Célula nya levedura mwendro nya livhirina yi giridwe khu ndziya nyo hlamadzise ngudzu. Yi na ni núcleo yi sasamedzidwego gwadi ni DNA. Iyo yi ambegisedwe “mitshini” nya microscópicas yi phasago gu sasamedza, gu vbindriseya ni gu vbindrugedzeya dzimolekula. Gimwegyo ni gimwegyo nya silo sesi gi na ni lisima gasi gu givili gi simama gu vbanya.
Ginani hi gi hevbulago khu womi?
Ethu hi randredwe khu sivangwa si dandrago, si gimbiya-gimbiyago, si bwe si velegeyana. Iso sa gu gira gu planeta yathu yi khala na yi mburide ngudzu. Nigu muhuno, vathu va nguti nya singi maningano khu sivangwa gu vbindra gale. Ginani hi nga gi hevbulago ku gu vangwa nya womi? Dundrugeya khesi.
Edzi womi wu khadego khidzo khatshi wu di dhezenyarwi. Sivangwa si giridwe khu sipandre nya sidugwana ngudzu si ranwago gu pwani dziselula. Célula ni célula ya gu gira mithumo nyo garadze, gasi sivangwa si kodza gu vbanya si bwe si velegeyana. Isoso sa gu girega gambe ga sivangwa nya sidugwana ngudzu. Khu giyeyedzo, dundrugeya khu livhirina yi thumiswago khava va girago dzipawu. Khu lisine, iyo i célula nya yidugwana ngudzu ha gu yi fananisa ni célula nya vathu. Ambari ulolo, iyo yi na ni silo nya singi ngudzu. Yi na ni núcleo yi sasamedzidwego gwadi ni DNA. Iyo yi ambegisedwe “mitshini” nya microscópicas yi phasago gu sasamedza, gu vbindriseya ni gu vbindrugedzeya dzimolekula. Gimwegyo ni gimwegyo nya silo sesi gi na ni lisima gasi gu givili gi simama gu vbanya. Tepo célula yi hamugago guhodza, ya gu vbeya tshivba yi gira nga khatshi yi di lala. Khigyo gighelo gi girago gu livhirina yi khala khu tepo nya yingi, yi bwe yi mana tshivba tepo yi thumiswago gasi gu gira dzipawu.
Khu myaga nya yingi, vasiyentista va gu hevbula khu célula nya levedura gasi gu pwisisa gwadi edzi dziselula nya vathu dzi thumago khidzo. Ganiolu, gu na ni silo nya singi va si si pwisisigo. Ross King, muhevbudzi nya guti wa Universidade nya Tecnologia Chalmers ya Suécia, wari khuye: “Nya mba tsakisa khu gu hi mwalo vabhiyologo nya gu eneye gasi gu pwisisa ambari kamu edzi célula nya gu vbevbuge ngudzu nya levedura yi thumago khidzo.”
Wo si wona kharini? Kha nga olu célula nya levedura yi gu yi dugwana ngudzu si garadzago gu yi pwisisa, ina isoso kha si yeyedzi gu khiso womo Muvangi, mwedro célula yeyi yi di tumbunuga basi?
Womi wu di tumbunuga khavba nya womi. DNA ya gu wumbwa khu dzimolekula dzi ranwago gu pwani dzi nucleótidos. Célula ni célula nya muthu yi na ni 3.2 dzibhiliyoni nya dzi nucleótidos. Iyo ya gu gira kodhiko yayo yi yeyedzago edzi célula yi nga girago khidzo dzi enzimas ni dzi proteínas.
Vasiyentista va ri khavo esi si wumbago dzi nucleótidos sa gu tshangana sa gu wumba DNA. Ganiolu, isoso si nga wonega na si si kodzegi.
Lisine gu vasiyentista gima va si kodzi gu gira gu gilo gi gu mwalo womi gi manega ni womi.
Womi nya wathu wu na ni lisima. Ethu vathu hi na ni makodzelo ma hi girago hi si kodza gu vbanya khavba hi si kodzago khavbo, makodzelo nya gu gimwalo gimbe givangwa gi gu nawo. Ethu hi na ni makodzelo nya gu gire silo, gu tshangana ni dzipari, nya gudzipwe, nya gu pwisise, nya gupwe gu tshamba nya guhodza nya guhambane-hambane, gupwa gunungeya, gupwa dzindzimo, gu wona dzikori ni malanga nya gu mbure ngudzu. Ethu hi ngu dzi dongiseya ga wumindru ni gu vbwetedzeya guti makungo nya womi.
Wa gu si wona kharini, makhalelo yaya ma di tumbunuga khu yabune kholu hi ma vbwetago gasi gu vbanya, mwendro ma gu yeyedza gu khayo womi giningwa nya lisima ngudzu hi ningidwego khu Muvangi a hi haladzago?