Jehova ngu Leza Wazizuminano
“Nzootangana aluzubo lwa-Israyeli aluzubo lwa-Juda cizuminano cipya.”—JEREMIYA 31:31.
1, 2. (a) Nkusekelela nzi nkwaakatalisya Jesu masiku mu Nisani 14, 33 C.E.? (b) Ncizuminano nzi ncaakali kwaamba Jesu naakali kwaamba zyalufwu lwakwe?
MASIKU aamu Nisani 14, 33 C.E., Jesu wakasekelela pobwe lya Kwiindilila abaapostolo bakwe ibali 12. Mbwaanga wakalizi kuti eci nciindi camamanino cakulya ambabo alimwi akuti uyoofwa lino-lino kwiinda mukujaigwa abasinkondonyina, Jesu wakabelesya ciindi eci kupandulwida basikwiiya mbayandisya itwaambo tunji tuyandika.—Johane 13:1–17:26.
2 Aciindi nciconya eci, Jesu wakatalisya kusekelela kwabukombi kolikke ikulailidwe Banakristo kwamwakaa mwaka—Iciibalusyo calufwu lwakwe naakamana kutanda Judasi Iskariote. Malembe aamba kuti: “Lino nibakali kulya, Jesu wakabweza mukamu, walumba, wakomona, waabila basikwiiya, waamba wati, Amubweze, mulye, nkaambo ngooyu mubili wangu. Alimwi wakabweza kanywido, walumba, wabaabila, waamba wati, Amunywide mulinkako nyoonse, nkaambo mboobu bulowa bwangu bwamulongo butililwa bantu banji kuti balekelelwe milandu yabo.” (Matayo 26:26-28) Basikutobela Jesu bakeelede kuluyeeya lufwu lwakwe munzila nguba-uba yabulemu. Elyo Jesu wakaamba makani aacizuminano aajatikizya lufwu lwakwe. Mulugwalo lwa Luka, ciitwa kuti ‘ncizuminano cipya.’—Luka 22:20, BT.
3. Mibuzyo nzi iibuzigwa kujatikizya cizuminano cipya?
3 Ino cizuminano cipya ninzi? Ikuti naa kacili cizuminano cipya, sena caamba kuti kuli cizuminano cakale? Sena kuli zizuminano azimbi ziswaangene ancico? Eyi mibuzyo ilayandika kapati nkaambo Jesu wakaamba kuti bulowa bwacizuminano buyootilwa kutegwa bantu “balekelelwe milandu yabo.” Toonse tulakuyandisya kulekelelwa kuli boobu.—Ba-Roma 3:23.
Cizuminano a Abrahamu
4. Ncisyomezyo nzi cansiku citugwasya kuteelela cizuminano cipya?
4 Ikutegwa tuciteelele kabotu cizuminano cipya, tuyandika kulanga musyule myaka iitandila ku 2,000 katanatalika mulimo wakwe waanyika Jesu kusikila ciindi Tera amukwasyi wakwe—kubikkilizya Abramu (wakazyooba Abrahamu) alimwi amukaintu wa Abramu, Sarai (wakazyooba Sara)—nobakazwa kucisi cibotu ca Uri waba Kasidi kuya ku Harani kulubazu lwakunyika lwa Mesopotamiya. Bakakkala kuya kusika limwi Tera wafwa. Mpoonya kwiinda mukulaililwaa Jehova, Abrahamu wakalaa myaka iili 75 wakakosola Mulonga wa Firate akugama kumusanza kucisi ca Kanana kuti akakkale buumi bwamumatente. (Matalikilo 11:31–12:1, 4, 5; Incito 7:2-5) Omo mwakali mu 1943 B.C.E. Kacili ku Harani Abrahamu, Jehova wakamwaambilide kuti: “Njoocita kuti ube musyobo mupati. Njookupa coolwe akulemya izina lyako, ube coolwe. Kufumbwa muntu uukulongezya njoomulongezya, ayooyo uukusampaula njoomusampaula. Alimwi mulinduwe misyobo yoonse yabantu iyoojana coolwe.” Kumbele, Abrahamu kaunkide kale ku Kanana, Jehova wakayungizya ategwa: “Nyika eyi njooipa lunyungu lwako.”—Matalikilo 12:2, 3, 7.
5. Nkuubusinsimi nzi nkociswaangene cisyomezyo ncaakaamba Jehova kuli Abrahamu?
5 Icisyomezyo eci kuli Abrahamu cakalikozyenye acimbi ncaakaambide Jehova. Inzya, cakapa kuti Abrahamu abe muntu uuzibidwe mubukkale bwabantu, uulaambwaswaangeene akuzuzikizigwa kwabusinsimi bwakusaanguna bulembedwe. Ciindi ba Adamu a Eva nobakabisya mumuunda wa Eden, Jehova wakabapa mulandu boonse bobile alimwi aciindi mpoonya wakaambila Saatani walo wakeena Eva ategwa: “Njoobusya inkondo akati kanduwe amwanakazi, akati kalunyungu lwako alunyungu lwakwe. Walo uyookuuma amutwe, ayebo uyoomuluma kukasinde.” (Matalikilo 3:15) Icizuminano ca Jehova a Abrahamu cakatondezya kuti Lunyungu lwalo luyoomanizya milimo ya Saatani luyoolibonya kwiinda mumulongo wa Abrahamu.
6. (a) Ino cisyomezyo Jehova ncaakaambilide Abrahamu cakeelede kuzuzikigwa kwiinda muli ni? (b) Ino cizuminano ca Abrahamu ninzi?
6 Mbwaanga cisyomezyo ca Jehova cakaliswaangene alunyungu, Abrahamu wakali kuyandika Mwana mwalo mwakeelede kuboolela Lunyungu. Pele walo a Sara bakacembaala pesi bakanyina mwana. Nokuba boobo Jehova wakabalongezya, camaleele wakabajosezya nguzu zyabo zyakuzyala, elyo Sara wakamuzyalila mwana mulombe Abrahamu uutegwa Izaka, aboobo cisyomezyo ca lunyungu cakazuzikizigwa. (Matalikilo 17:15-17; 21:1-7) Nokwakainda myaka, naakamana kusunka lusyomo lwa Abrahamu—cakuti alisungule kutuula mwanaakwe uuyandwa Izaka—Jehova wakaindulula cisyomezyo cakwe kuli Abrahamu ategwa: “Ncobeni njookupa coolwe loko, akuvuzya njoovuzya lunyungu lwako mbuli inyenyeezi zyakujulu ambuli musee wakunkomwe yalwizi, nkabela basilunyungu bako bayoovuba mulyango wabasinkodonyina. Mulunyungu lwako zisi zyoonse zyaansi moziyoojana coolwe, nkaambo kakuti waswiilila ijwi lyangu.” (Matalikilo 22:15-18) Kanjikanji eci cisyomezyo cakayungizigwa ciitwa kuti ncizuminano ca Abrahamu alimwi cizuminano cipya cilaambociswaangene ancico.
7. Ino lunyungu lwa Abrahamu lwakatalika buti kuyungizigwa, alimwi ncinzi cakapa kuti bakaakukkalile ku Egepita?
7 Muciindi, Izaka wakazyoozyala bana basankwa bamaanga, Esau a Jakobo. Jehova wakasala Jakobo kuti abe usyi wa Lunyungu Lwakasyomezyegwa. (Matalikilo 28:10-15; Ba-Roma 9:10-13) Jakobo wakalaa bana bali 12. Cakutadooneka, lino cakaba ciindi cakuti lunyungu lwa Abrahamu lutalike kuyungizigwa. Ciindi bana ba Jakobo nobakakomena, ibanji nobakabaa mikwasyi yabo beni, kwakaba nzala yalo yakabapa kuti balongele ku Egepita kwalo Josefa mwanaa Jakobo nkwaakabajulila mulyango kwiinda mububambe bwa Leza. (Matalikilo 45:5-13; 46:26, 27) Nokwakainda myaka misyoonto, inzala mu Kanana yakaceya-ceya. Pele mukwasyi wa Jakobo wakakkala mu Egepita—kukusaanguna bakali beenzu pele bakazyooba bazike kumbele. Mu 1513 B.C.E., imyaka iili 430 noyakainda kuzwa ciindi Abrahamu naakakosola mulonga wa Firate ndendilyo Musa naakasololela luzubo lwa Jakobo kuzwa mu Egepita kuti baanguluke. (Kulonga 1:8-14; 12:40, 41; Ba-Galatiya 3:16, 17) Lino nceciindi Jehova naakabikkila maanu kucizuminano cakwe a Abrahamu.—Kulonga 2:24; 6:2-5.
“Cizuminano Cakale”
8. Ncinzi ncaakabamba Jehova abana ba Jakobo ku Sinai, alimwi eci cakaswaangene buti acizuminano ca Abrahamu?
8 Jakobo naakaya ku Egepita abana bakwe, bakali mukwasyi wabusazinyina pele baluzubo lwabo bakazwa mu Egepita kabali nkamu mpati iilaa misyobo minji-minji. (Kulonga 1:5-7; 12:37, 38) Katana baleta ku Kanana Jehova, wakabatola kumusanza kunselelo aamulundu wiitwa kuti Horebu (naa Sinai) mu Arabia. Okuya wakaakubamba cizuminano ambabo. Eci cakazyooitwa kuti “cizuminano cakale” kweelanaa “cizuminano cipya.” (2 Bakorinto 3:14, BT) Kwiinda mucizuminano cakale, Jehova wakeendelezya zintu munzila yacikozyanyo ikuzuzikizya cizuminano cakwe a Abrahamu.
9. (a) Nzintu nzi zyone nzyaakasyomezya Jehova kwiinda mucizuminano ca Abrahamu? (b) Mbulangizi nzi abumbi mbucakaleta cizuminano ca Jehova a Israyeli, alimwi bwakayeeme akucita nzi?
9 Jehova wakapandulula kubana Israyeli mbuli mbucakeelede kweendezyegwa cizuminano eci ategwa: “Na mwazumina kuswiilila ijwi lyangu akubamba cizuminano cangu, muyooyandika mumeso aangu kwiinda bamasi boonse; nkaambo nyika yoonse njiyangu. Muyoondibeda cisi cabapaizi, musyobo uusalalisya.” (Kulonga 19:5, 6) Jehova wakasyomezyede Abrahamu kuti lunyungu lwakwe (1) luyooba cisi cipati, (2) luyoobaa lwaanguluko kuli basinkondonyina, (3) luyookona nyika ya Kanana alimwi akuti (4) luyooba nzila yakulongezyezya zisi. Lino wakayubulula kuti balo bayoobaa zilongezyo ezi kabali bantu bakwe, Israyeli, “cisi cabapaizi, musyobo uusalalisya,” ikuti naa batobela malailile aakwe. Sena bana Israyeli bakazumina kunjila mucizuminano eci? Bakaingula mbuli muntu omwe ategwa: “Coonse buyo Jehova ncaamba tulacicita.”—Kulonga 19:8.
10. Ino Jehova wakazyoobacita buti kuti bana Israyeli babe cisi, alimwi ncinzi ncaakali kulangila kulimbabo?
10 Aboobo Jehova wakacita bantu ba Israyeli kuti babe cisi. Wakabapa milawo iijatikizya bukombi alimwi abukkale bwabuzubaa buzuba. Alimwi wakabapaa cilawo (icakazyooba tempele lyamu Jerusalemu) abapaizi kuti kababeleka milimo iisalala kutempele. Ikuzumananaa cizuminano cakali kwaambilizya kumvwa milawo ya Jehova ikapati kukomba nguwe alikke. Imulawo wakusaanguna akati ka Milawo iili Kkumi yalo yakali ngomusemu wamilawo yoonse wakali wakuti: “Ndime Jehova Leza wako iwakakugwisya munyika ya-Egepita amuŋanda yabuzike. Utabi amizimu imbi kunembo lyangu.”—Kulonga 20:2, 3.
Izilongezyo Kwiinda Mucizuminano ca Mulawo
11, 12. Muunzila nzi muzyakazuzikizigwa kuli Israyeli izisyomezyo zyakali mucizuminano cakale?
11 Sena zisyomezyo zyakacitwa mucizuminano ca Mulawo zyakazuzikizigwa kuli Israyeli? Sena Israyeli wakazyooba “musyobo uusalalisya”? Ibana Israyeli mbubakali bana ba Adamu, bakali basizibi. (Ba-Roma 5:12) Pele mu Mulawo, izituuzyo zyakacili kutuulwa kutegwa bamanye zibi zyabo. Ikujatikizya zituuzyo zyakali kutuulwa mu Buzuba Bwakumanya Milandu bwamwakaa mwaka, Jehova wakati: “Buzuba obo mbobuzuba bwakumanya milandu yanu abwakumusalazya kuzibi zyanu, kuti musalale mumeso aa-Jehova.” (Levitiko 16:30) Aboobo naakali kusyomeka, Israyeli wakali kuba musyobo uusalala, uusalazidwe kucita mulimo wa Jehova. Pele eci ciimo cisalala cakayeeme akumvwa Mulawo akuzumanana kutuula zituuzyo.
12 Sena bana Israyeli bakaba “cisi cabapaizi”? Ikuzwa kumatalikilo, cakali cisi, Jehova wakujulu kali Mwami waco. (Isaya 33:22) Kunze lyaboobo, cizuminano ca Mulawo cakali kubikkilizya abami bantunsi cakuti Jehova wakazyooimininwaa bami balela mu Jerusalemu. (Deuteronomo 17:14-18) Pele sena Israyeli cakali cisi cabapaizi? Cakalijisi bapaizi bakali kubeleka mulimo uusalala kucilawo. Icilawo (icakazyooba tempele) bwakali busena bwakukombela busalala kubana Israyeli abatali bana Israyeli. Alimwi eci cisi yakali njenzila yakuyubulula kasimpe kubantu. (2 Makani 6:32, 33; Ba-Roma 3:1, 2) Ibana Israyeli boonse basyomeka ikutali bapaizi ba Levi balikke, bakali “bakamboni” ba Jehova. Ibana Israyeli bakali “mulanda” wa Jehova wakabumbilwa kuti ‘amutembaule.’ (Isaya 43:10, 21) Bamuzwakule banji babombe myoyo bakabona nguzu zya Jehova nzyaakacitila bantu bakwe akukkomanina bukombi busalala. Bakaba basandule. (Joshua 2:9-13) Pele ngumwi buyo musyobo iwakali wabapaizi bananike.
Ibasandule mu Israyeli
13, 14. (a) Nkaambo nzi ncokunga kwaambilwa kuti basandule teebakajisi lubazu mucizuminano ca Mulawo? (b) Ino basandule bakazyooendelezyegwa buti acizuminano ca Mulawo?
13 Ino aba basandule bakaimvwi buti? Jehova naakabamba cizuminano, kwakali buyo kubana Israyeli; nokuba kuti akaliko “amakamu amwi aabantu bamisyobo misyobo” kunyina nobakabalilwa kulubazu olu. (Kulonga 12:38; 19:3, 7, 8) Ibana babo bataanzi teebakabalwa pe ciindi nokwakali kubalwa cinunuzyo cabana bataanzi ba Israyeli. (Myeelwe 3:44-51) Nokwakainda makumi aamyaka ciindi cisi ca Kanana nocakaandanizigwa kumisyobo ya Israyeli, kunyina ncobakabikkilwa ibasyomi batali bana Israyeli. (Matalikilo 12:7; Joshua 13:1-14) Nkaambo nzi? Nkaambo kakuti cizuminano ca Mulawo teecakabambwaa basandule. Pele baalumi basandule bakalipaludwe ikutobela Mulawo. Bakali kuzitobela nzyowakali kwaamba alimwi bakagwasigwa anzyowakacita. Ibasandule alimwi abana Israyeli boonse bakali kweendelezyegwaa cizuminano ca Mulawo.—Kulonga 12:48, 49; Myeelwe 15:14-16; Ba-Roma 3:19.
14 Mucikozyanyo, ikuti naa musandule wajaya muntu cakutaziba, wakali kukonzya kutijila kumunzi wamayubilo mbubwenya mbuli muna Israyeli. (Myeelwe 35:15, 22-25; Joshua 20:9) Mubuzuba Bwakumanya Milandu icituulo cakali kutuulwa “[ca]mbungano yoonse yaba-Israyeli.” Mbubakali bamumbungano, ibasandule bakatola lubazu mubweende boonse alimwi bakajatikizigwaa cituuzyo. (Levitiko 16:7-10, 15, 17, 29; Deuteronomo 23:7, 8) Ibasandule alimwi abana Israyeli bakali kamantenye kapati mu Mulawo cakuti lya Pentekoste 33 C.E. ciindi ‘cijaluzyo ca-Bwami’ cakusaanguna nocakabelesyegwa kuba Juda, abalo basandule bakagwasigwa. Akaambo kaboobo “Nikolao, musyomi [musandule] waku-Antiokeya” wakaba Munakristo alimwi wakali akati “[ka]baalumi abali musanu mubabili, abali empuwo mbotu” balo bakabikkwa kuti balanganye ziyandika mumbungano yaku Jerusalemu.—Matayo 16:19; Incito 2:5-10; 6:3-6; 8:26-39.
Jehova Walongezya Lunyungu lwa Abrahamu
15, 16. Ino cizuminano ca Jehova a Abrahamu cakazuzikizigwa buti mucizuminano ca Mulawo?
15 Baluzubo lwa Abrahamu nobakaba cisi mu Mulawo, Jehova wakabalongezya kweelanaa cisyomezyo ncaakaambilide Abrahamu. Mu 1473 B.C.E., Musa iwakabweza busena bwa Joshua, wakasololela bana Israyeli ku Kanana. Ikwaandaana kwacisi kwakacitika akati kamisyobo kwakazuzikizya cisyomezyo ca Jehova cakupa nyika kulunyungu lwa Abrahamu. Nobakasyomeka bana Israyeli, Jehova wakazuzikizya cisyomezyo cakwe cakuti bazunde basinkondonyina. Cakali boobu ikapati mubulelo bwa Mwami Davida. Ikuzyoosika kuciindi ca Solomoni mwanaa Davida, icibeela catatu cacizuminano ca Abrahamu cakazuzikigwa. “Ba-Juda aba-Israyeli kabali banji-banji, bakavula mbubonya mbuuvula musenga wakunkomwe yalwizi. Bakali kulya akunywa akusekelela.”—1 Bami 4:20.
16 Ino mbuti misyobo mbuyakali kuzyoojana coolwe kwiinda muli Israyeli, lunyungu lwa Abrahamu? Mbuli mbukwaambwa kale, icisi ca Israyeli cakali cisi cabantu bakwe, iciiminina Jehova akati kamasi. Kakusyeede buyo kaindi kasyoonto kuti bana Israyeli banjile mu Kanana, Musa wakaamba kuti: “Amusekelele nomasi abantu bakwe.” (Deuteronomo 32:43, NW) Bamuzwakule banji bakacita mbubwenya obo. “Makamu amwi aabantu bamisyobo misyobo” bakali batobelede kale bana Israyeli kuzwa mu Egepita, bakabona nguzu zya Jehova munkanda akumvwa Musa kabaambila kuti basekelele. (Kulonga 12:37, 38) Kumbele Rute muna Moabu wakakwatwa kuli Boazi muna Israyeli elyo wakaba kaapanyina Mesiya. (Rute 4:13-22) Jonadabu mu Keni abaluzubo lwakwe alimwi a Ebedi-meleki mu Kusi bakalizibya kwiinda mukutobelesya njiisyo ziluzi ciindi bana Israyeli bakumubili nobatakali kusyomeka. (2 Bami 10:15-17; Jeremiya 35:1-19; 38:7-13) Mubweendelezi bwabwami bwa Pesiya bamuzwakule banji bakaba basandule akugwasya Israyeli mukulwana basinkondonyina.—Esita 8:17.
Cizuminano Cipya Cilayandika
17. (a) Nkaambo nzi Jehova ncaakabukaka bwami bwakunyika abwakumusanza bwa Israyeli? (b) Ncinzi cakapa kuti bama Juda bakakilwe limwi?
17 Pele ikutegwa batambule kuzuzikizigwa koonse kwacisyomezyo ca Leza, ibantu ba Leza bakeelede kusyomeka. Teebakasyomeka pe. Masimpe kwakali bana Israyeli bakali alusyomo. (Ba-Hebrayo 11:32–12:1) Nokuba boobo, ibunji bwaziindi cisi cakali kukomba baleza bahedeni mukuyeeya kuti balagwasigwa kuti bavwube. (Jeremiya 34:8-16; 44:15-18) Ibantu teebakali kutobela kabotu Mulawo naa kutaubikkila maanu buya. (Nehemiya 5:1-5; Isaya 59:2-8; Malaki 1:12-14) Naakafwa Solomoni, cisi ca Israyeli cakaandaana mumami obile, bwakunyika abwakumusanza. Ibwami bwakunyika nobwakaindila kuzanga, Jehova wakaambilizya kuti: “Mbuli mbosowede luzibo, ambebo njoosowa nduwe, utandibedi limbi mupaizi.” (Hosea 4:6) Abwalo bwami bwakumusanza bwakasubulwa kapati akaambo kakutatobela cizuminano. (Jeremiya 5:29-31) Bama Juda nobakamukaka Jesu kuti ngu Mesiya, awalo Jehova wakabakaka. (Incito 3:13-15; Ba-Roma 9:31–10:4) Limwi Jehova wakacita bubambe bupya bwakweendelezya kuzuzikizigwa kumaninide kwacizuminano ca Abrahamu.—Ba-Roma 3:20.
18, 19. Mbubambe nzi bupya mbwaakacita Jehova kutegwa cizuminano ca Abrahamu cizuzikizigwe cakumaninina?
18 Obo bubambe bupya ncizuminano cipya. Wakacisinsima eci Jehova naakati: “Amubone! Ayoosika mazuba, mbwaamba Jehova, ninzootangana aluzubo lwa-Israyeli aluzubo lwa-Juda cizuminano cipya. . . . Cizuminano ncinzootanga abana ba-Israyeli mumazuba aaboola nceeci, mbwaamba Jehova. Nzoobika Mulao wangu mukati kabo, nzooulemba amyoyo yabo, nkabela nzoobabeda Leza wabo, abalo bazoondibeda bantu bangu.”—Jeremiya 31:31-33.
19 Eci ncecizuminano cipya ncaakali kwaamba Jesu mu Nisani 14, 33 C.E. Aciindi awo wakayubununa kuti cizuminano cakasyomezegwa cakali afwaafwi akucitwa akati kabasikwiiya bakwe a Jehova, walo Jesu kali sikwiimakati. (1 Ba-Korinto 11:25; 1 Timoteo 2:5; Ba-Hebrayo 12:24) Kwiinda mucizuminano eci cipya, icisyomezyo ca Jehova kuli Abrahamu cakeelede kuzuzikizigwa munzila iinda kubota alimwi iitamani mbubwenya mbotutibone mucibalo citobela.
Sena Mulakonzya Kupandulula?
◻ Ncinzi ncaakasyomezya Jehova mucizuminano ca Abrahamu?
◻ Ino Jehova wakakweendelezya buti kuzuzikizigwa kwacizuminano ca Abrahamu kubana Israyeli bakumubili?
◻ Ino basandule bakagwasigwa buti acizuminano cakale?
◻ Nkaambo nzi ncokwakali kuyandikila cizuminano cipya?
[Cifwanikiso icili apeeji 19]
Kwiinda mucizuminano ca Mulawo, Jehova wakeendelezya kuzuzikizigwa kwacikozyano kwacizuminano ca Abrahamu