BUPANDULUZI BUYUNGIZYIDWE
1 JEHOVA
Zina lya Leza ngu Jehova alimwi izina eeli lizyibidwe kuti lyaamba kuti “Upa Kuti Kube.” Jehova ngu Leza Singuzuzyoonse, alimwi ngonguwe wakalenga zintu zyoonse. Ulijisi nguzu zyakucita kufwumbwa cintu ncayanda kucita.
Mu Chihebrayo, izina lya Leza lyakali kulembwa kwiinda mukubelesya mabala one. Mu Chingisi, mabala aayo one aimininwa aamabala aaya, YHWH naa JHVH. Mumagwalo aa Bbaibbele aa Chihebrayo aakusaanguna, izina lya Leza lilajanika ziindi zitandila ku 7,000. Nyika yoonse mboizulwa, bantu baamba zina lyakuti Jehova munzila ziindene-indene kweelana ambolivwula kwaambwa mumwaambo wabo.
2 BBAIBBELE ‘LYAKASOLOLELWA A LEZA’
Sikwaanza Bbaibbele ngu Leza, pele wakabelesya bantu kulilemba. Eeci cilikozyenye amudaala iwaambila muzyukulu wakwe kuti amulembele lugwalo ilujisi mizeezo yakwe. Leza wakabelesya muuya wakwe uusalala ikusololela balembi ba Bbaibbele kutegwa balembe mizeezo yakwe. Muuya wa Leza wakabasololela munzila ziindeene-indene, zimwi ziindi wakali kubapa kubona zilengaano naa kulota ziloto kumane bakali kuzilemba.
3 NJIISYO
Njiisyo ntwaambo twamu Bbaibbele itupandulula makani aakasimpe. Mucikozyanyo, njiisyo yakuti “kuyanzana abantu babyaabi kunyonganya zilengwa zibotu” ituyiisya kuti bantu mbotuyanzana naa mbotumvwana limwi balakonzya kutupa kucita zintu zibotu naa zibi. (1 Bakorinto 15:33) Alimwi njiisyo yakuti “kufwumbwa cintu muntu ncasyanga, ncencico eeco ncayootebula” ituyiisya kuti nzyotucita zilakonzya kutupa kujana zintu zibotu naa zibi.—Bagalatiya 6:7.
4 BUSINSIMI
Businsimi mulumbe uuzwa kuli Leza. Bulakonzya kabupandulula ncayanda Leza, njiisyo ya Leza, mulawo naa lubeta luzwa kuli Leza. Alimwi bulakonzya kuba mulumbe waambilizya cintu iciyoocitika kumbele. Kuli businsimi bunji mu Bbaibbele ibwakazuzikizyigwa kale.
5 BUSINSIMI IBWAAMBA ZYA MESIYA
Jesu ngonguwe iwakazuzikizya businsimi bunji ibujanika mu Bbaibbele ibwaamba zya Mesiya. Amubone kabbokesi kakuti “Businsimi Ibujatikizya Mesiya.”
▸ Cib. 2, munc. 17, bupanduluzi buyungizyidwe.
6 MAKANZE NGAJISI JEHOVA KUJATIKIZYA NYIKA
Jehova wakalenga nyika kuti ibe paradaiso kutegwa kabakkala bantu aabo ibamuyanda. Makanze aakwe aaya taacincide pe. Lino-lino, Leza uyoogusya bubi boonse alimwi akubapa buumi butamani bantu bakwe.
7 SAATANI DIABOLOSI
Saatani ngomungelo iwakasaanguna kuzangila Leza. Wiitwa kuti Saatani, calo icaamba kuti “Sikukazya,” akaambo kakuti ulwana Jehova. Alimwi wiitwa kuti Diabolosi, calo icaamba kuti “Sikubejekezya.” Wakapegwa zina eeli akaambo kakuti waamba zyakubeja kujatikizya Leza alimwi weena bantu.
8 BANGELO
Jehova wakalenga bangelo kaindi eelyo katanalenga nyika. Bakalengelwa kuti kabakkala kujulu. Kuli bangelo ibainda kumamiliyoni aali 100. (Daniele 7:10) Balijisi mazina alimwi abube bwiindene-indene, kumane bangelo ibasyomeka, cakulicesya balakaka kukombwa abantu. Bajisi zyuuno ziindene-indene alimwi balipedwe milimo yiindene-indene. Milimo imwi njobacita ibikkilizya kubelekela kucuuno cabwami ca Jehova, kwaamba milumbe yakwe, kukwabilila akusololela babelesi bakwe anyika, kuleta lubeta lwa Leza, alimwi akugwasyilizya mulimo wakukambauka. (Intembauzyo 34:7; Ciyubunuzyo 14:6; 22:8, 9) Kumbele, bayakuba antoomwe a Jesu nobalwana munkondo ya Amagedoni.—Ciyubunuzyo 16:14, 16; 19:14, 15.
▸ Cib. 3, munc. 5; Cib. 10, munc. 1
9 CIBI
Kufwumbwa cintu cijatikizya mbotulimvwa, mbotuyeeya, naa ncotucita iciteendelani ancayanda Jehova ncibi. Akaambo kakuti cibi cinyonganya cilongwe cesu a Leza, watupa milawo alimwi anjiisyo izitugwasya kutacita cibi acaali. Kumatalikilo zintu zyoonse nzyaakalenga Jehova zyakalilondokede, pele ciindi ba Adamu a Eva nobakasala kutamumvwida Jehova, bakabisya eelyo tiibakacilondokede pe. Bakacembaala akufwa, alimwi akaambo kakuti swebo twakakona cibi kuli Adamu, andiswe tulacembaala akufwa.
▸ Cib. 3, munc. 7; Cib. 5, munc. 3
10 AMAGEDONI
Amagedoni ninkondo ya Leza yakunyonyoona nyika ya Saatani alimwi abubi boonse.
▸ Cib. 3, munc. 13; Cib. 8, munc. 18
11 BWAMI BWA LEZA
Bwami bwa Leza nimfwulumende njaakabamba Jehova kujulu. Jesu Kristo ulalela kali Mwami wambubo. Kumbele ooku, Jehova uyoobelesya Bwami oobu ikugusya bubi boonse. Bwami bwa Leza buyoolela nyika.
12 JESU KRISTO
Leza wakalenga Jesu katanalenga zintu zimbi zyoonse. Jehova wakatuma Jesu anyika kuti azyoofwide bantu boonse. Jesu naakamana kujaigwa, Jehova wakamubusya. Lino Jesu ulalela kujulu kali Mwami wa Bwami bwa Leza.
13 BUSINSIMI BWAMVWIKI IZILI 70
Bbaibbele lyakasinsima ciindi Mesiya naakali kuyoolibonya. Eeci cakali kuyoocitika kumamanino aaciindi citegwa mvwiki izili 69; ciindi eeci cakatalika mumwaka wa 455 B.C.E. akumana mumwaka wa 29 C.E.
Ino tuzyi buti kuti ciindi eeco cakamana mumwaka wa 29 C.E.? Mvwiki izili 69 zyakatalika mumwaka wa 455 B.C.E. eelyo Nehemiya naakasika mu Jerusalemu akutalika kuyakulula munzi ooyo. (Daniele 9:25; Nehemiya 2:1, 5-8) Mbubonya bbala lyakuti “mwaanda” mbolitupa kuyeeya namba ya 100, alyalo bbala lyakuti “mvwiki” lituyeezya namba ya 7. Imvwiki izyaambwa mubusinsimi oobu tazili mvwiki izijisi mazuba aali ciloba pe, pele nimvwiki zyamyaka iili ciloba, kweelana akubalila ikubelesyegwa mubusinsimi kwakuti “buzuba bomwe mwaka omwe.” (Myeelwe 14:34; Ezekieli 4:6) Eeci caamba kuti mvwiki imwi aimwi ilampa myaka iili ciloba alimwi akuti mvwiki izili 69 myaka iili 483, nkokuti (69 x 7). Ikuti naa twabala myaka iili 483 kuzwa mumwaka wa 455 B.C.E., tusika mumwaka wa 29 C.E. Ooyu ngomwaka Jesu ngwaakabbapatizyigwa akuba Mesiya!—Luka 3:1, 2, 21, 22.
Businsimi mbubonya oobo bwakaamba kujatikizya mvwiki aimbi, nkokuti myaka iili ciloba iiyungizyidwe. Muciindi eeci, mumwaka wa 33 C.E., Mesiya wakali kuyoojaigwa alimwi kutalikila mumwaka wa 36 C.E., makani mabotu aa Bwami bwa Leza akali kuyookambaukwa mumasi oonse ikutali buyo kuba Juda.—Daniele 9:24-27.
14 NJIISYO YAKUBEJA YABUTATU
Bbaibbele liyiisya kuti Jehova Leza ngo Mulengi alimwi akuti ngonguwe wakalenga Jesu katanalenga zintu zimbi zyoonse. (Bakolose 1:15, 16) Jesu tali Leza Singuzuzyoonse pe. Kunyina naakalyaambide kuti uleelene a Leza. Mubwini, wakaamba kuti: “Taata mupati kwiinda ndime.” (Johane 14:28; 1 Bakorinto 15:28) Nokuba boobo, izikombelo zimwi ziyiisya njiisyo ya Butatu, ategwa Leza mbantu botatwe mumuntu omwe, nkokuti Taata, Mwana, alimwi amuuya uusalala. Bbala lyakuti “Butatu” talijaniki pe mu Bbaibbele. Njiisyo eeyi njakubeja.
Muuya uusalala ninguzu zya Leza zitalibonyi eezyo nzyabelesya kuzuzikizya kuyanda kwakwe. Muuya uusalala tuuli muntu pe. Mucikozyanyo, Banakristo bakusaanguna “bakazula muuya uusalala,” alimwi Jehova wakati: “Ndiyootila muuya wangu amuntu uuli woonse.”—Milimo 2:1-4, 17.
▸ Cib. 4, munc. 12; Cib. 15, munc. 17
15 CIINGANO
Banakristo bakasimpe tababelesyi ciingano pe nobakomba Leza. Nkaambo nzi?
Ciingano cali kubelesyegwa mubukombi bwakubeja kwaciindi cilamfwu. Mazuba aansiku ciingano cakali kubelesyegwa mukukomba zilengwaleza alimwi amuzilengwa zyakoonana zyabantu batakombi Leza. Mumyaka yakusaanguna iili 300 kuzwa ciindi Jesu naakafwa, Banakristo tiibakali kubelesya ciingano mubukombi bwabo. Kumbele, Muleli wa Roma uutegwa Constantine wakapanga ciingano kuba cintu ciiminina Bunakristo. Ciingano cakali kubelesyegwa mukusola kudumya Bunakristo. Pele kunyina pe ciingano mbocakaswaangene a Jesu Kristo. Bbuku lyakuti New Catholic Encyclopedia lipandulula kuti: “Ciingano cilajanwa muzilengwa izyakali kucitwa kabutanatalika Bunakristo alimwi aakati kazilengwa zyabantu batali Banakristo.”
Jesu tanaakafwida aciingano pe. Mabala aa Chigiriki aakasandululwa kuti “ciingano” mubwini aamba “cisamu ciimvwi,” “cicinda,” naa “cisamu.” Bbaibbele litegwa The Companion Bible lipandulula kuti: “Mu Chigiriki camu [Cizuminano Cipya] kunyina muzeezo nouba omwe buyo uutondezya kuti cakali zisamu zyobilo ziingene.” Jesu wakafwida aacisamu comwe ciimvwi.
Jehova tayandi kuti katubelesya zikozyanyo naa zitondezyo mubukombi bwesu.—Kulonga 20:4, 5; 1 Bakorinto 10:14.
16 CIIBALUSYO
Jesu wakalailila basikwiiya bakwe kuti kabacita Ciibalusyo calufwu lwakwe. Balacita oobo mwaka amwaka mu Nisani 14, ibuzuba mbubonya bana Israyeli mbobakali kusekelela Pobwe Lyakwiindilila. Cinkwa awaini, iziiminina mubili wa Jesu alimwi abulowa bwakwe, zilainzyigwa kuli boonse ibajanika ku Ciibalusyo. Aabo ibayakulela antoomwe a Jesu kujulu mbabalya cinkwa akunywa waini. Aabo ibajisi bulangizi bwakupona aanyika, cabulemu balajanika ku Ciibalusyo pele tabalyi cinkwa naa kunywa waini.
17 MUZIMO
Bantu banji basyoma kuti muntu afwa uba muzimo akuti ulaunka akuyookkala amizimo yabasikale. Bambi alimwi basyoma kuti muzimo ooyo ulakonzya kubagwasya naa kubalwana bantu bacipona.
Bbaibbele kunyina nolyaamba kuti muntu afwa uba muzimo akuti ulaunka kuyookkala amizimo yabasikale. Muciindi caboobo, lilasalazya kwaamba kuti muntu afwa, kunyina ncakonzya kucita pe. Magwalo alaamba cakusinizya kuti: ‘Baumi balizyi kuti bayoofwa, pele bafwide tabazyi cintu nociba comwe, nkaambo tabaciyeeyegwi limbi pe. Kunze lyaboobo, luyando lwabo, lusulo lwabo amunyono wabo zyaloba kale, alimwi tabacijisi limbi lubazu muzintu zili zyoonse zicitika ansi aano. Kunyina mulimo naa kuyeeya noluba luzyibo naa busongo mu Cuumbwe.’ (Mukambausi 9:5, 6, 10) Bbaibbele alimwi lyaamba kuti muntu afwa, “ulapiluka kubulongo; mubuzuba mbubonya oobo nzyayeeya zyoonse zilamana,” alimwi muntu ooyo inga taciko buya pe.—Intembauzyo 146:4; Matalikilo 3:19.
Cilisalede kuti Bbaibbele kunyina noliyiisya kuti muntu afwa uba muzimo uuzumanana kupona. Bantu nobafwa tabazumanani kupona kubusena bumbi pe, aboobo kunyina nobakonzya kubagwasya naa kubalwana bantu baumi.
▸ Cib. 6, munc. 5; Cib. 15, munc. 17
18 MUUYA
Mabala aa Chihebrayo alimwi a Chigiriki aakasandululwa kuti “muuya” mu Bbaibbele lya Busanduluzi Bwanyika Mpya alakonzya kwaamba zintu ziindene-indene. Nokuba boobo, lyoonse aamba cintu citalibonyi kubantu, mbuli muwo naa muya uuzwa mukanwa amumpemo bantu abanyama nobayoya. Mabala aaya alimwi alakonzya kwaamba zilenge zyamuuya alimwi amuuya uusalala, uuli nenguzu nzyabelesya Leza. Bbaibbele kunyina noliyiisya kuti kuli cibeela cimwi camuntu icizumanana kupona muntu afwa.—Intembauzyo 104:29; Matayo 12:43; Luka 11:13.
▸ Cib. 6, munc. 5; Cib. 15, munc. 17
19 GEHENA
Gehena ndizina lyakkuti ilili munsi-munsi aa Jerusalemu ikwakali kuumpilwa akunyonyoodwa tombe. Kunyina bumboni buli boonse buliko ibutondezya kuti ciindi naakali kupona Jesu anyika, banyama naa bantu bakali kusubulwa naa kuumpwa kabali baumi mukkuti eeli. Aboobo bbala lyakuti Gehena taliiminini busena butalibonyi ooko bantu bafwide nkobasubulilwa naa kuumpilwa mane kukabe kutamani. Ciindi Jesu naakaamba kujatikizya bantu basowelwa mu Gehena, wakali kwaamba kunyonyoonwa cakumaninina.—Matayo 5:22; 10:28.
20 MUPAILO WA MWAMI
Ooyu ngomupailo Jesu ngwaakapa ciindi naakali kuyiisya basikwiiya bakwe mbokupailwa. Mupailo ooyu alimwi wiitwa kuti mupailo wakuti Taateesu wakujulu naa mupailo wacitondezyo. Mucikozyanyo, Jesu wakatuyiisya kupaila kuti:
“Alisalazyigwe zina lyako”
Tupailila kuti Jehova alisalazye zina lyakwe naa mpuwo yakwe kububeji boonse. Tulacita oobo kutegwa boonse kujulu alimwi aansi aano batembaule akulemeka zina lya Leza.
“Abuboole Bwami bwako”
Tupailila kuti mfwulumende ya Leza inyonyoone nyika ya Saatani eeyi mbyaabi, kuti yeendelezye nyika ino alimwi akuti isandule nyika eeyi kuba paradaiso.
“Akucitwe kuyanda kwako ansi aano”
Tupailila kuti makanze aa Leza kujatikizya nyika azuzikizyigwe kutegwa bantu ibamvwida alimwi balondokede bakapone kukabe kutamani mu Paradaiso, mbubonya Jehova mbwaakali kuyanda kuti cibe ciindi naakalenga bantu.
21 CINUNUZYO
Jehova wakabikka bubambe bwacinunuzyo kutegwa afwutule bantu kucibi alufwu. Cinunuzyo eeci ngomulungo iwakali kuyandika kutegwa kupilusyigwe buumi bwabantu bulondokede oobo mwaalumi wakusaanguna, Adamu mbwaakanyonyoona, alimwi akubukulusya cilongwe icakali akati kabantu a Jehova. Leza wakatuma Jesu anyika kuti azyoofwide basizibi boonse. Akaambo kalufwu lwa Jesu, bantu boonse balaacoolwe cakupona kukabe kutamani alimwi akulondoka.
▸ Cib. 8, munc. 21; Cib. 9, munc. 13
22 INO NKAAMBO NZI MWAKA WA 1914 NCOUYANDIKA KAPATI?
Businsimi ibuli kuli Daniele caandaano 4 butuyiisya kuti Leza wakali kuyootalisya Bwami bwakwe mumwaka wa 1914.
Businsimi: Jehova wakapa kuti Mwami Nebukadinezara alote ciloto cabusinsimi bwacisamu cipati icakagonkwa. Muciloto eeco, cisiko cacisamu eeco cakazambaidwe butale amukuba kutegwa citasyuuki kwaciindi cilampa “ziindi zili ciloba.” Kuzwa waawo, cisamu eeco cakali kuyookomena alimwi.—Daniele 4:1, 10-16.
Mbobutujatikizya swebo businsimi oobu: Cisamu ciiminina bweendelezi bwa Leza. Kwamyaka minji, Jehova wakabelesya bami mu Jerusalemu kuti kabeendelezya cisi ca Israyeli. (1 Makani 29:23) Pele bami aabo tiibakasyomeka pe, aboobo bulelo bwabo bwakamana. Munzi wa Jerusalemu wakanyonyoonwa mumwaka wa 607 B.C.E. Aayo ngaakali matalikilo ‘aaziindi zili ciloba.’ (2 Bami 25:1, 8-10; Ezekieli 21:25-27) Ciindi Jesu naakaamba kuti, “Jerusalemu uyoolyataukwa amasi kusikila ciindi cibikkidwe camasi cikazuzikizyigwe,” wakali kwaamba “ziindi zili ciloba” eezyi. (Luka 21:24) Aboobo eezyi “ziindi zili ciloba” tiizyakamana ciindi Jesu naakali anyika. Jehova wakasyomezya kuti wakali kuyoobikka Mwami kumamanino ‘aaziindi eezyi zili ciloba.’ Bweendelezi bwa Mwami ooyu mupya, nkokuti Jesu, bwakali kuyooletela bantu ba Leza zileleko zinji nyika yoonse mboizulwa mane kukabe kutamani.—Luka 1:30-33.
Mbozilampa “ziindi zili ciloba”: “Ziindi zili ciloba” zyakatola myaka iili 2,520. Ikuti naa twabalila myaka iili 2,520 kuzwa mumwaka wa 607 B.C.E., tusika mumwaka wa 1914. Ooyu ngomwaka Jehova ngwaakabikka Jesu, Mesiya, kuba Mwami wa Bwami bwa Leza kujulu.
Ino ooyu mweelwe wa 2,520 tuujana buti? Bbaibbele lyaamba kuti ziindi zyotatwe acisela zileelene amazuba aali 1,260. (Ciyubunuzyo 12:6, 14) Aboobo “ziindi zili ciloba” caamba kuti mweelwe ooyu uliyungizyidwe ziindi zyobilo, naa kuti mazuba aali 2,520. Imazuba aali 2,520 aleelene amyaka iili 2,520 akaambo kanzila yakubalila yabusinsimi yakuti “buzuba bomwe mwaka omwe.”—Myeelwe 14:34; Ezekieli 4:6.
23 MIKAYELI SILUTWE WABANGELO
Mabala aakuti “silutwe wabangelo” aamba kuti “mupati wabangelo.” Bbaibbele lyaamba buyo silutwe wabangelo omwe, alimwi zina lyakwe ngu Mikayeli.—Daniele 12:1; Juda 9.
Mikayeli ngo Musololi wampi yabasikalumamba yabangelo ba Leza basyomeka. Bbuku lya Ciyubunuzyo 12:7 lyaamba kuti: “Mikayeli abangelo bakwe bakalwana simwaaba . . . abangelo bakwe.” Bbuku lya Ciyubunuzyo lyaamba kuti Musololi wampi yabasikalumamba ya Leza ngu Jesu, aboobo Mikayeli ndizina limbi lya Jesu.—Ciyubunuzyo 19:14-16.
24 MAZUBA AAMAMANINO
Mabala aaya aamba ciindi eelyo zintu zipati nozyakali kuyoocitika aanyika kakusyeede buyo ciindi cisyoonto kuti Bwami bwa Leza bunyonyoone nyika ya Saatani. Mabala aakuti “mamanino aabweende bwazintu” alimwi aakuti “kubako kwa Mwanaamuntu,” aalo alabelesyegwa mubusinsimi bwamu Bbaibbele ikupandulula ciindi ncimunya eeci. (Matayo 24:3, 27, 37) “Mazuba aamamanino” akatalika ciindi Bwami bwa Leza nobwakatalika kulela kujulu mu 1914 alimwi ayoomana ciindi nyika ya Saatani yaakunyonyoonwa lya Amagedoni.—2 Timoteyo 3:1; 2 Petro 3:3.
25 BUBUKE
Ikuti Leza wabusya muntu uufwide kuti atalike kupona alimwi, eeco ciitwa kuti bubuke. Mu Bbaibbele kulembedwe makani aabubuke ibuli fwuka ibwakacitika. Elija, Elisha, Jesu, Petro, alimwi a Paulo, boonse bakabusya bantu. Maleele aaya akakonzyeka akaambo buyo kanguzu zya Leza. Jehova usyomezya kuti uyoobabusya “bantu baluleme abataluleme” kuti batalike kupona alimwi aanyika. (Milimo 24:15) Bbaibbele alimwi lilaamba kujatikizya bubuke bwakujulu. Bubuke oobu bulacitika ciindi aabo ibasalidwe, naa bananikidwe a Leza nobabusyigwa kuti bakakkale kujulu antoomwe a Jesu.—Johane 5:28, 29; 11:25; Bafilipi 3:11; Ciyubunuzyo 20:5, 6.
26 KUKOMBA MADAIMONA (KUSYOMA MIZIMO)
Kukomba madaimona naa kusyoma mizimo ncilengwa cibi cakusola kwaambaula amyuuya mibi cacigaminina naa kwiinda mumuntu umbi, mbuli mucape, muŋanga, naa musondi. Bantu ibasyoma mizimo balacita oobo akaambo kakuti basyoma njiisyo yakubeja yakuti bantu nobafwa baba mizimo mibotu naa zyeelo zikali. Kuyungizya waawo, madaimona alasola kuyunga bantu kuti batamumvwidi Leza. Kusyoma bupanduluzi bwabweende bwanyenyeezi, kusonda, masalamuzi, kulowa, kusyoma zyamalweza, kusyoma masalamuzi, alimwi anguzu ziinda zyabantunsi akwalo nkukomba madaimona. Mabbuku manji, mamagazini, bupanduluzi bwamazina aanyenyeezi, mafilimu, zikwankwani, kubikkilizya anyimbo, zipa kuti madaimona, masalamuzi alimwi anguzu ziinda zyabantunsi kazilibonya mbuli kuti zili buyo kabotu naa kuti zilakkomanisya. Zilengwa zinji zyamalila, mbuli kutuula zituuzyo kubantu bafwide, mapobwe aajatikizya malila, mapobwe aakuyeeya bafwide, zilengwa zicitwa kuli baabo bafwidwa mulumi naa mukaintu, alimwi azilengwa zimwi zyakulinda mutunta naa zyakubucesya aamalila, azyalo zilibikkilizyidwe mukwaambaula amadaimona. Bunji bwaziindi bantu babelesya misamu nobasola kubelesya nguzu zyamadaimona.—Bagalatiya 5:20; Ciyubunuzyo 21:8.
▸ Cib. 10, munc. 10; Cib. 16, munc. 4
27 BWEENDELEZI BWA JEHOVA
Jehova ngu Leza Singuzuzyoonse, alimwi nguwakalenga zintu zyoonse kujulu aanyika. (Ciyubunuzyo 15:3) Nkakaambo kaako ngomukamwini zintu zyoonse alimwi nguujisi nguzu zyoonse zyakweendelezya zilenge zyakwe. (Intembauzyo 24:1; Isaya 40:21-23; Ciyubunuzyo 4:11) Zintu zyoonse nzyaakalenga wakazibikkila milawo. Alimwi Jehova ulijisi nguzu zyakusala bamwi kuba beendelezi. Tulabutobela bweendelezi bwa Leza ciindi notumuyanda alimwi akumumvwida.—1 Makani 29:11.
28 KUGUSYA DA
Kugusya da kulacitwa acaali amakanze aakujaya mwana uutanazyalwa. Takucitiki akaambo kantenda naa akaambo kakuti mubili tiiwazuminana acicitika mulinguwo. Kuzwa buyo aaciindi naamitwa, mwana tali cibeela buyo cimbi camubili wabanyina. Mwana inga muntu umbi buya uukkwene.
29 KUBIKKWA BULOWA
Eeyi ninzila yabusilisi iicitwa eelyo bulowa boonse kubugama naa cibeela cimwi buyo cazibeela zipati zipanga bulowa nocibikkwa mumubili wamuntu kuzwa kumuntu uumbi naa kuzwa kubulowa buyobwedwe. Zibeela zyone zipati zyabulowa ziitwa kuti meenda amubulowa (plasma), maseelo aapanga bulowa (red blood cells), maseelo aalwana tuzunda (white blood cells), alimwi acibeela cipa kuti bulowa kabwaangana (platelets).
30 LULAYO
Mu Bbaibbele, ibbala lisandulwidwe kuti “lulayo” talili buyo bbala limbi lyaamba cisubulo pe. Ciindi notupegwa lulayo, tulalaililwa, tulayiisyigwa, alimwi akululamikwa. Jehova tabacitili zibi naa kubacitila calunya aabo mbapa lulayo. (Tusimpi 4:1, 2) Jehova ncikozyanyo cibotu kubazyali. Lulayo ndwapa lulabeleka kapati cakunga muntu uupegwa lulayo oolo ulakonzya kusika mpatalika kuluyanda buya. (Tusimpi 12:1) Jehova ulabayanda bantu bakwe alimwi ulabayiisya. Ulabapa malailile aabapa kululamika mizeezo iitaluzi alimwi aabagwasya kuyeeya kabotu akucita zintu munzila iimukkomanisya. Kubazyali, ikupa lulayo kubikkilizya kugwasya bana babo kumvwisya twaambo ncobeelede kuba bana bamvwida. Alimwi kubikkilizya kubayiisya kuyanda Jehova, kuyanda Jwi lyakwe, Bbaibbele, alimwi akumvwisya njiisyo zili mulindilyo.
31 MADAIMONA
Eezyi nzilenge zyamuuya zitalibonyi izibi alimwi izijisi nguzu ziinda zyabantunsi. Madaimona mbangelo babyaabi. Bakabija ciindi nobakalipanga kuba basinkondonyina Leza kwiinda mukutamumvwida. (Matalikilo 6:2; Juda 6) Bakasangana Saatani mukuzangila Jehova.—Deuteronomo 32:17; Luka 8:30; Milimo 16:16; Jakobo 2:19.