Kautí—Ngaahi Tupuʻangá mo e Ngaahi Meʻa Tefito ʻOku Koví
KO E kautí ko e taha ia ʻo e faʻahinga lahi taha ʻo e langa huí pea ʻoku lava ke langa lahi fakaʻulia. “Ko e kautí ko ha mahaki ia tupu mei he ʻikai veteki ʻi he founga totonu ʻa e ʻēsiti ʻiulikí,” ko e lau ia ʻa e tohi ko e Arthritis. ʻIkai ko ia pē, “ko ha mahaki ia ʻoku fakahaaʻi mahino ʻa hono tupuʻangá—ko e ʻi ai ʻa e fanga kiʻi momomomoʻi ʻēsiti ʻiuliki ʻi he huhuʻa fatu ʻo ha hokotanga hui . . . , tautefito ʻi he motuʻa vaʻé.”
Ko e ʻēsiti ʻiulikí ko ha meʻa ia ʻoku liʻaki ʻa ia ʻoku vilo ʻi he totó, pea ko e ikuʻanga ia ʻo hono veteki ʻo e fanga kiʻi meʻa ʻoku ui ko e piulini. ʻI he ʻalu ke lahi ange ʻa e ʻēsiti ʻiulikí, ʻa ia ʻoku faʻa hoko ʻi he siʻi ʻa e tuʻu-ofí, ʻoku lava ke faʻu ai ha fanga kiʻi momomomoʻi meʻa hangē ha fanga kiʻi mataʻi huí ʻi he hokotanga hui ʻi lalo he motuʻa vaʻé, neongo ʻe lava ke hoko ia ʻi he ngaahi hokotanga hui kehé. ʻE lava ke toe hoko ai ʻa e hokotanga huí ʻo kula mo fufula, vevela ʻi he ala ki aí, pea langa lahi fakaʻulia.a “Naʻa mo ha kiʻi ala pē ki ai ʻoku tupu ai ha langa mahuhu ʻikai lava ke makātakiʻi,” ko e lau ia ʻa ha tokotaha kauti ko Alfred.
“ʻI he ʻikai ke faitoʻó, ko e langa ʻo ha kauti ʻoku faʻa feʻunga nai ia mo e uike ʻe taha,” ko e fakamatala ia ʻi ha pepa fakahinohino naʻe pulusi ʻe he Arthritis Australia. “Ko haʻane toe langa heʻikai nai ke hoko ia ʻi ha laui māhina pe naʻa mo ha ngaahi taʻu. Kapau ʻoku ʻikai ke tokangaʻi lelei ʻa e kautí, ko e taimi ʻi he vahaʻa ʻo e langá ʻe hoko nai ai ʻo toe vāvāofi ange, ko e langá [ʻe lava ke hoko] ʻo toe lahi ange pea ʻe lava ke maumau tuʻuloa ai ʻa e ngaahi hokotanga huí. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻe lava ke tupu ai ʻa e kautí ʻo aʻu ki he tuʻunga ko ʻene hoko ko ha mahaki tauhi (taimi lōloa).”
Ko e kautí ko e taha ia ʻo e faʻahinga ala faitoʻo taha ʻo e langa huí. Ko e faitoʻó ʻoku faʻa fakahangataha ia ki he ngaahi faitoʻo ʻikai ʻi ai ha sitēloiti, fakafepakiʻi ʻo e hīfoá pe ʻi he toutou langa pe langa lahí, ki he ʻalopiulinoló, ʻa ia ʻoku tokoni ki hono taʻofi ʻa e faʻu ʻo e ʻiuliki ʻēsití. ʻE lava ke taʻofi ʻa e hoko ʻo toe langa ʻa e kautí? ʻE malava, kapau ʻoku lāuʻilo ʻa e tokotaha kautí ki he ngaahi meʻa tefito ʻoku koví.
Ngaahi Meʻa Tefito ʻOku Kovi ʻo Toe Langa Aí
Ko e ngaahi meʻa tefito ʻoku koví ʻoku kau ki ai ʻa e taʻumotuʻá, tangata pe fefine, mo ʻalu ʻi he toto fakafāmilí. Fakatatau ki he kau mataotao ʻe niʻihi, laka hake ʻi he pēseti ʻe 50 ʻo e faʻahinga ʻoku kautí ʻoku nau maʻu ʻa e hisitōlia fakafāmili ʻo e mahakí. “Ko ʻeku tamaí mo ʻeku kui-tangatá fakatouʻosi naʻá na kauti,” ko e lau ia ʻa Alfred, naʻe lave ki ai ki muʻá. ʻIkai ko ia pē, ʻoku uesia lahi taha ʻe he kautí ʻa e kakai tangatá, ʻo hoko tautefito ki he faʻahinga ko ia ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 40 mo e 50. Ko hono moʻoní, ko e kakai tangatá ʻoku liunga tolu pe liunga fā ʻa e ngalingali ange ke nau maʻu ʻa e mahakí ʻi he kakai fefiné, ʻa ia ʻoku tātātaha ʻene hoko kiate kinautolu ki muʻa ke ʻosi ʻenau puke fakamāhiná.
Sisinó mo e meʻakaí: Ko e Encyclopedia of Human Nutrition ʻoku fakamatala ai: “Ko e tokangaʻi ʻa e faʻahinga meʻakai ki he kautí ʻoku ʻikai kei hā ngali fakahangataha ia ki hono taʻofi ʻa e ngaahi meʻakai ʻoku lahi ai ʻa e piuiliní, ka ʻi hono kehé, ʻoku fakahangataha ia ki hono faitoʻo ʻa e fehālaaki ʻo hono veteki ʻo e kemikale ʻoku felāveʻi lahi mo e kautí: ko e sisinó, mahaki talitekeʻi ʻo e ʻinisuliní, mo e tisilipitīmiá,” pe anga-kehe ʻa e ngaahi lēvolo ʻo e toto ʻi he ngaahi meʻa ʻokú ne faʻu ʻa e sela moʻuí, hangē ko e kolesiteloló.
Neongo ia, ko e kau mataotao ʻe niʻihi ʻoku nau toe fokotuʻu mai ʻa hono fakasiʻisiʻi ʻo e ngaahi meʻakai ʻoku lahi ai ʻa e piuliní, hangē ko e ʻīsité, ika ʻe niʻihi, mo e ngaahi kakanoʻi manu kulokula kehekehe.b
Inu: Ko hono maʻu tōtuʻa ʻo e ʻolokaholó ʻe lava ke ne taʻofi ʻa hono tukuange ki tuʻa ʻo e ʻēsiti ʻiulikí, ʻo fakatupunga ai ʻene hoko ʻo lahí.
Ngaahi tuʻunga fakafaitoʻo: Fakatatau ki he lau ʻa e Kilīniki Mayo, ʻi ʻAmeliká, ʻoku fakatupunga nai ʻa e kautí ʻe he ngaahi tuʻunga fakafaitoʻo ʻe niʻihi, ʻo kau ai ʻa e “ʻikai faitoʻo ʻa e toto māʻolungá (haipatenisini) mo e ngaahi tuʻunga ʻo e mahaki tauhi hangē ko e suká, māʻolunga ʻa e lēvolo ʻo e ngako mo e kolesitelolo ʻi he totó (haipalipitīmia), mo e ʻai ke fāsiʻi ʻa e kālava-tufá (ʻatiselolosisi).” ʻOku toe fakafehokotaki ʻa e kautí ki he “puke pe lavea fakafokifā pe lahi, mo e ʻikai ngaungaue tupu mei he toka mohengá,” pea pehē ki he mahaki ʻi he kofuuá. ʻOku hā mahino, ko e motuʻa vaʻé ʻoku uesia tefito ʻe he kautí koeʻuhi ko e siʻi ange ai ʻa e vilo ʻa e totó mo e māʻulalo ange ai ʻa e māfana ʻi he sinó—ko e tuʻunga ia ʻe ua ʻe lava ke ne pouaki ʻa hono faʻu ʻo e ʻēsiti ʻiulikí.
Ngaahi faitoʻo: Ko e ngaahi meʻa ʻoku fakalahi ai ʻa e tuʻunga kovi ʻo e kautí ʻoku kau ki ai ʻa e tiasaiti tiulītiki (ngaahi faitoʻo ʻoku tokoni ki hono tukuange mai ʻa e vaí mei he sinó, ʻoku ngāueʻaki lahi ki hono faitoʻo ʻa e toto māʻolungá), folo siʻisiʻi ʻo e ʻesipiliní, ngaahi faitoʻo fakafepakiʻi ʻa hono talitekeʻi ʻo e konga ʻoku tafa ʻo ʻai ki he sino ʻo e kau mahakí, mo e ngaahi faitoʻo fakakemikalé.
Kī ʻe Nima ki Hono Fakasiʻisiʻi ʻa e Toe Hoko ʻo Kovi Angé
Koeʻuhi kuo fakafehokotaki ʻa e langa ʻo e kautí ki he ngaahi meʻa tefito ʻi he founga moʻuí, ko e ngaahi fokotuʻu hokó ʻe tokoni nai ia ki he kau kautí ke fakasiʻisiʻi ai ʻa e kovi ʻi ha toe langa lahi ange.c
1. Koeʻuhi ko e kautí ko ha fehālaaki ia ʻi hono veteki ʻa e kemikalé, ko e kau kautí ʻoku totonu ke nau feinga mālohi ke tauhi maʻu ha mamafa lelei ʻaki hono fakasiʻisiʻi hono maʻu ʻo e meʻakai ʻoku lahi ai ʻa e kalolií. ʻIkai ngata aí, ko e fuʻu mamafá ʻoku tānaki atu ia ki he langa ʻa e ngaahi hokotanga hui ʻokú ne fua ʻa e mamafa ʻo e sinó.
2. Tokanga fekauʻaki mo e fakaholo fuʻu vavé mo e vave ʻa e holo ʻo e mamafá, ʻa ia ʻoku toe langaʻi fakataimi ai ʻa e lēvolo ʻo e ʻēsiti ʻiuliki ʻi he totó.
3. Fakaʻehiʻehi mei he maʻu tōtuʻa ʻa e polotini ʻi he fanga manú. ʻOku fokotuʻu mai ʻe he niʻihi ke fakangatangata pē ki he ʻaunise ʻe ono (kalami ʻe 170) ʻo e kanomate, kau ai ʻa e moa mo e ika he ʻaho.
4. Kapau ʻokú ke inu ʻolokaholo, inu fakafeʻunga ia. Kapau ʻoku langa ho kautí, ʻe fakapotopoto nai ke fakaʻehiʻehi fakaʻaufuli mei he ʻolokaholó.
5. Inu ke lahi ʻa e ngaahi inu ʻikai ko ha ʻolokaholó. ʻOku tokoni eni ki hono fakasiʻisiʻi ʻa e ʻēsiti ʻiulikí pea tukuange ia ki tuʻa mei he sinó.d
Ko e ngaahi founga taʻotaʻofi ko eni ʻi ʻolungá ʻoku lava ke fakamanatu mai nai kiate kitautolu ʻa e ekinaki Fakatohitapu ke tau hoko ʻo ‘anga-fakamaʻumaʻu ʻi heʻetau ngaahi tōʻongá’ pea ʻoua ʻe “inu uaine lahi.” (1 Tīmote 3:2, 8, 11) Ko hono moʻoní, ko hotau Tokotaha-Fakatupu ʻofá ʻokú ne ʻafioʻi ʻa e meʻa ʻoku lelei taha kiate kitautolú.
[Fakamatala ʻi laló]
a ʻOku lava nai ke hoko ʻa e ngaahi fakaʻilonga meimei tatau ʻi he taimi ʻoku faʻu ai ha momomomoʻi kalasiume pailofosifeiti ʻi he ngaahi hokotanga huí, tautefito ʻi he niuniu molemole ʻi he ngataʻanga ʻo e ngaahi huí. Kae kehe, ko e “kauti loi” ko ení ko ha mahaki kehe ia pea ʻe fiemaʻu nai ki ai ha faitoʻo kehe.
b Fakatatau ki ha kupu ʻoku pulusi ʻi he Australian Doctor, ko hono maʻu ʻo e fakamalu-ʻa-tēvoló mo e ngaahi vesitapolo ʻoku lahi ai ʻa e piuliní, hangē ko e pīní, lenitilé, pīsí, silivapītí, mo e kolifalaoá, “kuo ʻikai fakahaaʻi ʻoku felāveʻi ia mo ha tuʻunga kovi ʻi ha langa lahi ange ʻa e kautí.”
c ʻOku ʻikai fakataumuʻa ʻa e kupu ko ení ke hoko ko ha tataki fakafaitoʻo. Ko e tokotaha kauti taki taha ʻe fiemaʻu nai ke ne tokangaʻi fakafoʻituitui ia ʻi he meʻa fakafaitoʻó. Pehē foki, ʻoku ʻikai totonu ke tuku ʻene ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo ʻoku fakahinohino ke ngāueʻakí pe fai ha liliu lahi ʻo e meʻakai ʻoku kaí ʻo ʻikai ʻuluaki talatala ki heʻene toketaá.
d Ko e fakamatalá ni ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ngaahi fokotuʻu kuo ʻomai ʻe he Kautaha Mayo ki he Ako mo e Fakatotolo Fakafaitoʻó.
[Saati/Fakatātā ʻi he peesi 24]
(Ki he fakamatala kakato, sio ki he tohí)
Hīfoa ʻa e hokotanga huí
Huhuʻa fatu
[Fakatātā]
Momomomoʻi ʻiuliki ʻēsiti kuo tātānaki