ʻE Lava Ke Tau Fakangata ʻa e Taú mo e Fakamālohí?
ʻOku lahi ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻoku hoko ai ʻa e taú. Ko e niʻihi ʻoku nau faitau ki ha liliu fakapolitikale, fakaʻekonōmika pe fakasōsiale. ʻOku faitau ʻa e niʻihi ke puleʻi ʻa e kelekelé mo e ngaahi koloa fakanatulá. Ko e ngaahi fetāʻaki lahi ko e fakatupunga ʻe he ngaahi fetōkehekeheʻaki fuoloa fakamatakali pe fakalotu. Ko e hā kuo fai ke taʻofi ʻa e taú pea ke maʻu ʻa e melinó? ʻE lava ke tau ʻamanekina ʻe lavameʻa ʻa e ngaahi feinga ko ení?
Drazen_/E+ via Getty Images
FAKALAKALAKA FAKAʻEKONŌMIKA
Taumuʻá: Ke fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga ʻo e moʻui ʻa e kakaí. ʻE tokoni eni ke toʻo atu pe fakasiʻisiʻi ʻa e ʻikai ha vahevahe tatau fakaʻekonōmiká, ʻa ia ʻe lava ke hoko ko ha tupuʻanga tefito ʻo e fetāʻakí.
Fakangatangatá: ʻOku fiemaʻu ki he ngaahi puleʻangá ke liliu ʻenau fakamolé. ʻI he 2022, naʻe fakamoleki ʻa e tola (ʻAmelika) fakafuofua ki he 34.1 piliona ki hono langa hake mo tauhi ʻo e melino ʻi māmani lahí. Kae kehe, ko e pēseti pē ia ʻe 0.4 ʻo e fakamole fakakātoa ki he taú ʻi he taʻu tatau pē ko iá.
“ʻOku mau fakamoleki ʻa e paʻanga mo e koloa lahi ange ki hono fakaleleiʻi ʻo e ngaahi fetāʻakí ʻi hono taʻofi ia mo langa hake ʻa e melinó.”—António Guterres, sekelitali seniale ʻo e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá.
Meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú: Ko e ngaahi puleʻanga mo e kautaha fakamāmaní ʻe lava ke nau tokoni ki he masivá, ka heʻikai ʻaupito malava ke nau toʻo fakaʻaufuli atu ʻa e masivá.—Teutalōnome 15:11; Mātiu 26:11.
ALEA FAKAVAHAʻAPULEʻANGA
Taumuʻá: Ke taʻofi pe fakaleleiʻi ʻa e ngaahi fakakikihí ʻi he melino fakafou ʻi he tālanga mo e alēlea ki he lelei fakatouʻosi ʻa e ongo tafaʻakí.
Fakangatangatá: Heʻikai nai ke loto-lelei ha faʻahi ʻe taha pe lahi ange ke fai ha fakalelei, tukulolo pe tali ha aleapau. Pea ko e ngaahi aleapau melinó ʻoku faingofua ke veteki.
“Ko e aleapau fakavahaʻapuleʻangá ʻoku ʻikai ke lavameʻa maʻu pē. Ko ha aleapau ke fakangata ha tau ʻe mātuʻaki fakameleʻi ʻo toe iku atu ia ki ha fetāʻaki lahi ange.”—Raymond F. Smith, Tipilomētika ʻAmelika.
Meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú: Ko e kakaí ʻoku totonu ke nau “kumi ki he melinó.” (Saame 34:14) Ka ko e kakai tokolahi ʻi he ʻahó ni ʻoku nau “taʻemateaki, . . . lotolotokehe, . . . kau lavaki.” (2 Tīmote 3:1-4) Ko e ngaahi tōʻonga peheé ʻokú ne taʻofi ʻa e kau taki fakapolitikale loto-moʻoní mei hono fakaleleiʻi ʻa e ngaahi fetāʻakí.
HUʻI-MAHAFU
Taumuʻá: Ke fakasiʻisiʻi pe fakaʻauha ʻosi ʻa e ngaahi meʻataú, tautefito ki he ngaahi meʻatau fakaniukiliá, kemikalé mo e siemú.
Fakangatangatá: Ko e ngaahi puleʻangá ʻoku ʻikai ke nau faʻa loto-lelei ke huʻi-mahafu koeʻuhí ʻoku nau ilifia naʻa mole honau mālohí pe te nau hoko ʻo tuʻu laveangofua. Ko hono toʻo ʻosi atu ʻa e ngaahi meʻataú ʻoku ʻikai ke ne toʻo atu ʻa e ʻuhinga ʻoku fetāʻaki ai ʻa e kakaí.
“Ko e lahi ʻo e ngaahi tukupā mo e talaʻofa ke huʻi-mahafu hili ʻa e 1991 naʻe ʻikai pē ke fakahoko, ʻa ia naʻe kau ai ʻa e fou ʻi he ngaahi sitepu ʻaonga ke fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi fakatamakí, taʻofi ʻa e ngaahi fekeʻikeʻi fakavahaʻapuleʻangá, pea ʻe malava ai ke tau ngaʻunu atu ki ha māmani ʻoku malu ange.”—“Fakapapauʻi Hotau Kahaʻú: Ko ha ʻĀsenita ki ha Huʻi-Mahafu.”
Meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú: Ko e kakaí ʻoku totonu ke nau liʻaki ʻa e ngaahi meʻataú pea “tuki ʻenau ngaahi heletaá ke hoko ko e ngaahi mataʻi-palau.” (ʻAisea 2:4) Kae kehe, ʻoku fiemaʻu ʻa e meʻa lahi ange, koeʻuhí ko e fakamālohí ʻoku kamata ia mei he loto ʻo ha taha.—Mātiu 15:19.
KAU TAU MALUʻI FAKATAHATAHA
Taumuʻá: ʻOku felotoi ʻa e ngaahi puleʻangá ke ngāue fakataha ke tauʻi honau ngaahi filí. Ko ʻenau fakakaukaú, heʻikai kamataʻi ʻe ha fili ha tau kapau ʻoku ʻuhinga iá te ne fehangahangai mo ha kau tau maluʻi fakatahataha ʻa e ngaahi puleʻanga lahi.
Fakangatangatá: Ko e fakamanamana ʻo e faisāuní ʻoku ʻikai ko ha fakapapauʻiʻanga ia ki he melinó. ʻOku ʻikai ke muimui maʻu pē ʻa e ngaahi puleʻangá ki heʻenau ngaahi tukupaá, pe te nau loto-tatau ki he founga mo e taimi ke ʻohofi ai ʻa e ngaahi filí.
“Neongo ko e kau tau maluʻi fakatahatahá . . . naʻa nau fakahoko ha konga mahuʻinga ʻi he Fuakava ʻa e Kautaha ʻa e Ngaahi Puleʻangá pea ʻoku fakasino mai ia ʻi he Talite ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá, kuo ʻikai ʻaupito pē ke nau lavameʻa.”—“Encyclopedia Britannica.”
Meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú: ʻOku faʻa malu ange ʻa e tokolahí. (Tangata Malanga 4:12) Kae kehe, heʻikai lava ke tau hanga ki he ngaahi kautaha fakaetangatá ki ha melino mo e malu tuʻuloa. “ʻOua naʻa tuku hoʻomou falalá ʻi he kau māʻolungá pe ʻi he foha ʻo e tangatá, ʻa ia ʻoku ʻikai lava ke ne ʻomi ha fakamoʻuí. ʻOku mole atu ʻene mānavá, ʻokú ne foki ki he kelekelé; ʻi he ʻaho pē ko iá ʻoku mole ai ʻene ngaahi fakakaukaú.”—Saame 146:3, 4, fakamatala ʻi laló.
Neongo ʻa e ngaahi feinga fakataha ʻa e tokolahi ke maʻu ʻa e melino tuʻuloá, ʻoku kei tāpalasia pē kitautolu ʻe he taú.