Fānau ʻOku Nau Ngāueʻaki ʻa e ʻInitanetí—Meʻa ʻe Lava ke Fai ʻe he Mātuʻá
ʻI HE hoko ko ha mātuʻá, ko fē ʻa e tuʻunga te ne ʻai koe ke ke manavasiʻi lahi angé—ko hono ʻiloʻi ʻoku maʻu ʻe ho fohá pe ʻofefiné ʻa e kī ki he kā ʻa e fāmilí pe ko hono ʻiloʻi ʻokú ne ngāueʻaki taʻefakangatangata ʻa e ʻInitanetí? Ko e ongo meʻá fakatouʻosi ʻoku kau ki ai ha tuʻunga fakatuʻutāmaki. Pea ʻoku fakatou fiemaʻu ai ha tuʻunga fua fatongia. Heʻikai lava ke tapui taʻengata ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú mei hono ngāueʻaki ha meʻalele, ka ʻe lava ke nau fakapapauʻi ʻoku akoʻi ʻenau fānaú ke nau fakaʻuli tokanga. ʻOku fakahinohinoʻi tatau ʻe he mātuʻa tokolahi ʻenau fānaú ʻi hono ngāueʻaki ʻo e ʻInitanetí. ʻE tokoni ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ko ení.
“Oku faa kau ki he ilo ae tagata fakabotoboto.” (Palovepi 13:16, PM) Ko e mātuʻa ʻoku ngāueʻaki ʻe heʻenau fānaú ʻa e ʻInitanetí ʻoku fiemaʻu ke nau maʻu ha mahino tefito ki he anga ʻo e ngāue ʻa e ʻInitanetí mo e meʻa ʻoku fai heʻenau fānaú ʻi heʻenau feʻaveʻaki pōpoakí, lau ʻa e ngaahi fakamatala ʻi he Uepí, pe ngāueʻaki ki he ngaahi meʻa kehe ʻa e ʻInitanetí. “ʻOua ʻe fakaʻosiʻaki ʻokú ke fuʻu motuʻa pe naʻe ʻikai te ke ako ke ʻiloʻi ia,” ko e lau ia ʻa Marshay, ko ha faʻē ʻa e toko ua. “ʻAi ke ke ʻalu fakataha mo e tekinolosiá.”
“Kuo pau ke ke fokotuʻu ha ʻā takatakai ʻi he ʻato [lafalafá], koeʻuhi ke ʻoua ʻe tō ha taha mei ai.” (Teutalonome 22:8, The Amplified Bible) Ko e ngaahi kautaha fokotuʻu ʻInitanetí mo e ngaahi polokalama fakakomipiutá ʻoku ʻomai nai ai ha fakangatangata ʻoku ngāue ko ha “ʻā” ke ne taʻofi ʻa e ʻasi ʻa e ngaahi meʻa taʻetāú pea mo e hū ki he ngaahi saiti fakatupu maumaú. Ko e ngaahi polokalama ʻe niʻihi ʻoku aʻu ʻo tokoni ia ki hono taʻofi ʻa e fānaú mei hono fakahaaʻi ʻa e fakamatala fakafoʻituitui, hangē ko honau hingoá pe tuʻasilá. Kae kehe, ʻoku totonu ke ʻiloʻi ko e ngaahi fakangatangata peheé ʻoku ʻikai alafalalaʻanga. Pehē foki, ko e fānau lalahi ange ʻoku nau poto ʻi he komipiutá ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e founga ke lava ai ʻo sio he saiti ʻoku fakangatangatá.
“Ko e tangata mavahe ʻoku ne nofoʻaki kumi ʻa e holi aʻana: Neongo pe ko e ha ha faleʻi ʻe fai, te ne ina ki ai.” (Palovepi 18:1) Ko ha fakatotolo ʻi Pilitānia naʻe fakahaaʻi ai ko e meimei toʻutupu ʻe toko 1 ʻi he toko 5 ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 9 mo e 19 ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ʻInitanetí ʻi honau loki mohé. Ko hono tuku ʻa e komipiutá ʻi ha feituʻu femoʻuekiná ʻoku tokoniʻi ai ʻa e mātuʻá ke nau fakatokangaʻi ʻa e meʻa ʻoku fai ʻe heʻenau fānaú ʻi he ʻInitanetí pea ʻe fakalototoʻaʻi nai ai ʻa e fānaú ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi saiti ʻoku ʻikai saí.
“Ko ia, mou tokanga ki hoʻomou laka fakatuʻutuʻuni, pe ʻoku fefe hono anga, ʻo ʻoua te mou ngali taʻepoto ai, kae ngali poto: mo mou lamalama ke ngaueʻaki ʻa e faingamalie, koeʻuhi ʻoku kovi ʻa e ngaahi ʻaho.” (Efeso 5:15, 16) Fili ʻa e taimi ʻe lava ke ngāueʻaki ai ʻe he fānaú ʻa e ʻInitanetí, ko e lōloa ʻo e taimi ʻe lava ke nau ngāueʻaki ai iá, pea mo e faʻahinga saiti ʻe lava mo ʻikai lava ke nau sio aí. Fetalanoaʻaki mo hoʻo fānaú ki hoʻo tuʻutuʻuní, pea fakapapauʻi ʻoku nau mahinoʻi ia.
Ko e moʻoni, heʻikai lava ke ke tokangaʻi hoʻo fānaú ʻi he taimi ʻoku nau mavahe ai mei ʻapí. Ko ia ai, ʻoku mahuʻinga ke fakahūhū ʻa e ngaahi tuʻunga totonú ki hoʻo fānaú koeʻuhi ke nau fai ha fili fakapotopoto ʻi he taimi ʻoku ʻikai te ke ʻi ai aí.a (Filipai 2:12) Fakamatalaʻi mahino ʻa e ngaahi nunuʻa ʻe hokó kapau ʻe maumauʻi ʻa hoʻo ngaahi tuʻutuʻuni fekauʻaki mo e ʻInitanetí. Pea fakahoko leva ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ko iá.
“[Ko ha faʻē lelei] ʻoku ne lama ʻa e ngaahi ʻalunga ʻo hono famili.” (Palovepi 31:27) Vakaiʻi ʻa hono ngāueʻaki ʻe hoʻo fānaú ʻa e ʻInitanetí, pea ʻai ke nau ʻiloʻi te ke fai pehē. ʻOku ʻikai ko ha kaunoa eni ki he meʻa ʻokú ke fai toko tahá. Manatuʻi ko e ʻInitanetí ko ha feituʻu ia ke fetalanoaʻaki ai ʻa e kakaí. Ko e Potungāue Fakatotolo Fakatahataha ʻi ʻAmeliká ʻoku faleʻi mai ai ke tauhi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻenau vakaiʻi ʻa e tuʻasila ʻo ʻenau fānaú ʻi he ʻInitanetí pea vakaiʻi ʻi he taimi ki he taimi ʻa e ngaahi ʻĪ-meilí mo e Uepisaiti kuo nau ngāueʻakí.
“ʻE fai ho fakalekesi ʻe Fakakaukau, ʻe leʻohi koe ʻe Fakahinohino. Kae fakahaofi koe mei he hala kovi mei he kakai ʻoku mioʻi lau.” (Palovepi 2:11, 12) Ko hono tokangaʻi mo vakaiʻi ʻo e fānaú ʻoku fakangatangata pē ia. Ko e ngaahi tuʻunga ʻokú ke akoʻí—mo e faʻifaʻitakiʻanga ʻokú ke fokotuʻú—ʻe maongo ange ia ʻi hono maluʻi ʻa hoʻo fānaú. Ko ia vaheʻi ha taimi ke fetalanoaʻaki ai mo hoʻo fānaú ki he meʻa ʻe lava ke hoko ʻi he ʻInitanetí. Ko e ʻatā ʻa e fetuʻutaki mo hoʻo fānaú ʻa e maluʻi lelei taha ki he fakatuʻutāmaki ʻi he ʻInitanetí. “Naʻá ma talanoa ki heʻema ongo tamaiki tangatá fakatouʻosi fekauʻaki mo e kakai ‘kovi’ ʻi he ʻInitanetí,” ko e lau ia ʻa Tom, ko ha tamai Kalisitiane. “Naʻá ma toe fakamatalaʻi ʻa e fakatātā fakalieliá, ʻuhinga ʻoku totonu ai ke fakaʻehiʻehi mei aí, mo e ʻuhinga ʻoku ʻikai ʻaupito totonu ai ke na fetuʻutaki ki ha kau solá.”
ʻE Lava Ke Ke Maluʻi Hoʻo Fānaú
Ko hono maluʻi hoʻo fānaú mei he fakatuʻutāmaki ʻi he ʻInitanetí ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e feinga, pea ko e hū fakaʻilekitulōnika ki he mītiá ʻoku liliu hokohoko. Ko e ngaahi tekinolosia foʻoú ʻe ʻomai nai ai ʻa e ngaahi ʻaonga makehe mo e ngaahi fakatuʻutāmaki taʻehanotatau ki he fānaú. ʻE lava fēfē ke teuʻi ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ki he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻi he kahaʻú? “Ko e poto ko e maluʻanga, ko e paʻanga ko e maluʻanga,” ko e lau ia ʻa e Tohi Tapú.—Koheleti 7:12.
Tokoniʻi hoʻo fānaú ke nau hoko ʻo poto. Toe tokoniʻi foki kinautolu ke nau mahinoʻi ʻa e founga ke fakaʻehiʻehi ai mei he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e ʻInitanetí pea ngāueʻaki fakapotopoto ia. Ko ia ʻe lava ke hoko ai ʻa e ʻInitanetí ko ha meʻangāue heʻikai te ne fakamanamanaʻi ʻa e malu ʻa hoʻo fānaú.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku totonu ke manatuʻi ʻe he mātuʻá ʻoku lava ke hū ʻa e toʻutupu tokolahi ki he ʻInitanetí fakafou ʻi he telefoni toʻotoʻó, ngaahi meʻa fakaʻilekitulōnika toʻotoʻo kehé pea naʻa mo e ngaahi keimi vitioó.
[Fakatātā ʻi he peesi 8]
ʻI Pilitāniá, ko e peseti ʻe 57 ʻo e toʻutupu ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 9 mo e 19 ʻa ia ʻoku nau ngāueʻaki fakauike ʻa e ʻInitanetí kuo nau sio ʻi he ʻata fakalieliá; kae kehe, ko e peseti pē ʻe 16 ʻo e mātuʻá ʻoku nau tui kuo sio ʻenau fānaú ʻi he ʻata fakalielia he ʻInitanetí
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
ʻOku tui ʻa e kau mataotaó ko e kakai kovi ʻoku aʻu ki he toko 750,000 ʻoku nau ngāueʻaki fakaʻaho nai ʻa e ʻInitanetí, ʻi heʻenau fakatotoloʻi ʻa e ngaahi faiʻanga fetalanoaʻaki mo e faiʻanga faialea ʻi he ʻInitanetí
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
ʻI ʻAmelika, ko e peseti ai ʻe 93 ʻo e toʻutupu ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 12 mo e 17 ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ʻInitanetí
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
ʻE lava ke ke akoʻi hoʻo tamá ki he founga ʻo hono ngāueʻaki fakapotopoto ʻa e ʻInitanetí?