MAKANI AAYEEME AMUTWE UULI ACIVWUMBYO | SENA NYIKA IYAABWIINDILA BUYA KUBIJA?
Kuyandaula Bwiinguzi
IKUTI kamulibilikide naa kuyoowa kapati kujatikizya makani mabi ngomumvwa, tamuli nyolikke pe. Mumwaka wa 2014, ba Barack Obama balo ibakali baleli bacisi ca United States, bakaamba kuti akaambo kamakani mabi aambwa abasimubweza twaambo, “bantu banji bayeeya kuti nyika yabija kapati cakuti kunyina uukonzya kwiibambulula pe.”
Pele mbubakamanizyila buyo kwaamba makani aaya, bakatondezya kuti balikkomene kapati akaambo kabubambe bubikkidwe kale bwakumana mapenzi manji aacitika munyika. Bakaamba kuti bubambe ibwakabikkidwe amfwulumende butondezya kuti “bulangizi nkobuli” akuti bakalisinizyide kuti zintu ziyooba kabotu kumbele. Munzila imwi bakali kwaamba kuti kusoleka nkobacita bantu alimwi amakanze mabotu ngobajisi, alakonzya kupa kuti baibambulule nyika akulesya kuti itanyonyoonwi.
Bantu banji balauzumina muzeezo wabo. Mucikozyanyo, bantu bamwi ibasyoma musayaansi bayeeya kuti kuzwidilila muzyakupanga-panga kubasyomezya kuti nyika inga yabambululwa. Syaazibwene umwi uujisi luzyibo muzyakupanga-panga zintu zipya cakusinizya wakaamba kuti kusikila mumwaka wa 2030, “luzyibo lwakupanga-panga zintu luyooyungizyigwa ziindi ziinda ku 1,000 alimwi kusikila mumwaka wa 2045, luyooyungizyigwa ziindi ziinda ku 1,000,000.” Wakayungizya kuti: “Zintu zitweendela kabotu kapati. Nokuba kuti mapenzi aatulwana manji kwiinda kaindi, tulakonzya kwaazunda cakufwambaana kaatanacitika.”
Ino nzintu munyika zisikide aali kubija? Sena lino twasika kumanenekelo aakuti nyika inyonyoonwe? Nokuba kuti basayaansi alimwi abasitunzanyu naa basimapolitikisi baambilizya kuti bayoobacitila zintu zibotu bantu, pele bantu banji bacilimvwa kubula bulangizi. Ino nkaambo nzi?
ZILWANYO ZIKONZYA KUJAYA BANTU BANJI MUKAINDI KASYOONTO. Nokuba kuti ba United Nations alimwi ambunga zimwi basoleka canguzu ikulesya masi kuba azilwanyo zyankondo, pele baalilwa. Muciindi caboobo, basololi ibatamvwidi tabaitobeli milawo iikasya kuba azilwanyo zili boobu. Masi aajisi mpuwo yakuba azilwanyo zyankondo aluujisi kupanga zilwanyo izikali kapati kwiinda zyakaindi alimwi akupanga zipya zyalo zijaya citaambiki. Zisi izyatakajisi zilwanyo zijaya bantu banji kaindi, lino nzezijaya bantu banji kwiinda.
Mbwaanga zisi zinji zililibambilide kulwana nkondo kubelesya zilwanyo zijaya bantu banji, bantu baliyoowede kapati nomuba muziindi “zyaluumuno.” Magazini iitegwa Bulletin of the Atomic Scientists yakacenjezya kuti: “Zilwanyo izikali kapati zyalo zikonzya ‘kujaya’ bantu kakunyina kubelesyegwa amuntu, zipa kulibilika kapati.”
BUUMI BWESU BULI MUNTENDA. Sayaansi kuli mpoigolela caboola kumakani aakulanganya maumi aabantu. Malwazi mbuli, BP, bulwazi bwakuneneya alimwi azintu zikonzya kuleta malwazi mbuli kusofwaazyigwa kwamuya alimwi akubelesya misamu iikola ziyaabwiindila buya. Bantu banji balafwa akaambo kamalwazi aatayambukili mbuli kkansa, malwazi aakumoyo alimwi abulwazi bwasyuga. Mweelwe wabantu ibalemana akaambo kamalwazi, kubikkilizya amalwazi aakubongo uyaabwiindila kukomena. Mumyaka yaino-ino kwabuka malwazi aayoosya alimwi aajaya, mbuli bulwazi bwa Ebola alimwi abulwazi bwa Zika (bulwazi buboola kwiinda mukulumwa amusyobo umwi wamansenya). Kaambo kamasimpe nkaaka: Bantu tabakonzyi kwaamana malwazi, alimwi kulibonya kuti kunyina bulangizi butondezya kuti ayakumana!
BANTU MBOBAZINYONYOONA ZILENGWALEZA. Makkampani azumanana kunyonyoona muya ngotuyoya. Mamiliyoni aabantu balafwa amwaka akaambo kakuyoya muya uusofweede.
Bantu, nkokuti banamaleya alimwi atubunga twamfwulumende, bazumanana kusowa tubi, misamu yakucibbadela alimwi amisamu yabulimi, mapulasitiki kubikkilizya azintu zimwi zisofwaazya mumilonga. Bbuku litegwa the Encyclopedia of Marine Science lyaamba kuti: “Zintu eezyi zisofweede zijaya zilenge zyamumaanzi alimwi azisyango, kubikkilizya abantu balya zintu zyamumaanzi.”
Kuyungizya waawo, maanzi mabotu ayaabumana. Mulembi wasayaansi waku Britain wazina lya Robin McKie wakacenjezya kuti: “Kumbele aamazuba kuyooba penzi lyakumaninwa maanzi mabotu nyika yoonse mbwiizulwa.” Basitunzanyu balazumina kuti penzi lyakubula maanzi ndipenzi liletwa abantu alimwi akuti penzi eeli lilalangilwa kukomena citaambiki.
ZILENGWALEZA MBOZIJAYA BANTU. Maguwo, kupaya kwamaanzi, imvwula yamaguwo alimwi amizuzumo yanyika zilanyonyoona kapati. Bantu banji kwiinda kaindi balafwa naa kujatikizyigwa kapati azilengwaleza eezyi. Buvwuntauzi bumwi ibwakacitwa aba U.S. National Aeronautics and Space Administration bwakaamba kuti kulalangilwa kuti “maguwo mapati aciboola, kupya kutaambiki alimwi aciyumayuma citanabwenwe.” Sena zilengwaleza ziyoobanyonyoona bantu cakumaninina?
Ambweni kuli zintu zimwi nzyomuyeeya kuti zilakonzya kubikka buumi bwesu muntenda. Nokuba boobo, tamukonzyi kubujana bwiinguzi bukkazika moyo kujatikizya zintu ziboola kumbele kwiinda mukulanga-langa buyo zintu zibyaabi zyoonse zicitika mazuba aano. Bamwi inga baamba kuti ncimwi buyo akuswiilila basitunzanyu alimwi abasayaansi. Mbubwenya mbokwaambwa kale mucibalo cainda, bantu banji babujana bwiinguzi bukkazika moyo bwamibuzyo iijatikizya zintu zicitika munyika alimwi ambokuyooba kumbele. Ino bwiinguzi oobo bujanwa kuli?