ʻOku Totonu ke Ke Hohaʻa Fekauʻaki Mo e ʻAsi ki he Laʻaá?
“ʻI he hoko ʻo manifi ange ʻa e ʻōsoné pea ʻi he kau lahi ange ʻa e kakai takatakai ʻi he māmaní ʻi he kumi ki ha feituʻu ke fakalaʻalaʻā aí, ko e fakatuʻutāmaki ʻo e ngaahi palopalema fakaesino mei he ʻasi ʻo fuʻu tōtuʻa ki he [huelo fakatuʻutāmaki ʻo e laʻaá] ʻoku hoko lahi ia ʻo fai ai e hohaʻa ki he moʻui lelei ʻa e kakaí.”—DR. LEE JONG-WOOK, TALĒKITA PULE KI MUʻA ʻO E KAUTAHA MOʻUI ʻA MĀMANÍ.
KO Martin, ko ha tangata kili hinehina ia mei ʻIulope Tokelau, naʻá ne mohe ʻi he fakamalu matātahi ʻi he matāfanga ʻo ʻĪtalí. ʻI heʻene ʻā haké, naʻá ne ʻiloʻi ai kuo hiki e malumalú pea kuo ʻikai ke kei hinehina hono ongo vaʻé ka kuo kula mumū. “Naʻe pau ke u ʻalu ki he loki fakatuʻutāmaki ʻi he falemahakí,” ko e fakamatala ia ʻa Martin. “Naʻe fekatoa mo fufula hoku ongo vaʻé ʻo hangē ha ongo foʻi sōsisí. ʻI he ʻaho ʻe ua pe tolu hono hokó, naʻá ku felāngaaki fakaʻulia. Naʻe ʻikai lava ke u tuʻu pe peluki hoku ongo vaʻé. Naʻe mahaʻihaʻi ʻaupito ʻa e kilí ʻou manavahē ai naʻa pā.”
ʻOku tui ʻa e tokolahi ko e kakai hinehina pē hangē ko Martin ʻoku fiemaʻu ke nau manavasiʻi ʻi he ʻasi ki he laʻaá. Kae kehe, neongo ko e kakai ʻoku kili melomeló ʻoku nau maʻu ʻa e maluʻi lahi ange mei he fohiá, ʻoku kei lava pē ke nau kanisā kili. Pea ko honau kanisaá ʻoku faʻa hoko ia ʻo ʻikai ʻiloʻi kae ʻoua kuo aʻu ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki. Ko e ngaahi fakatuʻutāmaki kehe ʻo e ʻasi tōtuʻa ki he laʻaá ʻoku kau ai ʻa e maumau ʻo e matá pea mo e sisitemi maluʻí, ko e ongo palopalema heʻikai nai ke ʻiloʻi kae ʻoua kuo ʻosi ha ngaahi taʻu mei he maumaú.
Ko e moʻoni, ko e tuʻunga ʻo e huelo fakatuʻutāmaki ʻo e laʻaá ʻoku lahi ange ia ʻi heʻete ofi ange ki he ʻekuetá. Ko ia ai ko e faʻahinga ʻoku nofo ʻi he Talopikí pe ofi ki ai mo e faʻahinga ʻoku folau ki he ngaahi feituʻu ko iá ʻoku totonu ke nau tokanga lahi. Ko e ʻuhinga ʻe taha ke fai pehē aí he ko e ʻōsone maluʻi ʻo e ʻatimosifiá kuo līpooti ʻoku hoko ia ʻo manifi ange ʻi he ngaahi taʻu ki mui ní. Tau sivisiviʻi angé ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻoku lava ke hoko ko e tupu mei he ʻasi ʻo fuʻu tōtuʻa ki he laʻaá.
Maumau ki he Matá
Ko e kakai ʻoku aʻu honau tokolahí ki he 15 milioná ʻi māmani lahi ʻoku nau kui koeʻuhi ko e tuʻutoló, ʻa e tupuʻanga lahi taha ʻo e kui ʻi he māmaní. ʻOku tupu ʻa e tuʻutoló mei he ngaahi polotini ʻa ia ʻoku nau toʻo, taʻofi pea tānaki ʻa e fakalanu ko ia ʻokú ne ʻuliʻi ʻa e lauʻi sioʻata ʻo e matá. Ko e tuʻutoló ko e taha ia ʻo e palopalema ʻoku lava ke hoko hili e ʻasi fuoloa ki he huelo fakatuʻutāmaki ʻo e laʻaá. Ko hono moʻoní, ʻoku fakafuofua ʻoku aʻu ki he peseti ʻe 20 ʻo e tuʻutoló ko e fakatupunga pe ʻai ke toe kovi ange ia ʻe he toutou ʻasi fuoloa ki he laʻaá.
Ko e meʻa fakamamahí, he ko e ngaahi feituʻu ofi ki he ʻekuetá ʻoku lahi ai ʻa e tuʻutoló ʻoku kau ai ʻa e ngaahi fonua langalanga hake ʻa ia ko e tokolahi taha ai ʻo e kakaí ʻoku nau masiva. Ko ia ai, ko e laui miliona ʻo e kakai masiva ʻi ʻAfilika, ʻAmelika Lotoloto, ʻAmelika Tonga mo ʻĒsiá, ʻoku nau kui koeʻuhi ko e ʻikai te nau lava ʻo totongi ha tafa ke toʻo ʻa e tuʻutoló.
Maumau ki he Kilí
Ko e vahe tolu ʻe taha ʻo e kanisā kotoa pē kuo fakahaaʻi ʻi māmani lahí ko e kanisā kilí. Ko e keisi foʻou nai ʻe 130,000 ʻo e melanoma, ʻa e faʻahinga fakatuʻutāmaki taha ʻo e kanisā kilí, ʻoku līpooti ia ʻi he taʻu taki taha. Pea ʻoku hoko ʻo ʻi ai ʻa e keisi foʻou ʻi he vahaʻa ʻo e ua mo e tolu miliona ʻo e ngaahi kanisā kili kehe, hangē ko e ngungu mo e ʻila ʻi he sela he funga kilí. ʻOku fakafuofua ko e kakai nai ʻe toko 66,000 ʻoku mate ʻi he taʻu taki taha mei he kanisā kilí.a
ʻOku anga-fēfē hono maumauʻi ʻe he laʻaá ʻa ho kilí? Ko e ikuʻanga lahi taha mo ʻiloa taha ʻo e ʻasi tōtuʻa ki he laʻaá ko e fohiá. Ko hono nunuʻá ʻe toki ʻosi nai ia ʻi he hili ha ngaahi ʻaho.
ʻI he hoko ʻa e fohiá, ko e huelo fakatuʻutāmaki ʻo e laʻaá ʻokú ne tāmateʻi ʻe ia ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi sela ʻi he funga kilí pea maumauʻi ʻa e konga ki loto ʻo e kilí. Ko ha liliu pē ʻo e lanu ʻo e kili ʻo ha taha ko e tupu mei he ʻasi ki he laʻaá ko ha fakaʻilonga ia ʻo e maumau. ʻOku lava ke tupu ʻa e kanisaá ʻi he hoko ʻa e maumau ki he DNA ʻo e kēnisi ʻokú ne puleʻi ʻa e tupu mo e vahevahe ʻo e fanga kiʻi sela kilí. ʻOku toe liliu ʻe he ulo ʻo e laʻaá ʻa e faʻunga ʻo e kilí pea mole ai ʻene mafolofolá. ʻOku iku eni ki he mingimingi vave mo e ngāvaivai, pea pehē ki he mamulumulu ngofua.
Maumau ʻa e Sisitemi Maluʻí
Kuo fakahaaʻi ʻi he ngaahi fakatotoló ʻi he taimi ʻoku maʻu ai ʻe he kilí ʻo fuʻu lahi ʻa e huelo fakatuʻutāmaki ʻo e laʻaá, ʻoku uesia lahi ai ʻa e ngāue ʻa e konga ʻe niʻihi ʻo e sisitemi maluʻi ʻo ha tokotaha. ʻE fakasiʻisiʻi nai ʻe he meʻá ni ʻa e malava ʻa e sinó ke ne maluʻi ia mei he ngaahi mahaki ʻe niʻihi. Naʻa mo e ʻasi feʻunga pē ki he laʻaá kuo ʻiloa ʻa e tupu lahi ai ʻa e fakatuʻutāmaki ʻo hono maʻu ʻo e ngaahi hangatāmaki, tane, lafā pe mahaki mei he vailasí. ʻOku fakatokangaʻi ʻe he kakai tokolahi ko e ʻi he laʻaá ʻoku fakatupunga ai ke toutou ʻasi ʻia kinautolu ʻa e meá, pe ko e fefulofulai e kilí. Ko ha līpooti ʻa e Kautaha Moʻui ʻa Māmaní (WHO) ʻoku fakamatala ai ko e taha ʻo e huelo fakatuʻutāmaki ʻo e laʻaá, ʻoku ʻiloa ko e UVB, “ʻoku hā ʻokú ne holoki ʻa e ngāue lelei ʻa e sisitemi maluʻí—ʻi he fekauʻaki mo e meá heʻikai kei lava ke taʻofi ai ʻa e vailasi fefulofulai ʻa e kilí ʻa ia ʻoku toe ʻasi ai ʻa e mahakí.”
Ko ia ai, ʻi he hoko mai ki he kanisaá, ko e ulo ʻa e laʻaá ʻoku lava ke ne fakatupunga ha maumau tafaʻaki ua. ʻUluakí, ʻi heʻene fakatupunga hangatonu ʻa e maumau ki he DNA pea hoko atu ai ki heʻene holoki ʻa e malava fakanatula ʻa e sisitemi maluʻí ke ne fakaleleiʻi ʻa e maumau ko iá.
ʻI he tuʻunga fakapotopoto, ʻoku fiemaʻu ke tau tokanga koeʻuhi ke ʻoua te tau ʻasi tōtuʻa ki he laʻaá. Ko ʻetau moʻui leleí mo ʻetau moʻuí tonu, ʻe ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki nai ai.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha lāulea fekauʻaki mo e kanisā kilí, sio ki he Awake! ʻo Sune 8, 2005, peesi 3-10.
[Fakatātā ʻi he peesi 21]
FOUNGA KE MALUʻI AI KOÉ
◼ Fakangatangata hoʻo ʻasi ki tuʻa lolotonga ʻa e ngaahi houa he ʻahó ʻi he vahaʻa ʻo e 10:00 pongipongi mo e 4:00 efiafi, ʻi he taimi ʻoku lahi tautefito ai ʻa e huelo fakatuʻutāmakí.
◼ Feinga ke nofo ʻi he malú.
◼ ʻUfiʻufi ho nimá mo e vaʻé ʻaki ʻa e vala ʻoku ʻikai avaava mo mahaʻihaʻi.
◼ Tui ha tatā laulahi ke maluʻi ʻa ho matá, telingá, kouʻahé mo e tuʻa kiá.
◼ Ko e ngaahi mata sioʻata laʻā lelei, pe ngaahi matasioʻata laʻā ʻoku maluʻi kakato ai ʻa e matá, ʻoku ʻomai ai ʻa e maluʻi peseti ʻe 99 ki he 100 mei he UVA mo e UVB (kalasi ʻo e huelo fakatuʻutāmakí) ʻa ia ʻe holoki lahi ai ʻa e maumau ki he matá.
◼ Milimili ha kilimi maluʻi mei he laʻaá ʻoku ʻikai siʻi hifo he fika 15 ʻa hono mālohí pea toe milimili ʻi he houa ʻe ua kotoa pē.
◼ Fakaʻehiʻehi mei hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi founga ke fakamelomelo ai ʻa e kilí ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e huelo fakatuʻutāmaki mei he laʻaá.
◼ Tokanga ke maluʻi ʻa e fanga kiʻi pēpeé mo e fānau īkí, ʻa ia ʻoku manifi ange ʻa honau kilí.
◼ ʻOua ʻaupito ʻe mohe ʻi he laʻaá.
◼ Kapau ʻoku tupu ʻiate koe ha ʻila pe ko ha teʻelangoa ʻokú ke hohaʻa fekauʻaki mo ia, sio ki he toketaá.