Bbuku Lyamu Bbaibbele Lyanamba 32—Jona
Mulembi: Jona
Nolyakamana Kulembwa: Kuma 844 B.C.E.
JONA wakali misyinali muzwa masi wamumwaanda wamyaka wafwuka B.C.E.! Mbuti mbwaakaubona mulimo ngwaakapegwa a Jehova? Ino nzintu nzi zipya nzyaakajana mumulimo? Sena bantu mucilawo ncaakapegwa bakaswiilila? Ino bukambausi bwakwe bwakazwidilila kusika aali? Makani aaluulwa mubbuku lya Jona alayiingula mibuzyo eeyi. Mbwaanga lyakalembwa aciindi cisi cisalidwe a Jehova nocakaleka kusyomeka kucizuminano ncobakatangene anguwe akutobela baleza bakubeja, ibusinsimi oobu butondezya kuti luse lwa Leza talugamikidwe buyo kumusyobo omwe pe, nokuba kuli Israyeli. Kuyungizya waawo, lisumpula luse lwa Jehova lutalikomeneni aluzyalo lwakwe, ikwiindana akubula lubomba, kutakkazika moyo alimwi akubula lusyomo izilibonya kanji-kanji mubantu batalondokede.
2 Izina lyakuti Jona (mu Cihebrayo, Yoh·nahʹ) lyaamba “Nziba.” Wakali mwana wamusinsimi Amitai waku Gati-heferi ku Galilaya mucooko ca Zebuloni. Ku 2 Bami 14:23-25 tubala kuti Jeroboamu mwami wa Israyeli wakakomezya munyinza wacisi kweelana ajwi lya Jehova ndyaakaamba kumulomo wa Jona. Eeci inga catondezya kuti ciindi ncaakali kusinsima Jona cakali kuma 844 B.C.E., imwaka ngwaakatalika kulela Jeroboamu Wabili waku Israyeli alimwi kakuli myaka minji kuti Asuri, iwakajisi munzi mupati Nineve, atalike kweendelezya Israyeli.
3 Takudoonekwi pe kuti cibalo coonse cabusinsimi bwa Jona cilasyomeka. “Jesu musolozi uulomya lusyomo lwesu” wakamwaamba Jona kuti wakali muntu wini-wini alimwi wakapa bupanduluzi bwakasololelwa amuuya bwazintu zyabusinsimi zyobile zyakacitika kuli Jona, aboobo wakatondezya kuti bbuku lijisi businsimi bwini-bwini. (Heb. 12:2; Mt. 12:39-41; 16:4; Lk. 11:29-32) Ibbuku lya Jona ba Juda lyoonse bali kulibikka akati kamulongo wamabbuku aabo alimwi balibona kuti lijisi makani aakacitika kaindi aancobeni. Kusyomeka kwa Jona mwini mukupandulula kulubizya akukompama kwakwe, kakunyina kusoleka kuzyuubya-ubya munzila iili yoonse, akwalo kutondezya kuti mmakani aabwini.
4 Ino mbuti kujatikizya “inswi impati” yakamena Jona? Kwali kweezyeezya kunji kujatikizya musyobo wanswi eeyi. Muswi uutegwa sperm whale ulakonzya kumumena muntu muumbulu. Ncimwi amuswi uutegwa great white shark. Pele Bbaibbele lyaamba buyo kuti: “Jehova wakabambide inswi impati yakumena Jona.” (Jon. 1:17) Musyobo wanswi tuuwambidwe pe. Tacikonzyeki kuzibwa kabotu-kabotu naa inswi eeyo yakali sperm whale, great white shark antela cilenge cimbi camulwizi citazizilwe.a Makani aambidwe mu Bbaibbele aakuti yakali “inswi impati” alizulide kulindiswe.
NCOLIGWASYA
9 Intaamu njaakabweza Jona azyakamucitikila zyeelede kuba ncenjezyo kulindiswe. Wakaccija kumulimo ngwaakapegwa a Leza; wakeelede kuubeleka cabusungu akusyoma Leza kuti wakali kuyoomugwasya. (Jon. 1:3; Lk. 9:62; Tus. 14:26; Is. 6:8) Naakali kutozya nzila iimbi, wakatondezya kutabikkila maano naakaalilwa kulizibya cakulisungula kuli basibwaato kuti wakali mukombi wa “Jehova Leza wejulu.” Tanaakacili sicamba. (Jon. 1:7-9; Ef. 6:19, 20) Ikuliyanda kwa Jona kwakamupa kubona lubomba lwa Jehova kubana Nineve kuti nkufwubaazigwa; wakasoleka kulibotya-botya kwiinda mukwaambila Jehova kuti wakalizi kale kuti zintu ziyoocitika mbozyakacitika, aboobo ino nkaambo nzi ncaakamutumina kuba musinsimi? Wakasinswa akaambo kamuuya ooyu wakubula bulemu akutongooka. Aboobo tweelede kugwasigwa kuzintu zyakamucitikila akutantamuka kutongooka Jehova akaambo kalubomba ndwatondezya naa nzila mbwacita zintu.—Jon. 4:1-4, 7-9; Flp. 2:13, 14; 1 Kor. 10:10.
10 Icilibonya kapati mubbuku lya Jona kwiinda zyoonse ninzila mbolitondezya bube butaliboteli kapati bwaluzyalo alubomba lwa Jehova. Jehova wakatondezya luzyalo kubana Nineve kwiinda mukutuma musinsimi wakwe kuyoobacenjezya kujatikizya lunyonyooko lwakali kulangilwa, alimwi wakalilibambilide kuufwida lubomba munzi ikuti naa bantu beempwa. Lubomba oolu ndulwakapa kuti munzi wa Nineve uzumanane kwamyaka yiinda ku 200 kusikila nowakanyonyoonwa aba Medi abana Babuloni kuma 632 B.C.E. Wakatondezya lubomba kuli Jona kwiinda mukumufwutula kuguwo pati mulwizi akupa ibonobono kuti ‘limulesye kubijilwa.’ Kwiinda mukumupa ibonobono lyakumukwabilila mpoonya akulipa kuti liyume, Jehova wakazibya Jona kuti wakali kuyootondezya lubomba aluzyalo kweelana amakanze aakwe mabotu.—Jon. 1:2; 3:2-4, 10; 2:10; 4:6, 10, 11.
11 Kuli Matayo 12:38-41, Jesu wakaambila basololi babukombi kuti cilikke citondezyo ncobakali kuyoopegwa “[n]citondezyo ca-Jona.” Nokwakainda mazuba otatwe isikati amasiku kali “mwida lyakabanda,” Jona wakaunka kuyookambaukila bana Nineve, aboobo wakaba “citondezyo” kubana Nineve. (Jon. 1:17; 2:2; 3:1-4) Mbubwenya buyo, Jesu wakakkala mazuba otatwe mucuumbwe mpoonya wakabusigwa. Basikwiiya bakwe nobakaambilizya bumboni bwacintu eeco cakacitika, Jesu wakaba citondezyo kuzyalani eelyo. Kweelana ambobakali kubala ciindi ba Juda alimwi aambozyakazuzikizigwa ncobeni zintu kujatikizya Jesu, ciindi eeci citegwa “mazuba otatwe isikati amasiku” inga alimwi caamba mazuba otatwe aatazwide.b
12 Mumubandi nguwenya ooyu, Jesu wakaindanya kweempwa kwabana Nineve kukuyuma moyo alimwi akukakwa caantangalala kuba Juda naakali mumulimo wakwe, naakati: “Baalumi baku-Nineve bayooima antoomwe abasunu mulubeta, bakabazule, nkaambo bakasanduka Jona naakabakambaukila makani, eno ano mpali uumwiinda Jona.” (Alimwi amubone Matayo 16:4 a Luka 11:30, 32.) Ncinzi Jesu ncaakali kupandulula naakati: “Uumwiinda Jona”? Wakali kulyaamba lwakwe mbwaakali musinsimi mupati kwiinda boonse, Ooyo wakatumwa a Jehova kukambauka kuti: “Amweempwe, nkaambo Bwami bwakujulu buli afwiifwi.” (Mt. 4:17) Nokuba boobo, bunji bwaba Juda bazyalani eelyo bakacikaka “citondezyo ca-Jona.” Ino cili buti mazuba aano? Nokuba kuti banji tabauswiilili mulumbe wa Jehova wakucenjezya, banji nyika yoonse mboizulwa bali mukuba acoolwe cilibedelede cakumvwa makani mabotu aa Bwami bwa Leza aakasaanguna kukambaukwa a Jesu, “Mwana a-Muntu.” Mbuli bana Nineve ibakeempwa, ibakalongezegwa kwiinda mubukambausi bwa Jona, aaba abalo balakonzya kuba alubazu muzipego zinji alimwi zyalubomba nzyapa Jehova kutegwa muntu azumanane kupona, nkaambo ncobeni “lufutuko lulazwa kuli-Jehova.”—Jon. 2:9.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Insight on the Scriptures, Bbuku 2, mapeeji 99-100.
b Insight on the Scriptures, Bbuku 1, peeji 593.