VO VINGAWOVYA MABANJA | KULERA ŴANA
Ŵana Kweniso Kucheza pa Intaneti—Chigaŵa 1: Kumbi Mwana Wangu Watenere Kugwiriskiya Ntchitu Intaneti?
Kafukufuku munyaki walongo kuti ŵana 97 pa ŵana 100 ŵewosi a vyaka vapakati pa 13 ndi 19, agwiriskiya ntchitu malu ngakucheziyapu nga pa Intaneti. Kumbi mwana ŵinu nayu wakhumba kuti wachezengi pa Intaneti? Asani ndi viyo, pe vinthu vimanavi vo mukhumbika kuŵanaŵaniya.
Mu nkhani iyi mwe fundu izi
Nyengu yo mwana winu wagwiriskiyengi ntchitu
Webusayiti ya HelpGuide yikamba kuti: “Intaneti yikupangika kuti yikukopeningi maŵanaŵanu kuti nyengu zosi muchezengi pa Intaneti kweniso kuti muwonengepu kaŵikaŵi vo vilipu.”
“Kanandi ndikhumba kuti ndichezengi pa Intaneti kwa maminisi ngamanavi waka kweni mwangozi ndisanirika kuti ndamala maola nganandi ndeche kuwona vo ŵanthu aŵika pa Intaneti. Visuzga ukongwa kuti uyileki penipo ndi penipo foni ndi kwamba kuchita chinthu chinyaki chakukhumbika ukongwa.”—Lynne, wa vyaka 20.
Jifumbeni kuti: Kumbi mwana wangu wakwanisengi kulondo marangu ngo ndapanga ngakukwaskana ndi nyengu yo wangacheze pa Intaneti? Kumbi mwana wangu wafika pa msinkhu wakuti wangakwanisa kujiŵikiya mphaka pa nkhani yakucheza pa Intaneti?
Vo Bayibolu likamba: ‘Lutirizgani kuphwere ukongwa kuti muyendengi . . . nge ŵanthu azeru. Nyengu yinu muyigwiriskiyengi ntchitu mwakwenere.’—Aefeso 5:15, 16.
Mo mwana winu wawoniyengi mabwezi ngaki
Malu nganandi ngakucheziyapu nga pa Intaneti ngakupangika munthowa yakuti ŵanthu awonengi nge kuti ŵe ndi mabwezi nganandi. Kweni kukamba uneneska, ubwezi waviyo mbubwezi chayiwu cha.
“Ndiwona kuti achinyamata anandi aja ndi maŵanaŵanu ngaheni ngakuti asani anyawu atanja vinthu vo yiwu aŵika pa Intaneti, ndikuti ŵanthu anandi atiŵaŵanaŵaniya chinanga kuti ŵanthu wo aziŵana nawu cha.”—Patricia, wa vyaka 17.
Jifumbeni kuti: Kumbi mwana wangu wafika pa msinkhu wakuti wangaziŵa kuti kutchuka pa Intaneti kulivi phindu? Kumbi iyu wangasaniya mabwezi ngamampha ngo waziŵana nangu?
Vo Bayibolu likamba: “Bwezi chayilu litanja nyengu zosi ndipu ilu ndi mubali yo wakubalika kuti wakuwovyi pa nyengu ya suzgu.”—Nthanthi 17:17.
Mo mwana winu wakwaskikiyengi
Akufufuza akusaniya kuti ŵanthu wo agwiriskiya ntchitu ukongwa Intaneti, angayamba kujivwa kuti ŵe ŵija, angafipa mtima kweniso angasuzgika maŵanaŵanu.[5]
“Kuwona vithuzi vo vilongo vo mabwezi ngaku ngachita ndi mabwezi ngaku nganyaki, kungachitiska kuti uyambi kuleka kukondwa pamwenga kujivwa kuti we wija.”—Serena, wa vyaka 19.
Jifumbeni kuti: Kumbi mwana wangu wafiskengi kukhwecha jalidu lakujikuzga ndipuso mzimu wamaphara, pamwenga wayambengi kuchita mijalidu yiheni chifukwa chakuwona vo anyaki achita pa Intaneti?
Vo Bayibolu likamba: “Tingajikuzganga cha, tingayambisanga maphara cha kweniso tingachitiyananga bina cha.”—Agalatiya 5:26.
Vo mwana winu wachitengi asani wacheza pa Intaneti
Kucheza pa Intaneti kungachitiska kuti mwana winu wayambi kunenana ndi ŵanthu anyaki pa Intaneti, kucheza nkhani zakugonana kweniso kuwonere vinthu vakusikuwa. Chinanga kuti mwana winu wachitaku cha mijalidu yeniyi pasonu panu, kweni kunthazi nayu wangaziyamba kuchitaku venivi.
“Ndiwona kuti vinthu va pa Intaneti pakwamba viwoneka nge kuti vamampha kweni viswera cha kusinthiya ku vinthu viheni. Pasanirika mazu nganandi ngakutuka kweniso sumu zo zichiska mijalidu yiheni.”—Linda, wa vyaka 23.
Jifumbeni kuti: Kumbi mwana wangu wafika pa msinkhu wakuti wangayigwiriskiya ntchitu umampha Intaneti? Kumbi mwana wangu wangafiska kujiko ku vinthu viheni?
Vo Bayibolu likamba: “Ureŵi kweniso mtundu wewosi wa ukazuzi pamwenga mbunu, vingazumbulikanga ndi kuzumbulika cha pakati pinu, . . . Mungazumbuwanga cha chinanga ndi mijalidu yakuchitiska soni, pamwenga nkhani zakupusa, pamwenga njerengu zakutuka.”—Aefeso 5:3, 4.
Kumbi kucheza pa Intaneti nkhwamampha?
Munthu wakhumbika Intaneti pe cha kuti waje ndi umoyu pamwenga kuti wakondwengi. Achinyamata anandi awona kuti mbumampha kuja kwambula Intaneti. Achinyamata wo awona viyo asazgapu wo akuyigwiriskiyapu kali ntchitu mwakuti akusankha kuyileka.
“Ndati ndawona vinthu viheni vo vingumuchitikiya mzichi wangu chifukwa chakugwiriskiya ntchitu Intaneti, ndinguleka kuyigwiriskiya ntchitu. Kutuwa waka pa nyengu yeniyi, ndikondwa ukongwa ndipu pe vinandi vo ndikondwa navu pa umoyu wangu.”—Nathan, wa vyaka 17.
Fundu yakukhumbika ukongwa: Mwechendamuzomerezi mwana winu kuti wagwiriskiyengi ntchitu Intaneti, wonesesani kuti wafika nadi pa msinkhu wakuti wangajiŵikiya yija nyengu, wangasankha mabwezi ngamampha kweniso wangakhwecha kuwonere vinthu viheni.
Vo Bayibolu likamba: “Munthu wakuchenje waŵanaŵaniya mo watende.”—Nthanthi 14:15.