Ako Fika 1—Ko ha ʻAʻahi ki he Fonua ʻo e Talaʻofá
Ko e ngaahi feituʻu ʻo e fonuá, ko hono ngaahi fōtungá, ko hono ngaahi moʻungá mo e ngaahi teleʻá, ko hono ngaahi vaitafé mo e ngaahi anovaí, pea mo hono ʻeá, kelekelé, mo e ngaahi ʻuluʻakau kehekehé.
1. (a) Ko e hā ʻoku feʻungamālie taha ai ʻa e hingoa “Fonua ʻo e Talaʻofa”? (e) Ko e hā ʻa e ʻamanaki lāngilangiʻia ʻoku tau fakakaukau nai ki ai ʻi heʻetau sivisiviʻi ʻa e siokālafi ʻo e fonuá?
KO E ngaahi ngataʻanga ʻo e Fonua ʻo e Talaʻofa ʻo e kuonga muʻá naʻe fokotuʻu ia ʻe Sihova ko e ʻOtuá. (Eki. 23:31; Nom. 34:1-12; Sios. 1:4) ʻI he laui senituli lahi naʻe lave ai ʻa e niʻihi ki he feituʻú ni ko e fonua ko Pālesitainé, ko ha hingoa naʻe toʻo mei he faka-Latiná ko e Palaestina mo e faka-Kalisí ko e Pa·lai·stiʹne. Ko e foʻi lea ki muí ʻoku toʻo ia mei he faka-Hepeluú ko e Peleʹsheth. ʻI he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú, ʻoku liliu ai ʻa e Peleʹsheth ko e “Filisitia,” pea ko e lave pē ia ki he vahefonua ʻo e kau Filisitiá, ʻa ia naʻa nau hoko ko e ngaahi fili ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá. (Eki. 15:14) Kae kehe, koeʻuhi naʻe talaʻofaʻaki ʻe Sihova ʻa e fonuá ni ki he tangata anga-tonu ko ʻĒpalahamé mo hono ngaahi hakó, ko e hingoa “Fonua ʻo e Talaʻofá,” pe “Fonua Talaʻofá,” ʻoku feʻungamālie tahá. (Sen. 15:18; Teu. 9:27, 28; Hep. 11:9) ʻOku fakaofo ʻa e fonuá ni ʻi he kehekehe ʻa hono siokālafí, ʻo kātoi ʻi he kiʻi feituʻu siʻisiʻí ni ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi tafaʻaki mo e ngaahi tuʻunga taupotu taha kehekehe ʻoku maʻu ʻi he kotoa ʻo e foʻi māmaní. Kapau naʻe malava ʻe Sihova ke ne ʻoange ko ha tofiʻa ki heʻene kau fakamoʻoni ʻi he kuonga muʻá ha fonua pehē ʻo e talaʻofá mo e kotoa ʻo hono fakaʻofoʻofa kehekehé, tā kuo pau te ne malava ke ʻoange ki heʻene kau lotu kuo fakatapuí ha māmani foʻou palataisi lāngilangiʻia ʻe aʻu ki māmani lahi, fakataha mo e ngaahi moʻunga, ngaahi teleʻa, ngaahi vaitafe, mo e ngaahi anovai, ke ʻomai kiate kinautolu ʻa e fiefiá. Tau tuku angé ha tokanga fakamātoato he taimí ni ki he ngaahi tafaʻaki fakasiokālafi ʻo e Fonua ʻo e Talaʻofá, ʻi heʻetau ʻaʻahi ʻi ha fononga sioloto pē.a
LAHI FAKALŪKUFUÁ
2. Ko e hā hono lahi ʻo e Fonua ʻo e Talaʻofá naʻe nofo ai ʻa e kau Siú, pea toe tānaki atu ki ai ʻa e vahefonua fē?
2 Fakatatau ki hono ngaahi ngataʻanga naʻe foaki ʻe he ʻOtuá ʻoku hā ʻia Nomipa 34:1-12, ko e fonua naʻe talaʻofa ki ʻIsilelí ko ha vahefonua fāsiʻi mo lōloa. Naʻe kilomita ʻe 480 nai mei he tokelaú ki he tongá pea kilomita nai ʻe 56 māukupu, ʻi he fakaʻavalisí. Naʻe toki aʻu mai ki he taimi naʻe pule ai ʻa Tuʻi Tēvita mo Solomoné naʻe toki nofoʻi fakakautau ai ʻa e feituʻu fakakātoa naʻe talaʻofaʻakí, mapuleʻi lelei ai ʻa e kakai tokolahi naʻe ikunaʻí. Kae kehe, ko e konga ko ia naʻe nofoʻi moʻoni ʻe he kau Siú ʻoku faʻa fakamatalaʻi ʻoku kau kotoa ki ai mei Tani ki Peasipa, ʻa ia ko hono mamaʻó naʻe kilomita nai ʻe 240 mei he tokelaú ki he tongá. (1 Tuʻi 4:25) Ko e mamaʻo ʻo e kolosi he fonuá mei Moʻunga Kāmeli ki he Tahi Kālelí ʻoku kilomita nai ʻe 51, pea ʻi he tongá ʻa ia ʻoku kiʻi ngaofe ai ʻa e matātahi Metiteleniané ki he tonga-hihifó, ʻoku laka hake ʻi he kilomita ʻe 80 mei Kesa ki he Tahi Maté. Ko e feituʻu nofoʻi ko ʻeni ʻi he hihifo ʻo e Vaitafe Sioataní, ʻoku sikuea kilomita pē nai ʻe 15,000. Kae kehe, naʻe toe nofo ʻa e kau ʻIsilelí ʻi he ngaahi fonua ki he hahake ʻo Sioataní (ko e ngaahi fonua naʻe ʻikai kau ai ʻa e ngaahi muʻaki ngataʻanga naʻe talaʻofá), ʻo aʻu ai ʻa e vahefonua fakakātoa naʻe nofoʻí ʻo siʻi hifo pē ʻi he sikuea kilomita ʻe 26,000.
NGAAHI FEITUʻU FAKANATULÁ
3. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e mape “Ngaahi Feituʻu Fakanatula ʻo e Fonua ʻo e Talaʻofá” fakataha mo e palakalafí, fakahaaʻi nounou ange ʻa e ngaahi feituʻú ʻo kau ai ʻa e ngaahi vahevahe fakaenatula ko ʻeni ʻo e fonuá: (a) ko e ngaahi lautoka he hihifo ʻo Sioataní, (e) ko e ngaahi feituʻu moʻungaʻia he hihifo ʻo Sioataní, (f) ko e ngaahi moʻunga mo e ngaahi tokalelei māʻolunga he hahake ʻo Sioataní.
3 Ko ʻetau ʻaʻahi ki he Fonua ʻo e Talaʻofá te ne ʻave ai kitautolu ki he ngaahi vahevahe fakanatula ko ʻeni ʻo e fonuá. ʻOku ʻomai ʻe he ʻautilaine ʻi laló ʻa e kī ki he mape fekauʻaki mo iá, ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi ngataʻanga fakaofiofi ʻo e ngaahi feituʻu ʻoku fai ki ai ʻa e fakamatalá.
Ngaahi Feituʻu Fakasiokālafi
A. Matātahi ʻo e Tahi Lahí.—Sios. 15:12.
E. Ko e Ngaahi Lautoka he Hihifo ʻo Sioataní
1. Lautoka ʻo ʻĀselí.—Fkm. 5:17.
2. Matāfonua Lausiʻi ʻo Toá.—Sios. 12:23.
3. Matāfonua Tokalelei ʻo Sāloní.—1 Kal. 27:29; Hiva. 2:1.
4. Lautoka ʻo Filisitiá.—Sen. 21:32; Eki. 13:17.
5. Teleʻa ʻi Loto-Mālie mei Hahake ki Hihifo
a. Lautoka ʻo Mekitó (ʻEsitaloni).—2 Kal. 35:22.
e. Lautoka Talalo ʻo Sisililí.—Fkm. 6:33.
F. Ngaahi Feituʻu Moʻungaʻia he Hihifo ʻo Sioataní
1. ʻOtu Moʻunga ʻo Kālelí.—Sios. 20:7; Ai. 9:1.
2. ʻOtu Moʻunga ʻo Kāmelí.—1 Tuʻi 18:19, 20, 42.
3. ʻOtu Moʻunga ʻo Samēliá.—Sel. 31:5; Emosi 3:9.
4. Sefelaʻa.—Sios. 11:2; Fkm. 1:9.
5. Ko e Fonua Moʻunga ʻo Siutá.—Sios. 11:21.
6. Toafa ʻo Siutá (Sesimoni).—Fkm. 1:16; 1 Sam. 23:19.
7. Feituʻu Tongá (Nīkepi).—Sen. 12:9; Nom. 21:1.
8. Toafa ʻo Pēlaná.—Sen. 21:21; Nom. 13:1-3.
H. Ko ʻAlapā Lahi (ko e Teleʻa Fakamangá).—2 Sam. 2:29; Sel. 52:7.
1. Tahifohifo ʻo Hulá
2. Feituʻu Takatakai ʻi he Tahi ʻo Kālelí.—Mt. 14:34; Sione 6:1.
3. Vahefonua ʻo e Teleʻa Sioataní (Ko e Koá).—1 Tuʻi 7:46; 2 Kal. 4:17; Luke 3:3.
4. Ko e Tahi (Mate) Māsimá (Tahi ʻo ʻAlapaá).—Nom. 34:3; Teu. 4:49; Sios. 3:16.
5. ʻAlapā (fakatonga mei he Tahi Māsimá). —Teu. 2:8.
I. ʻOtu Moʻunga mo e Ngaahi Fonua Tokalelei Māʻolunga he Hahake ʻo Sioataní.—Sios. 13:9, 16, 17, 21; 20:8.
1. Fonua ko Pēsaní.—1 Kal. 5:11; Sāme 68:15.
2. Fonua ko Kiliatí.—Sios. 22:9.
3. Fonua ko ʻĀmoní pea mo Mōape.—Sios. 13:25; 1 Kal. 19:2; Teu. 1:5.
4. Moʻunga Tumuʻaki Lafalafa ʻo ʻĪtomí.—Nom. 21:4; Fkm. 11:18.
K. ʻOtu Moʻunga ʻo Lepanoní.—Sios. 13:5.
A. MATĀTAHI ʻO E TAHI LAHÍ
4. Ko e hā ʻa e ngaahi anga mo e ʻea ʻo e matātahí?
4 ʻI hono kamata ʻetau ʻaʻahí mei he hihifó, ʻoku tau ʻuluaki vakai ai ki he matātahi ʻoku lele lōloa he Metiteleniane pulū fakaʻofoʻofá. Koeʻuhi ko e mafola lahi atu ʻa e ngaahi tafungofunga ʻoneʻoné, ko e taulanga fakanatula leleí pē ʻi lalo ʻi he Moʻunga Kāmelí ʻoku ʻi Siopá; ka ko e tokelau ʻo Kāmelí ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi taulanga fakanatula lelei ia ai. Ko e kau Finisiá, ʻa ia naʻa nau nofo ʻi he fonuá ʻo fakaholoholo ʻi he konga ʻo e matāfonua ko ʻení, naʻa nau hoko ko e kau kaivai ʻiloa. Ko e ʻavalisi ʻo e fua māfana fakataʻu ʻi he matātahi laʻaá ʻoku fakafiemālie he ʻoku 19° C., neongo ʻoku fuʻu vela ʻi he ngaahi faʻahitaʻu māfaná, ʻoku ʻi he ʻavalisi ko e 34° C., ʻa e fua māfaná he taimi ʻahó ʻi Kesa.
E-1 LAUTOKA ʻO ʻĀSELÍ
5, 6. Fakamatalaʻi nounou (a) ʻa e Lautoka ʻo ʻĀselí, (e) ʻa e matāfonua lausiʻi ʻo Toá.
5 Ko e matāfonua ko ʻení ʻoku lele fakatokelau ia mei Moʻunga Kāmeli he kilomita nai ʻe 40. Ko hono māukupu lahi tahá ʻoku kilomita nai ia ʻe 13, pea ko e konga ia ʻo e fonuá naʻe vaheʻi ki he matakali ʻo ʻĀselí. (Sios. 19:24-30) Naʻe hoko eni ko ha kiʻi konga lautoka kelekele lausiʻi moʻui mo fua lelei, ʻo tokonaki ai pē ʻa e meʻakai ki he tēpile fakatuʻi ʻa Solomoné.—Sen. 49:20; 1 Tuʻi 4:7, 16.
E-2 KO E MATĀFONUA LAUSIʻI ʻO TOÁ
6 Ko e konga fonua lausiʻi ko ʻení ʻokú ne fakakauʻāfonua ʻa e ʻOtu Moʻunga Kāmelí ʻi he kilomita nai ʻe 32. ʻOku kilomita pē nai ʻe 4 hono māukupú. Ko hono moʻoní, ʻoku kau ia ki he matāfonua lausiʻi ʻoku tokoto ʻi he vahaʻa ʻo Kāmeli mo e Metiteleniané. ʻI hono tafaʻaki fakatongá, ʻoku ʻi ai ʻa e kolo taulanga ko Toá, pea ki he tafaʻaki fakatonga ʻo ʻení, ʻoku kamata ai ʻa e ngaahi tafungofunga ʻoneʻoné. Ko e ʻotu moʻunga ʻi mui ʻi Toá naʻe maʻu mei ai ʻa e meʻakai ifo ki he ngaahi kātoanga ʻa Solomoné. Ko e taha ʻo e ngaahi ʻofefine ʻo Solomoné naʻe mali ki he pule leʻoleʻo mei he feituʻu ko ʻení.—1 Tuʻi 4:7, 11.
E-3 MATĀFONUA TOKALELEI ʻO SĀLONÍ
7. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e lave ki Sāloni ʻi he kikité, pea ko e hā hono ʻuhingá? (e) Naʻe ngāueʻaki ki he hā ʻa e feituʻú ni ʻi he ngaahi taimi ʻo e kau Hepeluú?
7 ʻI he vakai atu ki he fakaʻofoʻofa fakapaloveepi ʻo hono ngaahi matalaʻiʻakaú, ʻoku feʻungamālie ai ʻa e lave ki Sāloni ʻi he vīsone fakaekikite ʻa ʻAiseá ko e toe fakafoki mai ʻa e fonua ʻo ʻIsilelí. (Ai. 35:2) Ko ha fonua moʻui, mo mohu vai ʻeni. Ko ha lautoka ʻoku mei he kilomita ʻe 16 ki he 19 ʻi he māukupú, pea lele fakatonga he kilomita nai ʻe 64 mei he matāfonua lausiʻi ʻo Toá. ʻI he taimi ʻo e kau Hepeluú naʻe tupu ʻa e ngaahi vaotā ʻoke ʻi he tafaʻaki fakatokelau ʻo Sāloní. Naʻe lahi ʻa e ngaahi tākanga naʻa nau kaikai mohuku ai ʻi he hili hono tutuʻu ʻo e uité. ʻI he taimi ʻo Tuʻi Tēvitá, naʻe tauhi ʻa e fanga manu ʻa e tuʻí ʻi Sāloni. (1 Kal. 27:29) ʻI he ʻahó ni, ʻoku maʻu ʻi he feituʻú ni ʻa e ʻulu moli lahi ʻaupito.
E-4 LAUTOKA ʻO FILISITIÁ
8. Ko fē ʻa e Lautoka ʻo Filisitiá, pea ko e hā ʻa hono ngaahi tafaʻakí?
8 Ko e konga ko ʻeni ʻo e fonuá ʻoku tokoto ia ʻi he tafaʻaki fakatonga ʻo Sāloní, ʻo lele he kilomita nai ʻe 50 he matāfonuá pea kilomita nai ʻe 24 ki ʻuta. (1 Tuʻi 4:21) Ko e ngaahi tafungofunga ʻoneʻone ʻi he matāfangá ʻoku aʻu ʻene lelé he taimi ʻe niʻihi ki he kilomita ʻe 6. Ko ha foʻi lautoka ʻeni ʻoku mafola atu, ʻa ia ʻoku mafola ki he lahi ange hangē ha tafangafangá mei he mita ʻe 30 ki he mita ʻe 200 ʻi mui ʻi Kesa ʻi he tongá. ʻOku mahu ʻa e kelekelé; ka ʻoku ʻikai ke fuʻu lahi ʻa e ʻuhá, pea ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki maʻu pē ʻo e laʻalaʻaá.
E-5 TELEʻA ʻI LOTO-MĀLIE MEI HAHAKE KI HIHIFO
9. (a) Ko e hā ʻa e ongo tafaʻaki ʻe ua ʻoku faʻuʻaki ʻa e teleʻa ʻi loto-mālie mei hahake ki hihifó, pea ko e hā hono ʻaongá? (e) ʻI hono ngāueʻaki ʻa e taiakalami ʻo e “Ngaahi Konga Fekolosiʻaki Anga-Maheni ʻo e Fonua ʻo e Talaʻofá,” fakamatalaʻi ʻa e tuʻunga mape fakaekalafi fakalūkufua ʻo e feituʻú ni.
9 Ko e teleʻa ʻi loto-mālie mei hahake ki hihifó ʻoku faʻu moʻoni ʻaki ia ʻa e konga ʻe ua, ko e Teleʻa Lautoka ʻo Mekitó, pe ʻEsitaloni, ki he hihifó, mo e Lautoka Talalo ʻo Sisililí ki he hahaké. (2 Kal. 35:22; Fkm. 6:33) Naʻe fakafaingofuaʻi ʻe he teleʻa fakakātoa ko ʻeni ʻi loto-mālié ʻa e fefonongaʻaki fakalotofonua mei he teleʻa fakamanga ʻo Sioataní ki he Matāfonua Metiteleniané, pea naʻe hoko ia ko ha halanga fefakatauʻaki mahuʻinga. Ko e Lautoka ʻo Mekitó ʻoku fakatafe ʻa hono vaí ʻe he teleʻa vaitafe Kīsoní, ʻa ia ʻoku fou ʻo tafe atu atu ai ʻi ha kiʻi vahaʻa fāsiʻi ʻo e Moʻunga Kāmelí mo e ʻotu moʻunga ʻo Kālelí ʻo ʻalu ki he Lautoka ʻo ʻĀselí pea mei ai ki he tahi Metiteleniané. Ko e tafeʻanga vai nonga ko ʻení ʻoku pakupaku ia he lolotonga ʻa e ngaahi māhina ʻo e faʻahitaʻu māfaná, ka ʻi he ngaahi taimi kehé ʻoku aake hake ia ʻo hoko ko ha vaitafe.—Fkm. 5:21.
10. (a) Fakamatalaʻi ʻa e Talalo Lautoka ʻo Sisililí. (e) Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa faka-Tohitapu naʻe hoko ʻoku fekauʻaki mo e feituʻú ni?
10 ʻOku tafe ʻa e vai ia mei he Lautoka Talalo ʻo Sisililí ʻo ʻalu fakatongahahake ki Sioatani. Ko e teleʻa lausiʻi lōloa ko ʻení, ʻa e Lautoka ʻo Sisililí, ʻoku kilomita nai ʻe 3.2 māukupu pea ko hono mamaʻó ʻoku kilomita nai ʻe 19. Ko hono māʻolungá ʻoku kamata ia ʻo laka hake he mita ʻe 90, pea toki hifo hangatonu ʻo aʻu ki he mita nai ʻe 120 ki lalo ia ʻi he fukahi tahí ʻo ofi ki Pete-sani. Ko e teleʻa fakakātoa ko ʻeni ʻi loto-mālié ʻoku moʻui ʻaupito, ʻa e konga ko ia ʻo Sisililí ko e taha ia ʻo e ngaahi tafaʻaki mahu taha ʻo e fonuá fakakātoa. ʻOku ʻuhinga ʻa e Sisililí tonu “ʻE Tūtuuʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e Tengá.” (Ho. 2:22, NW) ʻOku lāulea ʻa e ngaahi Konga Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e nonga mo e fakaʻofoʻofa ʻa e vahefonuá ni. (Sen. 49:15) Naʻe tuʻuʻanga lelei fakatouʻosi ʻa Mekito mo Sisilili ki he ngaahi tau naʻe fai ʻe ʻIsileli mo e ngaahi puleʻanga takatakaí, pea ko e feituʻu ʻeni naʻe faitau ai ʻa Pēlaki, Kitione, Tuʻi Saula, pea mo Sehú.—Fkm. 5:19-21; 7:12; 1 Sam. 29:1; 31:1, 7; 2 Tuʻi 9:27.
F-1 ʻOTU MOʻUNGA ʻO KĀLELÍ
11, 12. (a) Ko e hā hono lahi ʻo e kaunga ʻa Kāleli ʻi he ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú, pea ko hai naʻe haʻu mei he vahefonua ko ʻení? (e) Fakafaikehekeheʻi ange ʻa Kāleli ki Lalo mo Kāleli ki ʻOlungá.
11 Ko e tafaʻaki fakatonga ʻo e ʻotu moʻunga ʻo Kālelí (pea takatakai ʻi he Tahi ʻo Kālelí) naʻe fai ai ʻe Sīsū ʻa e konga lahi ange ʻo ʻene ngāue fakamoʻoni ki he huafa mo e Puleʻanga ʻo Sihová. (Mt. 4:15-17; Mk. 3:7) Ko e tokolahi taha ʻo e kau muimui ʻo Sīsuú, kau ki ai ʻa e kotoa ʻo e toko 11 ʻo ʻene kau ʻapositolo anga-tonú, naʻa nau haʻu mei Kāleli. (Ng. 2:7) ʻI he vahefonua ko ʻení, naʻe ui ia ʻi he taimi ʻe niʻihi ko Kāleli ki Lalo, ko e fonua ʻoku fakaʻofoʻofa moʻoni, ko e ʻotu moʻungá ʻoku mahiki hake ʻo ʻikai toe māʻolunga ange he mita ʻe 600. Mei he faʻahitaʻu fakatōlaú ki he faʻahitaʻu failaú, ʻoku ʻikai hala ha ʻuha ia ʻi he fonua fakaʻofoʻofá ni, pea ko ia ai, ʻoku ʻikai ko ha feituʻu toafa ia. ʻI he taimi ʻo e faʻahitaʻu failaú ʻoku ulo ʻa e tafamoʻungá kotoa ʻi he ngaahi matalaʻiʻakaú pea mahu ʻi he uité ʻa e luoki teleʻá kotoa. ʻI he ngaahi foʻi māʻolunga tokaleleí, ʻoku mahu ai ʻa e kelekelé ki he ngoué, pea ko e ʻotu moʻungá ʻoku feʻunga lelei ia ki hono tō ʻo e ʻulu ʻōlivé mo e vainé. Ko e ngaahi kolo ʻiloa ʻo e feituʻú ni ʻi he Tohitapú ko Nasaleti, Kena, mo Neini. (Mt. 2:22, 23; Sione 2:1; Luke 7:11) Naʻe maʻu ʻe Sīsū mei he feituʻú ni ha ʻātakai lelei ke lave ki ai ʻi heʻene faʻu ʻene ngaahi talanoa fakatātaá.—Mt. 6:25-32; 9:37, 38.
12 ʻI he tafaʻaki fakatokelaú, pe Kāleli ki ʻOlungá, ʻoku mahiki hake ai ʻa e ʻotu moʻungá ia ʻo laka hake he mita ʻe 1,100, ʻo hoko ai ʻi hono moʻoní ko e fanga kiʻi moʻunga iiki ʻo e ʻOtu Moʻunga Lepanoní. Ko Kāleli ki ʻOlungá ʻoku tuʻu mavahe pea havilingia, pea ʻoku ʻuha lahi. ʻI he taimi ʻo e Tohitapú ko e ngaahi tahifo fakahihifó naʻe vaotā matolu. Naʻe vaheʻi ʻa e feituʻu ko ʻení ki he matakali ʻo Nafitalaí.—Sios. 20:7.
F-2 ʻOTU MOʻUNGA ʻO KĀMELÍ
13. (a) Ko e hā moʻoni ʻa Kāmeli? (e) Ko e hā ʻa e lave fekauʻaki mo ia ʻi he Tohitapú?
13 Ko e konga māʻolunga ʻo e Moʻunga Kāmelí ʻoku hope fakaʻofoʻofa atu ia ki he Tahi Metiteleniané. Ko hono moʻoní, ko Kāmelí ko ha ʻotu moʻunga, ʻoku kilomita nai ʻe 48 hono lōloá, ʻo mahiki hake ʻo aʻu ki he māʻolunga ko e mita ʻe 545 mei he tahí. ʻOku lele ia mei he ʻotu moʻunga ʻo Samēliá ki he Metiteleniané, pea ko hono muitolotoló, ʻa ia ʻokú ne faʻu ʻa e ʻotu moʻunga tefito ʻi he ngataʻanga fakatokelauhihifó, ʻoku fakangalongataʻa ʻa hono masaní mo e fakaʻofoʻofá. (Hiva. 7:5) Ko e hingoa Kāmelí ʻoku ʻuhingá ko e “Ngoue ʻAkau Fua,” ʻa ia ʻoku feʻunga moʻoni ia mo e muifonua moʻui ko ʻení, naʻe teuʻi ʻaki hono ngaahi ngoue vaine ʻiloá mo e fuaʻiʻakau pea mo e ʻulu ʻōlivé. ʻOku ngāueʻaki ia ʻe Aisea 35:2 ko ha fakaʻilonga ʻo e mahu nāunauʻia ʻo e fonua ko ʻIsilelí ʻi hono toe fakafoki maí: ‘ʻE ʻange ki ai ʻa e teunga ʻo Kamelí.’ Ko ʻeni naʻe poleʻi ai ʻe ʻIlaisiā ʻa e kau taulaʻeiki ʻa Pēalí pea naʻe “to [hifo] ʻa e afi ʻa Sihova” ai ke fakamoʻoniʻi ʻa Hono tuʻunga-aoniú, pea naʻe fai mei funga Kāmeli ʻa hono fakahanga ʻe ʻIlaisiā ʻa e tokangá ki he kiʻi konga ʻao ʻa ia naʻe hoko mei ai ha fuʻu lōvai lahi, ʻo fakangata fakaemana ai ʻa e laʻalaʻā ʻa ʻIsilelí.—1 Tuʻi 18:17-46.
F-3 ʻOTU MOʻUNGA ʻO SAMĒLIÁ
14. Ko e matakali fē naʻe nofo ʻi he ʻotu moʻunga ʻo Samēliá, pea ko e hā ʻa e ngoue ʻoku feʻungamālie taha mo e feituʻú ni?
14 Ko e tafaʻaki fakatonga ʻo e feituʻú ni ʻoku moʻungaʻia angé, ʻoku mahiki ia ki he māʻolunga ko e mita ʻe 900 ʻi he hahaké. (1 Sam. 1:1) ʻI he feituʻu ko ʻení, ʻoku lahi ange mo alafalalaʻanga ange ʻa e ʻuha ʻoku tō aí ʻi Siuta ʻi he tafaʻaki fakatongá. Ko e feituʻu ko ʻení naʻe nofoʻi ia ʻe he ngaahi hako ʻo ʻIfalemí, ko e foha siʻisiʻi ia ʻo Siosifá. Ko e tafaʻaki fakatokelau ʻo e feituʻú ni, ʻa ia naʻe vaheʻi ki he vaeua ʻo e matakali ʻo Manasé, ko e foha lahi ʻo Siosifá, ʻoku kātoa ai ʻa e ngaahi tahifohifo teleʻa mo e fanga kiʻi lautoka ʻoku takatakaiʻi ʻe he ngaahi moʻungá. ʻOku ʻikai ke fuʻu moʻui ʻa e fonua moʻungá, neongo ia ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi ngoue vaine mo e ʻulu ʻōlive, ʻa ia naʻe malava ia ʻi hono paepae fakalahi ʻa e ngaahi tafaʻaki moʻunga ki laló. (Sel. 31:5) Kae kehe, ko e ngaahi tahifohifo teleʻa lalahi angé ʻoku lelei ʻaupito ia ki he tō ai ʻa e uité mo e ngoué fakalūkufua. ʻOku lahi ʻa e ngaahi kolo naʻe fakaʻilongaʻi ʻi he taimi ʻo e Tohitapú ʻi he feituʻu ko ʻení. ʻI he lolotonga ʻo e taimi ʻo e puleʻanga fakatokelaú, naʻe fokotuʻu ai ʻe Manase ʻa e ngaahi kolomuʻa fakaholoholo ʻe tolu—ko Sīkemi, Tilisa, mo Samēlia—pea naʻe hoko ʻa e feituʻú fakakātoa ʻo ui ko Samēlia, ʻo uiʻaki pē ʻa e kolomuʻá.—1 Tuʻi 12:25; 15:33; 16:24.
15. (a) Naʻe anga-fēfē hono fakahoko ʻa e tāpuaki ʻa Mōsese kia Siosifá ʻi he feituʻu ko ʻeni ʻo Samēliá? (e) Naʻe anga-fēfē hono toe tāpuakiʻi ʻa e fonuá ni ʻi he lolotonga ʻo e taimi ʻo Sīsuú?
15 Ko e tāpuaki ʻa Mōsese kia Siosifá naʻe fakahoko moʻoni ia ʻi he fonua ko ʻení. “Pea ʻia Siosifa naʻa ne pehe, Ke fai tapuekina meia Sihova ʻa hono fonua; ʻi he koloa ʻo langi ko e hahau na, . . . mo e koloa ko e fua ʻo e laʻa. Mo e koloa tupu mei he ngaahi mahina, mo e ngaahi meʻa fungani ʻo e ʻotu moʻunga muʻa, mo e koloa ʻo e ngaahi moʻunga tuputupuʻa.” (Teu. 33:13-15) ʻIo, naʻe hoko ʻeni ko e fonua fakaʻofoʻofa. Ko hono ngaahi moʻungá naʻe vaotā lalahi, ko hono ngaahi teleʻá naʻe mahu, pea naʻe hoko ʻo fonu ʻi he ngaahi kolo naʻe lakalakaimonū mo nofoʻi leleí. (1 Tuʻi 12:25; 2 Kal. 15:8) ʻI he ngaahi taimi ki muí, naʻe malanga ai ʻa Sīsū ʻi he fonua ʻo Samēliá, ʻo hangē pē ko ia naʻe fai ʻe heʻene kau ākongá, pea naʻe maʻu ʻe he lotu faka-Kalisitiané ha kau poupou tokolahi ai.—Sione 4:4-10; Ng. 1:8; 8:1, 14.
F-4 SEFELAʻA
16. (a) Ko e hā ʻa e tuʻunga ia ʻo Sefelaʻá? (e) Ko e hā hono mahuʻinga ʻo e vahefonuá ni ʻi he taimi ʻo e Tohitapú?
16 Neongo ko e hingoa Sefelaʻá ʻoku ʻuhingá ko e “Fonua Tokalelei,” ko hono moʻoní, ko ha feituʻu moʻunga ia ʻoku aʻu ki ha māʻolunga ko e mita nai ʻe 450 ʻi he tafaʻaki fakatongá pea ʻoku motuhi ia ʻe he ngaahi teleʻa hokohoko ʻoku lele mei he hahaké ki he hihifó. (2 Kal. 26:10) ʻOku mahiki fakahangatonu ia ki he hahake ʻo e matāfonua lautoka ʻo Filisitiá pea ʻoku lau ia ko ha fonua tokalelei ʻi hono fakahoa pē ki he ngaahi moʻunga māʻolunga ange ʻo Siuta ki he hahake mamaʻó. (Sios. 12:8) Ko hono ngaahi moʻungá, ʻa ia naʻe ʻufiʻufi ʻaki ʻa e ʻulu sukaminó, ʻoku tupu ai he taimí ni ʻa e ngoue vaine mo e ʻulu ʻōlive. (1 Tuʻi 10:27) Naʻe lahi hono ngaahi koló. ʻI he hisitōlia ʻo e Tohitapú naʻe hoko eni ko e feituʻu maluʻanga ʻi he vahaʻa ʻo ʻIsileli mo e kau Filisitiá pe ko ha kautau fakatūʻuta pē naʻa nau feinga ke hū ki Siuta mei he tafaʻaki ʻo e matāfonuá lautoka.—2 Tuʻi 12:17; Opa. 19.
F-5 KO E FONUA MOʻUNGA ʻO SIUTÁ
17. (a) Naʻe mahu fēfē ʻa e fonua moʻunga ʻo Siutá ʻi he taimi ʻo e Tohitapú, pea ʻoku fēfē ʻa e ʻahó ni? (e) Ko e hā naʻe lau ai ʻa Siuta ko ha feituʻu leleí?
17 Ko ha feituʻu māʻolunga makamakaʻia ʻeni ʻoku kilomita nai ʻe 80 hono lōloá pea siʻi hifo he kilomita ʻe 32 hono māukupú, ko hono māʻolungá ʻoku fekehekeheʻaki pē mei he mita ʻe 600 ki he 1,000 mei he fukahi tahí. ʻI he taimi ʻo e Tohitapú, naʻe ʻufiʻufi ʻa e feituʻú ni ʻe he ʻakau papá, pea tautefito ki he tafaʻaki fakahihifó, naʻe mahu ʻa e ngaahi moʻungá mo e ngaahi teleʻá ʻi he uite, ʻulu ʻōlive, mo e ngaahi ngoue vaine. Ko e vahefonua ʻeni naʻe maʻu lahi mei ai ʻa e uite, lolo, mo e uaine lelei maʻa ʻIsilelí. Naʻe tautefito ki he feituʻu takatakai ʻi Selusalemá naʻe tofanga ʻi hano fakaʻauha lahi ʻo e vaotaá talu mei he taimi ʻo e Tohitapú pea naʻe mātuʻaki kakā ia ʻi hono fakahoa atu ki he tuʻunga naʻe ʻi ai ki muʻá. ʻI he faʻahitaʻu momokó, ʻoku tō hifo ʻa e sinoú he taimi ʻe niʻihi ʻi he ngaahi feituʻu māʻolunga ange ʻi he uhouhongá, ʻo hangē ko ia ʻi Pētelihemá. ʻI he taimi ʻo e kuonga muʻá, naʻe fai ʻa e fakakaukau ki Siuta ko e feituʻu lelei ia ki he ngaahi kolo lalahí mo e ngaahi kolotaú, pea ʻi he ngaahi taimi fakatuʻutāmakí naʻe malava ʻa e kakaí ke hola ki ha maluʻanga ʻi he ngaahi moʻunga ko ʻení.—2 Kal. 27:4.
18. (a) Naʻe hoko ʻanefē ʻa Selusalema ko e kolomuʻa ia ʻo ʻIsileli mo Siutá? (e) Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tafaʻaki mahuʻinga ʻo e koló?
18 Ko e tuʻu-ki-muʻa ʻi he hisitōlia ʻo Siuta mo ʻIsilelí, ko Selusalema, ʻa ia naʻe toe ui ko Saioné, ko e uiʻaki pē ʻa e hingoa ʻo hono kolotaú. (Sāme 48:1, 2) Naʻe ʻuluaki hoko ia ko e kolo Kēnani ko Siepusí, ʻo tokoto ʻi he kelekele māʻolunga ʻi ʻolunga ʻi he hokoʻanga ʻo e Teleʻa ʻo Hīnomí pea mo e Teleʻa Kitiloní. ʻI he hili hono kapa ia ʻe Tēvita pea ʻai ia ko e kolomuʻá, naʻe fakalahi atu ia ki he tokelau-hihifó, pea faai atu pē ʻo ne toe maʻu mai mo e Teleʻa Tailopoení. ʻI he faai mai ʻa e taimí naʻe hoko ʻo ui ai ʻa e Teleʻa ʻo Hīnomí ko Kīhena. Koeʻuhi ko hono fai ai ʻe he kau Siú ʻa e ngaahi feilaulau fakaetauhiʻaitolí, naʻe lau ia ʻoku taʻemaʻa pea naʻe liliu leva ia ko e lingiʻanga ʻo e vevé pea pehē ki he ngaahi ʻangaʻanga ʻo e kau faihia fakalieliá. (2 Tuʻi 23:10; Sel. 7:31-33) Ko ia, ko e ngaahi afi aí naʻe hoko ia ko ha fakaʻilonga ʻo e fakaʻauha ʻosiʻosingamālie. (Mt. 10:28; Mk. 9:47, 48) Naʻe tou vai fakangatangata pē ʻa Selusalema mei he Vai ʻo Sailoamé, he hihifo ʻo e Teleʻa Kitiloní, pea naʻe maluʻi ʻeni ʻe Hesekaia ʻaki hono langa ha ʻā mei tuʻa ke maʻu mai ʻaki ia ki loto ki he koló.—Ai. 22:11; 2 Kal. 32:2-5.
F-6 TOAFA ʻO SIUTÁ (SESIMONI)
19. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e feʻungamālie ʻa Sesimoni mo hono hingoá? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻi he Tohitapú naʻe hoko ʻi he feituʻu ko ʻení?
19 Ko Sesimoní ko e hingoa faka-Tohitapu ia ki he Toafa ʻo Siutá. ʻOku ʻuhingá ko e “Toafa.” (1 Sam. 23:19, NW, fakamatala ʻi laló) He mohu fakamatala mo feʻungamālie lahi ē ko e hingoá ni! ʻOku kau ki he toafá ʻa e ngaahi foʻi tahifo fakahahake tokakovi ʻo e ngaahi faʻunga kakā hinehina ʻo e ʻotu moʻunga Siutá, ʻa ia ʻoku tō hifo hono māʻolungá ʻo laka hake he mita ʻe 900 ʻi he kilomita ʻe 24 ʻi heʻenau ofi atu ki he Tahi Maté, ʻa ia ʻoku tuʻu fakakauʻā mai ai ʻa e ngaahi lilifa fetomokaki. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha ngaahi kolo lalahi ʻi Sesimoni pea ʻoku siʻisiʻi pē ʻa e fanga kiʻi kolo aí. Ko e toafa ʻo Siutá naʻe hola ki ai ʻa Tēvita meia Tuʻi Saulá, ko e vahaʻa ʻo e toafa ko ʻení pea mo Sioatani naʻe malanga ai ʻa Sione Papitaisó, pea ko e feituʻu ʻeni naʻe mālōlō ki ai ʻa Sīsū ʻi heʻene ʻaukai he ʻaho ʻe 40.b—1 Sam. 23:14; Mt. 3:1; Luke 4:1.
F-7 FEITUʻU TONGÁ (NĪKEPI)
20. Fakamatalaʻi ʻa Nīkepi.
20 Ko e tafaʻaki fakatonga ʻo e ʻotu moʻunga ʻo Siutá ʻoku tokoto ai ʻa e Feituʻu Tongá (Nīkepi), ʻa ia naʻe nofo ai ʻa e ongo pēteliake ko ʻĒpalahame mo ʻAisaké he ngaahi taʻu lahi. (Sen. 13:1-3; 24:62) ʻOku toe lave ʻa e Tohitapú ki he tafaʻaki fakatonga ʻo e feituʻú ni ko e “Toafa ʻo Sini.” (Sios. 15:1) ʻOku lele ʻa Nīkepi ʻa ia ʻoku ʻuha tōtōholó mei he vahefonua ʻo Peasipa ʻi he tokelaú ki Kētesi-pānea ʻi he tongá. (Sen. 21:31; Nom. 13:1-3, 26; 32:8) ʻOku hifo ʻa e fonuá mei he ʻotu moʻunga ʻo Siutá ʻi ha holongā moʻunga, ʻa ia ʻoku lele mei he hahaké ki he hihifó, ʻo hoko ai ha ʻāvahevahe fakaenatula ʻo ne taʻofi ʻa e feʻaluʻakí pe ko ha fakatūʻuta fakakautau mei he tongá. ʻOku tō mamaʻo atu ʻa e fonuá mei he ʻotu moʻunga ʻi he tafaʻaki fakahahake ʻo Nīkepí ki he toafa lautoka ʻi he hihifó, ʻo ʻalu ʻi he matātahí. ʻI he faʻahitaʻu māfaná ʻoku kakā ai ʻa e fonuá ʻo hangē pē ko e toafá, tuku kehe ʻa e feituʻu ʻe niʻihi ʻoku ofi ki he niʻihi ʻo e ngaahi teleʻa vaitafé. Kae kehe, naʻe maʻu nai ʻa e vaí ʻaki hano keli ha vaikeli. (Sen. 21:30, 31) Ko e Puleʻanga ʻIsileli ʻi onopōní ʻokú ne fakatafe ʻa e vaí pea mo fakaleleiʻi ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻo Nīkepí. Ko e “vaitafe ʻo Isipite” ʻokú ne fakaʻilongaʻi ʻa e ngataʻanga fakatongahihifo ʻo Nīkepí pea ʻoku toe hoko ia ko e konga ʻo e ngataʻanga fakatonga ʻo e Fonua ʻo e Talaʻofá.—Sen. 15:18.
F-8 TOAFA ʻO PĒLANÁ
21. Ko fē ʻa Pēlana, pea ko e hā naʻá ne fakahoko ʻi he hisitōlia ʻo e Tohitapú?
21 ʻI he tafaʻaki fakatonga ʻo Nīkepí mo ʻene fehokotaki mo e Toafa ʻo Siní ʻoku tokoto ai ʻa e Toafa ʻo Pēlaná. ʻI he mavahe mei Sainaí, naʻe kolosi ʻa e kau ʻIsilelí ʻi he toafa ko ʻení ʻi heʻenau fononga ki he Fonua ʻo e Talaʻofá, pea ko Pēlana naʻe fekau mei ai ʻe Mōsese ʻa e kau asiasi ʻe toko 12.—Nom. 12:16–13:3.
H. KO ʻALAPĀ LAHI (KO E TELEʻA FAKAMANGÁ)
22. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e mape ʻi he peesi 6 mo e taiakalami ʻi he peesi 7, fakataha mo e palakalafí ni, fakamatalaʻi nounou ʻa e ngaahi tafaʻaki lalahi ʻo e ʻAlapaá (Teleʻa Fakamangá) pea mo ʻenau fekauʻaki mo e feituʻu takatakai ki aí.
22 Ko e taha ʻo e ngaahi faʻunga fonua ngalikehe lahi taha ʻi he foʻi māmani ko ʻení ko e Teleʻa Fakamanga lahí. ʻI he Tohitapú, ko e konga ʻoku tuʻusi ʻo fou ʻi he Fonua ʻo e Talaʻofá mei he tokelaú ki he tongá ʻoku ui ia ko “Alapa.” (Sios. 18:18) ʻI he 2 Samiuela 2:29 (NW), ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e foʻi mavaeua ko ʻeni ʻi he laukelekele ʻuluaki ʻo e māmaní ko ha teleʻa. ʻOku tuʻu ʻa Moʻunga Heamoni mei hono tokelaú. (Sios. 12:1) Mei he veʻe Heamoní ʻoku hifo lahi fakatonga ai ʻa e Teleʻa Fakamangá ʻi he mita nai ʻe 800 ki lalo mei he fukahi tahí ʻi he takele ʻo e Tahi Maté. Mei he ngataʻanga fakatonga ʻo e Tahi Maté, ʻoku hoko atu ai ʻa e ʻAlapā, ʻo mahiki ia ki ʻolunga ʻo laka hake ʻi he mita ʻe 200 mei he fukahi tahí ʻi he vaeuaʻanga-mālie nai ʻo e vahaʻa ʻo e Tahi Maté mo e Kūlifa ʻo ʻĀkipá. ʻI he hili pē iá ʻokú ne toe hifo lahi ki he ngaahi vai māmāfana ʻo e mangaʻivai fakahahake ʻo e Tahi Kulokulá. Ko e konga ʻo e ngaahi mape fekauʻaki mo iá ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e fehokotaki ʻa e Teleʻa Fakamangá ki he fonua takatakaí.
H-1 TAHIFOHIFO ʻO HULÁ
23. Ko e hā naʻe fekauʻaki mo e feituʻu ko Hulá ʻi he taimi ʻo e Tohitapú?
23 Kamata mei he veʻe Moʻunga Heamoní, ʻoku hifo māsila ai ʻa e Teleʻa Fakamangá ʻo laka hake ʻi he mita ʻe 490 ki he feituʻu Hulá, ʻa ia ko e fukahi tahí nai ia. ʻOku mohu vai ʻa e vahefonua ko ʻení pea ʻoku lanu mata fakaʻofoʻofa maʻu ai pē neongo ʻa e ngaahi māhina vela ʻo e faʻahitaʻu māfaná. Ko e feituʻu ʻeni naʻe nofo ai ʻa e kau Taní ʻi honau kolo ko Taní, ʻa ia naʻe hoko ko ha senitā ʻo e lotu ʻaitolí mei he taimi ʻo e kau fakamāú ʻo aʻu ki he taimi ʻo e puleʻanga matakali-hongofulu ʻo ʻIsilelí. (Fkm. 18:29-31; 2 Tuʻi 10:29) Ko Sesalia Filipai, ko ha kolo ofi ki he tuʻuʻanga ʻo Tani ʻo e kuonga muʻá, naʻe fakapapauʻi ai ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ʻo pehē ko ia ʻa e Kalaisí, pea ʻoku tui ʻa e tokolahi naʻe ʻi he Moʻunga Heamoni ofi maí ʻa e fakasinokehe naʻe hoko ʻi he ʻaho ʻe ono ki mui aí. Mei Hula, ʻoku hifo mei ai ʻa e Teleʻa Fakamangá ki he Tahi ʻo Kālelí, ʻa ia ʻoku tokoto ʻi he mita nai ʻe 210 ki lalo mei he fukahi tahí.—Mt. 16:13-20; 17:1-9.
H-2 FEITUʻU TAKATAKAI ʻI HE TAHI ʻO KĀLELÍ
24. (a) Ko e hā ʻa e toe ngaahi hingoa kehe ʻoku uiʻaki ʻa e Tahi ʻo Kālelí ʻi he Tohitapú? (e) Naʻe fēfē hono ngaahi ʻātakaí ʻi he taimi ʻo Sīsuú?
24 ʻOku fakaʻofoʻofa ʻa e Tahi ʻo Kālelí pea mo hono ngaahi ʻātakaí.c ʻOku ʻāsili ʻa e mahuʻingaʻia ʻi he feituʻu ko iá koeʻuhi ko e ngaahi meʻa lahi ʻi he ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú naʻe hoko ia ʻi he feituʻu ko iá. (Mt. 4:23) ʻOku toe ui ʻa e tahi ko iá ko e Anovai ko Kenesaleti, pe Kineleti, pea ko e Tahi ʻo Taipiliō. (Luke 5:1; Sios. 13:27; Sione 21:1) Ko hono moʻoní, ko ha ano naʻe fuo-fakafoʻihaati, ʻoku kilomita nai ʻe 21 lōloa pea kilomita nai ʻe 11 māukupu ʻi hono feituʻu fālahi tahá, pea ʻoku ʻi ai ha tānakiʻanga vai lahi mahuʻinga ai maʻá e fonuá fakakātoa. ʻOku haʻohaʻo takai kakato ia ʻe he ʻotu moʻunga mei he meimei tafaʻaki kotoa pē. Ko e fukahi vaí ʻoku mita nai ʻe 210 ki lalo mei he fukahi tahí, ʻo tupu mei ai ʻa e māfana lelei ʻi he ngaahi faʻahitaʻu momokó pea mo e ngaahi faʻahitaʻu māfana, mo vela fuoloa ʻaupitó. ʻI he ngaahi ʻaho ʻo Sīsuú, ko ha senitā ia ʻo ha ngāueʻanga toutai lelei ʻaupito, pea ko e ngaahi kolo lalahi moʻumoʻua ʻo Kolesini, Petesaita, Kāpaneume, mo Taipilioó naʻe tuʻu ia ʻi he matātahi ʻo e anovaí, pe ofi ki ai. Ko e nonga ʻa e anovaí ʻoku malava vave ʻaupito hono fakahoutuʻu ia ʻe he ngaahi matangí. (Luke 8:23) Ko e kiʻi lautoka ʻo Kenesaletí, ʻoku fuo tapatolu, ʻoku tuʻu ia ki he tokelau-hihifo ʻo e anovaí. ʻOku mahu ʻa e kelekelé, ʻo ne ʻomai ʻa e meimei faʻahinga kotoa pē ʻo e ngoue naʻe ʻiloa ʻi he Fonua ʻo e Talaʻofá. ʻI he faʻahitaʻu failaú, ʻoku ulo ai ʻo ngingila ʻa e ngaahi tahifó ʻi he ngaahi lanu fakaʻofoʻofa ʻa ia ʻoku ʻikai ai ha toe feituʻu te ne lakasi ia ʻi he fonua ʻo ʻIsilelí.d
H-3 VAHEFONUA ʻO E TELEʻA SIOATANÍ (KO E KOÁ)
25. Ko e hā ʻa e ngaahi tafaʻaki tefito ʻo e Teleʻa Sioataní?
25 Ko e teleʻa hifo ngungutu ko ʻení fakakātoa ʻoku toe ui ko “Alapa.” (Teu. 3:17) ʻOku lave ki ai ʻa e kau ʻAlepea he ʻaho ní, Ko e Koá, ʻoku ʻuhingá ko e “Taluoluo.” ʻOku kamata ʻa e teleʻá ʻi he Tahi ʻo Kālelí pea ʻoku meimei ke fālahi pē—ʻoku kilomita nai ʻe 19 māukupu ʻi he ngaahi feituʻú. ʻOku tokoto ʻa e Vaitafe Sioataní ia ʻi he mita nai ʻe 46 ki lalo mei he teleʻa lautoká, ʻo afe pea piko ʻi ha ʻalunga ko e kilomita ʻe 320 ʻo maʻu kotoa ʻa e kilomita ʻe 105 ki he Tahi Maté.e ʻI heʻene fakalaka pea hifo vave ʻi he ngaahi vaitō ʻe 27, ʻokú ne tō hifo ai ʻi he mita nai ʻe 180 ʻi heʻene aʻu hifo ki he Tahi Maté. Ko e tafaʻaki ki lalo ʻo Sioataní ʻoku fakangata takai ia ʻe ha ʻuluʻakau pupupupu mo e fanga kiʻi ʻakau, tautefito ki he tamalisí, lōlié, mo e uiloú, ʻa ia naʻe nofo toitoi holo ai ʻa e fanga laioné mo honau ʻuhikí ʻi he taimi ʻo e Tohitapú. Ko ia ia, ʻoku ʻiloa he ʻahó ni ko Soa pea ʻoku tāfea fakakonga ia ʻi he faʻahitaʻu failaú. (Sel. 49:19) ʻOku mahiki hake ki ʻolunga ʻi he tafaʻaki taki taha ʻo e kiʻi konga fāsiʻi mo lōloa ko eni hangē ha vaotaá ʻa e Katala, ko ha tafafonua fakataʻelata ʻo e fonua maomaonganoa ʻo e fanga kiʻi konga fonua tokalelei māʻolunga mo e ngaahi tahifo kehekehe ʻoku huʻu atu ki he ngaahi lautoka ʻo e Koá. Ko e ngaahi lautoka ʻi he tafaʻaki fakatokelau ʻo e Koá, pe ʻAlapaá, ʻoku ngoueʻi lelei ia. Naʻa mo e tafaʻaki fakatongá, ʻo fai atu ki he Tahi Maté, ʻa e konga fonua tokalelei māʻolunga ʻo ʻAlapaá, ʻa ia ʻoku kakā ʻaupito he ʻahó ni, naʻe pehē ʻi he taimi ʻe taha naʻe tupu ai ʻa e ngaahi faʻahinga taʻefaʻalaua ʻo e teití, pea pehē ki he ngaahi fuaʻiʻakau fakatalopiki lahi kehe. Ko Sielikoó naʻe hoko pea ʻoku kei hoko pē ko e kolo lahi ʻiloa taha ia ʻi he Teleʻa Sioataní.—Sios. 6:2, 20; Mk. 10:46.
H-4 KO E TAHI (MATE) MĀSIMÁ
26. (a) Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa fakaofo fekauʻaki mo e Tahi Maté? (e) Ko e hā ʻa e fakamoʻoni maeʻeeʻa ʻoku ʻomai ʻe he feituʻú ni ʻo fekauʻaki mo e ngaahi fakamaau ʻa Sihová?
26 Ko e taha ʻeni ʻo e ngaahi vai fakaofo taha ʻi he funga māmaní. ʻOku feʻungamālie hono uiʻaki ʻa e maté, he ʻoku ʻikai ha ika ʻoku nofo ʻi he tahí ni pea ʻoku siʻisiʻi pē ha meʻa ʻe moʻui ʻi hono matātahí. ʻOku ui ia ʻe he Tohitapú ko e Tahi Māsimá, pe ko e Tahi ʻo ʻAlapā, koeʻuhí ʻoku tuʻu ia ʻi he teleʻa fakamanga ʻo ʻAlapaá. (Sen. 14:3; Sios. 12:3) ʻOku fakafuofua ʻoku kilomita ʻe 75 ʻa e tahí mei he tokelaú ki he tongá pea kilomita ʻe 15 fakalavalava. Ko hono fukahi tahí ʻoku mita nai ʻe 400 ki lalo mei he fukahi tahi ʻo e Tahi Metiteleniané, ʻo ʻai ai ia ko e potu māʻulalo taha ia ʻi he foʻi māmaní. ʻI hono tafaʻaki fakatokelaú, ʻokú ne maʻu ai ha loloto ʻoku mita nai ʻe 400. ʻI he tafaʻaki taki taha, ʻoku tātāpuni mai ai ʻa e tahí ʻe he ʻotu moʻunga kakā mo e ngaahi lilifa ngungutu. Neongo ʻoku ʻomai ʻe he Vaitafe Sioataní ʻa e vai foʻou, ʻoku ʻikai ha hūʻanga vai ia ki tuʻa tuku kehe pē ʻene liliu maó, ʻa ia ʻoku vave tatau pē mo e hū ki loto ʻa e vaí. Ko e vai ʻi lotó ʻoku ʻi ai ʻa e peseti nai ʻe 25 ʻo e ngaahi meʻa fefeka kuo vaia, ko e lahi tahá pē ko e māsima, pea ʻoku kona ia ki he iká pea mamahi ki he mata ʻo e tangatá. Ko e kau ʻaʻahi ki he lahi taha ʻo e ʻēlia takatakai ʻi he Tahi Maté ʻoku faʻa lōmekina kinautolu ʻe he ongoʻi ʻo e maomaonganoá mo e ʻauhá. Ko ha feituʻu ia ʻo e mate. Neongo ko e feituʻú ni kotoa ʻi ha taimi ʻe taha naʻe “mohu vai . . . hange ko e ngouetapu ʻa Sihova,” ʻoku hoko he taimí ni ʻa e feituʻu takatakai ia ʻi he Tahi Maté “ko e koto lala” pea kuo pehē mai ai pē he meimei taʻu ʻe 4,000, ʻo hoko ai ko e fakamoʻoni maeʻeeʻa ki he taʻetoealaliliu ʻa e ngaahi fakamaau ʻa Sihova naʻe fakahoko ai ki Sōtoma mo Komolá.—Sen. 13:10; 19:27-29; Sef. 2:9.
H-5 ʻALAPĀ (FAKATONGA MEI HE TAHI MĀSIMÁ)
27. Ko e hā ʻa e faʻahinga faʻunga fakafeituʻu ʻo e fakatonga ʻo ʻAlapaá, pea ko hai naʻá ne puleʻi ʻa e feituʻú ni ʻi he kuonga muʻá?
27 Ko e konga fakaʻosi ko ʻeni ʻo e Teleʻa Fakamangá ʻoku lele fakatonga ia he toe kilomita ʻe 160. ʻOku meimei toafa kotoa pē ʻa e feituʻú ni. ʻOku tātātaha ke ʻuha, pea ʻoku fuʻu vela taʻehanotatau ʻa e ulo hifo ʻa e laʻaá. ʻOku toe ui ʻeni ʻe he Tohitapú ko “Alapa.” (Teu. 2:8) ʻI he ofi ki he vaeuaʻanga-mālié, ʻoku aʻu hake ai ki hono tumutumu māʻolunga tahá ʻoku laka hake he mita ʻe 200 ki ʻolunga mei he fukahi tahí pea toki hifo fakatonga ai pē ki he Kūlifa ʻo ʻĀkipá, ko e mangaʻivai fakahahake ia ʻo e Tahi Kulokulá. Naʻe fai heni ʻi he taulanga ʻo ʻEsioni-kepá, ʻa e foʻu vaka folau tau ʻa Solomoné. (1 Tuʻi 9:26) Ko e konga lahi ʻo e vahaʻa taimi ʻo e ngaahi tuʻi ʻo Siutá, naʻe puleʻi ai ʻa e konga ia ko ʻeni ʻo ʻAlapā ʻe he puleʻanga ʻo ʻĪtomí.
I. ʻOTU MOʻUNGA MO E NGAAHI FONUA TOKALELEI MĀʻOLUNGA HE HAHAKE ʻO SIOATANÍ
28. Ko e hā ʻa e mahuʻinga fakaengoue ʻo e ongo fonua ko Pēsani mo Kiliatí, pea naʻe anga-fēfē ʻa e kaunga ʻa e ongo feituʻú ni ki he hisitōlia ʻo e Tohitapú?
28 “ʻI he kauvai ʻe taha ʻo Sioatani ki hahake” ʻoku mahiki māsila hake ia mei he Teleʻa Fakamangá ʻo tupu ai ha holongā fonua tokalelei māʻolunga. (Sios. 18:7; 13:9-12; 20:8) Ki he tokelaú ʻoku ʻi ai ʻa e fonua ko Pēsani (I-1), ʻa ia, fakatahaʻi mo e vaeua ʻo Kiliatí, naʻe foaki ia ki he matakali ʻo Manasé. (Sios. 13:29-31) Naʻe hoko ʻeni ko ha fonua ki he fanga pulú, ko ha fonua ki he kau faʻá, ko ha tokalelei māʻolunga ʻoku fakaʻavalisi ʻoku mita nai ʻe 600 ki ʻolunga mei he fukahi tahí. (Sāme 22:12; Isi. 39:18; Ai. 2:13; Sak. 11:2) ʻI he taimi ʻo Sīsuú naʻe hū atu ai ki tuʻa ʻa e uite lahi mei he feituʻú ni, pea ʻi he ʻahó ni ʻoku mahu fakaengoue ia. Ko hono hokó, ʻi he tafaʻaki fakatongá, ʻoku tokoto ai ʻa e fonua ko Kiliatí (I-2), ko hono vaeua ki laló naʻe vaheʻi ia ki he matakali ʻo Katá. (Sios. 13:24, 25) Ko ha feituʻu moʻungaʻia ʻoku aʻu ki he mita ʻe 1,000, naʻe fuʻifuʻi ʻe he ngaahi ʻuha lahi ʻi he faʻahitaʻu momokó mo e hahau lahi ʻi he faʻahitaʻu māfaná, naʻe toe hoko foki ia ko ha fonua lelei ki he fanga monumanú pea tautefito ʻene ʻiloá ki hono pāmé. ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻiloa ia ʻi he lelei hono kālepí. (Nom. 32:1; Sen. 37:25; Sel. 46:11) Ko e fonua ko Kiliatí naʻe hola ki ai ʻa Tēvita meia ʻApisalomé, pea ʻi he tafaʻaki fakahihifó, naʻe malanga ai ʻa Sīsū ʻi he “matafonua ʻo Tikapōlusi.”—2 Sam. 17:26-29; Mk. 7:31.
29. ʻI he hahake ʻo Sioataní, ko e hā ʻa e ongo fonua ʻoku tokoto ki he tongá, pea ko e hā ʻa e meʻa naʻe ʻiloa ai kinauá?
29 Ko e “fonua ʻo haʻa Amoni” (I-3), ʻoku tokoto tonu ia ʻi he fakatonga ʻo Kiliatí, pea ko e vaeua ʻo iá naʻe foaki ia ki he matakali ʻo Katá. (Sios. 13:24, 25; Fkm. 11:12-28) Ko ha tokalelei māʻolunga mafola atu ʻeni, naʻe feʻunga lelei taha ki he kaikai ʻa e fanga sipí. (Isi. 25:5) Ka ʻi he mamaʻo atu ki he tongá ʻoku ʻi ai ʻa e “fonua ʻo Moape.” (Teu. 1:5) Ko e kau Mōapé ko e kau tauhi-sipi lahi kinautolu, pea ʻi he aʻu mai ki he ʻaho ní ʻoku kei hoko ʻa hono tauhi ʻo e fanga sipí ko e ngāue tefito ia ʻa e feituʻu ko iá. (2 Tuʻi 3:4) Pea, ʻi he tonga-hahake ʻo e Tahi Maté, ʻoku tau aʻu ai ki he moʻunga tumuʻaki lafalafa ʻo ʻĪtomí (I-4). Ko e tuʻunga maumau ʻo hono ngaahi fuʻu kolo fefakatauʻaki mālohí, hangē ko Petelaá, ʻoku kei tuʻu ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni.—Sen. 36:19-21; Opa. 1-4.
30. Ko e hā ʻokú ne fakangata ʻa e ngaahi fonua tokalelei māʻolunga ʻi he hahaké?
30 Ki he hahake ʻo e ʻotu moʻungá ni mo e ngaahi tokalelei māʻolungá ʻoku tokoto mei ai ʻa e fuʻu toafa makaʻia ʻokú ne fakangata lelei ʻa e fefonongaʻaki fakahangatonu ʻi he vahaʻa ʻo e Fonua ʻo e Talaʻofá mo Mesopotēmiá, ʻo fakatupunga ai ʻa e ngaahi halanga kalavaná ke nau ʻalu takai he laui kilomita lahi fakatokelau. Ki he tongá ʻoku fetaulaki ai ʻa e toafa ko ʻení mo e ngaahi tafungofunga ʻoneʻone ʻo e toafa lahi ʻAlapaá.
K. ʻOTU MOʻUNGA ʻO LEPANONÍ
31. (a) Ko e hā ʻoku faʻuʻaki ʻa e ʻotu moʻunga ʻo Lepanoní? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻo Lepanoni ʻoku kei tuʻu ʻo hangē ko ia naʻe ʻi ai ʻi he ngaahi taimi ʻo e Tohitapú?
31 ʻOku ʻasi mataʻāʻā mei he tuʻu mai ʻa e Fonua ʻo e Talaʻofá ʻa e ʻotu moʻunga ʻo Lepanoní. ʻOku ʻi ai moʻoni ʻa e ʻotu moʻunga ʻe ua ʻokú na lele huʻufataha. Ko e ngaahi veʻe moʻunga ʻo e ʻOtu Moʻunga Lepanoní ʻoku ʻalu hokohoko totonu ia ʻo aʻu ki he tafaʻaki ko e Kāleli ki ʻOlungá. ʻI he ngaahi feituʻu lahi ʻoku aʻu hifo ai ʻa e ngaahi moʻungá ni ki he matātahí. Ko e tumutumu māʻolunga taha ʻi he ʻotu moʻunga ko ʻení ʻoku mita nai ʻe 3,000 ki ʻolunga mei he fukahi tahí. Ko e tumutumu māʻolunga taha ʻi he ʻOtu Moʻunga Tuʻa-Lepanoni fepikitakí ko Moʻunga Heamoni fakaʻofoʻofa, ʻoku mahiki hake ʻi he mita ʻe 2,814 ki ʻolunga mei he fukahi tahí. Ko e vaia ko ia hono sinoú ʻokú ne ʻomai ha maʻuʻanga vai lahi ki he Vaitafe Sioataní pea ko ha tupuʻanga ia ʻo e hahau he lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ʻafua ʻo e konga ki mui ʻo e faʻahitaʻu failaú. (Sāme 133:3) Naʻe tautefito ʻa e ʻiloa ʻa e ʻOtu Moʻunga Lepanoní ki honau ʻulu sita kāfakafá, ʻa e ʻakau naʻe tuʻu-ki-muʻa ʻi he langa ʻo e temipale ʻo Solomoné. (1 Tuʻi 5:6-10) Neongo ko e kiʻi ʻulu sita siʻisiʻi pē ʻoku kei tuʻu ai he ʻaho ní, ko e ngaahi tahifo ki lalo hifó ʻoku kei moʻui lelei ai ʻa e ngaahi vainé, ʻulu ʻōlivé, mo e ngaahi ngoue ʻakau fuá, ʻo hangē ko ʻenau pehē ʻi he taimi ʻo e Tohitapú.—Ho. 14:5-7.
32. Naʻe anga-fēfē hono fakamatalaʻi totonu ʻe Mōsese ʻa e Fonua ʻo e Talaʻofá?
32 Ko ia, ʻi hono fakaʻosiʻosi ʻetau ʻaʻahi ki he Fonua ʻo e Talaʻofa ʻa Sihová, naʻe tuʻu ʻi he vahaʻa ʻo e toafa kovi ʻaupito ki he hahaké pea mo e Tahi Lahí, ʻoku lava ke tau faʻu ha foʻi fakatātā fakaefakakaukau fekauʻaki mo e nāunau ne kātoi ia ʻi ha taimi ʻi he ngaahi ʻaho ʻo ʻIsilelí. Ko e moʻoni, naʻe hoko ia “ko e fonua lelei ʻaupito ʻaupito. . . . mahutafea ʻi he huʻakau mo e honi.” (Nom. 14:7, 8; 13:23) Naʻe lave ʻa Mōsese ki ai ʻi he ngaahi leá ni: “He ko Sihova ko ho ʻOtua ʻoku ne taki koe ki ha fonua lelei, ko e fonua vaitafeʻia, pea ʻi ai ha ngaahi fauniteni mo vai-lolofonua, ʻoku puna ʻi he ngaahi teleʻa mo e ngaahi moʻunga: ko e fonua uiteʻia mo paaleʻia, pea mo vainea mo fikia mo pomikanitea; ko e fonua ʻo e lolo olive mo e honi; ko e fonua te ke kai meʻakai ai taʻefusimoʻomo, ʻe ʻikai te ke masiva ai ʻi ha meʻa ʻe taha; ko e fonua ʻoku maka aione, pea te ke keli kapa ʻi hono ngaahi moʻunga. Pea te ke kai makona ai, pea te ke fakafetaʻia ʻa Sihova ko ho ʻOtua ʻi he fonua lelei kuo ne ʻomi kiate koe.” (Teu. 8:7-10) ʻOfa ke fai pehē he taimí ni ʻa e faʻahinga kotoa ʻoku ʻofa kia Sihová ʻo ʻoatu ʻa e fakamālō ki heʻene taumuʻa ke ʻai ʻa e foʻi māmaní kotoa ko ha palataisi lāngilangiʻia, ʻo muimui ki he sīpinga ʻo ʻene Fonua ʻo e Talaʻofa ʻi he kuonga muʻá.—Sāme 104:10-24.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 332-333.
b Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 335.
c Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 336.
d Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 737-740.
e Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 334.
[Mape ʻi he peesi 6]
(Ke maʻu ʻa e konga tohi kuo fokotuʻu leleí, sio ki he tohí)
FEITUʻU FAKANATULA ʻo e FONUA ʻo e TALAʻOFÁ
(mo e feituʻu fehokotaki)
MI 0 10 20 30 40 50 60
KM 0 20 40 60 80
(Ki he feituʻu fekolosiʻakí V—V, W—W, X—X, Y—Y, mo e Z—Z, sio ki he peesi ʻe tahá)
KĪ KI HE NGAAHI FIKÁ
TAHI METITELENIANÉ
A Matātahi ʻo e Tahi Lahí
Siopa
E-1 Lautoka ʻo ʻĀselí
E-2 Ko e Matāfonua Lausiʻi ʻo Toá
Toa
E-3 Matāfonua Tokalelei ʻo Sāloní
E-4 Lautoka ʻo Filisitiá
ʻAsitoti
ʻAsikeloni
ʻEkiloni
Kati
Kesa
E-5 Teleʻa ʻi Loto-Mālie Hahake-Hihifo (Lautoka ʻo Mekitó,
Lautoka ʻo Sisililí)
Pete-sani
F-1 ʻOtu Moʻunga ʻo Kālelí
Kena
Neini
Nāsaleti
Taia
F-2 ʻOtu Moʻunga ʻo Kāmelí
F-3 ʻOtu Moʻunga ʻo Samēliá
Pēteli
Sielikō
Samēlia
Tilisa
Sīkemi
F-4 Sefelaʻa
Lākisi
F-5 Ko e Fonua Moʻunga ʻo Siutá
Pētelihema
Kepa
Hepeloni
Selusalema
F-6 Toafa ʻo Siutá (Sesimoni)
F-7 Feituʻu Tongá (Nīkepi)
Peasipa
Kētesi-pānea
Vaitafe ʻo ʻIsipité
F-8 Toafa ʻo Pēlaná
H-1 Tahifohifo ʻo Hulá
Tani
Sesalia Filipai
H-2 Feituʻu Takatakai ʻi he Tahi ʻo Kālelí
Petesaita
Kāpaneume
Kolesini
Tahi ʻo Kālelí
Taipiliō
H-3 Vahefonua ʻo e Teleʻa Sioataní (Ko e Koá)
Vaitafe Sioataní
H-4 Ko e Tahi (Mate) Māsimá (Tahi ʻo ʻAlapaá)
Tahi Māsimá
H-5 ʻAlapā (fakatonga mei he Tahi Māsimá)
ʻEsioni-kepa
Tahi Kulokulá
I-1 Fonua ko Pēsaní
Tāmasikusi
ʻEtilei
I-2 Fonua ko Kiliatí
Lapa
Lēmoti-kiliati
T.V. ʻo Siapoki
I-3 Fonua ko ʻĀmoni pea mo Mōapé
Hesiponi
Kili-haleseti
Metepa
T.V. ʻo ʻAlanoní
T.V. ʻo Sēletí
I-4 Moʻunga Tumuʻaki Lafalafa ʻo ʻĪtomí
Petelā
K ʻOtu Moʻunga ʻo LepanoníToa
Saitoni
ʻOtu Mo. Lepanoní
Mo. Heamoní
[Ngaahi mape ʻi he peesi 7]
(Ke maʻu ʻa e konga tohi kuo fokotuʻú, sio ki he tohí)
NGAAHI KONGA FEKOLOSIʻAKI ANGA-MAHENI ʻO E FONUA ʻO E TALAʻOFÁ
(Ki he ngaahi tuʻuʻangá, sio ki he mape ʻi he peesi ʻe tahá)
Ko e māʻolungá ʻoku fakafuofua ko e liunga 10 ʻo e fua lōloá
Konga ʻOku Kolosi ʻi ʻIfalemi mei Hihifo ki Hahake (V—V)
Tahi Metiteleniané
E-3 Ngaahi Matāfonua Tokalelei ʻo Sāloní
F-3 ʻOtu Moʻunga ʻo Samēliá
H-3 ʻAlapā pe Teleʻa Sioataní (Ko e Koá)
Katala
Soa
I-2 Fonua ko Kiliatí
Fika ʻi he toʻohemá ko e MITA Fika ʻi he toʻomataʻú ko e FUTE
+900 +3,000
+600 +2,000
+300 +1,000
0 (Fukahi Tahí) 0
-300 -1,000
-600 -2,000
Konga ʻOku Kolosi ʻi Siuta mei Hihifo ki Hahake (W—W)
Tahi Metiteleniané
E-4 Ngaahi Tafungofunga ʻOneʻoné
Lautoka ʻo Filisitiá
F-4 Sefelaʻa
F-5 Fonua Moʻunga ʻo Siutá
Selusalema
F-6 Toafa ʻo Siutá
H-4 Teleʻa Fakamangá
I-3 Fonua ko ʻĀmoni pea mo Mōapé
Fika ʻi he toʻohemá ko e MITA Fika ʻi he toʻomataʻú ko e FUTE
+900 +3,000
+600 +2,000
+300 +1,000
0 (Fukahi Tahí) 0
-300 -1,000
-600 -2,000
Konga ʻOku Kolosi ʻi Siuta mei Hihifo ki Hahake (X—X)
Tahi Metiteleniané
E-4 Ngaahi Tafungofunga ʻOneʻoné
Lautoka ʻo Filisitiá
F-4 Sefelaʻa
F-5 Fonua Moʻunga ʻo Siutá
F-6 Toafa ʻo Siutá
H-4 Teleʻa Fakamangá
Tahi Māsimá
I-3 Fonua ko ʻĀmoni pea mo Mōapé
Fika ʻi he toʻohemá ko e MITA Fika ʻi he toʻomataʻú ko e FUTE
+900 +3,000
+600 +2,000
+300 +1,000
0 (Fukahi Tahí) 0
-300 -1,000
-600 -2,000
-900 -3,000
Konga Kolosi mei Tonga ki Tokelau ʻi he ʻOtu Moʻunga Fakahihifo ʻo Sioataní (Y—Y)
F-7 Feituʻu Tongá (Nīkepi)
F-5 Fonua Moʻunga ʻo Siutá
F-3 ʻOtu Moʻunga ʻo Samēliá
E-5 Lautoka Talalo ʻo Sisililí
F-1 ʻOtu Moʻunga ʻo Kālelí
K
MI 0 5 10 20
KM 0 8 16 32
Fika ʻi he toʻohemá ko e MITA Fika ʻi he toʻomataʻú ko e FUTE
+900 +3,000
+600 +2,000
+300 +1,000
0 (Fukahi Tahí) 0
Konga Kolosi mei Tonga ki Tokelau ʻi he ʻAlapaá pe Teleʻa Fakamangá (Z—Z)
H-5
H-4 Tahi Māsimá
H-3 ʻAlapā pe Teleʻa Sioataní (Ko e Koá)
H-2 Tahi ʻo Kālelí
H-1 Tahifohifo ʻo Hulá
K
MI 0 5 10 20
KM 0 8 16 32
Fika ʻi he toʻohemá ko e MITA Fika ʻi he toʻomataʻú ko e FUTE
+900 +3,000
+600 +2,000
+300 +1,000
0 (Fukahi Tahí) 0
-300 -1,000
-600 -2,000
-900 -3,000