Capítulo 4
La natlawayaw xlakata tlan natawila chiki
1. ¿Tuku xlakata la uku tuwa tlan natawila akgtum chiki?
«SAMPI wantu stlan ntasiyuy xala yunu nkatuxawat, kaj titaxtuma.» (1 Corintios 7:31.) Uma tsokgka liwakaya akgtum mil akgnajatsa ciento kata, pero chuntiya kgantaxtuma la uku. Xlikana, lhuwa tuku talakgpalima chu tuku tlakg talakgpalima wa familia. Tuku tipuxam o tipuxamakaw kata tlan xʼakxilhkan la uku tanu akxilhkan. Wa xlakata, tuwa tamakgkatsi tlan natawila akgtum chiki. Pero, komo natlawayaw tuku wan Biblia tlan nakinkamakgtayayan.
CHUNA LA MAKAKCHANAW KALIW KILATAMATKAN
2. ¿Tuku taʼakglhuwit anan kfamilia xlakata tumin?
2 La uku, lhuwa latamanin nialh lipaxuwakgo nakuentajtlawakgo xfamiliajkan wata lhuwa tuku kgalhiputunkgo. Stananin tlakg lhuwa tuku tlawakgo chu lhuwa tuku maklakaskinkgo xlakata latamanin natamawanankgo, wa xlakata lhuwa millón natlatni lhuwa skujkgo xlakata nakgalhikgo uma. Chu atanu millones chali chali lakputsakgo la natlawakgo xlakata nakamaxkikgo maski kaj tsinu tuku maklakaskin xfamilia. Tlakg lhuwa skujkgo nixawa makgasa, makgapitsi akgtiy taskujut kgalhikgo xlakata tlan nakgalhikgo tuku tlakg maklakaskinkgo. Makgapitsi lu tlan xmakgkatsikgolh komo xkgalhikgolh maski kaj akgtum taskujut, xlakata la uku xlikalanka katiyatni ni anan taskujut. Xlikana, la uku katuwa wi familia, pero xtastakyaw Biblia tlan nakamakgtaya xlakata tlan nalakkaxtlawakgo uma taʼakglhuwit.
3. ¿Tukuya tastakyaw mastalh apóstol Pablo, chu la nakinkamakgtayayan xlakata tlan natawila kifamiliajkan?
3 Milh kilhtamaku apóstol Pablo na ni xkgalhi tuku xmaklakaskin. Tuku titaxtulh wi tuku masiyanilh, nema lichuwinalh kxcarta nema tsokgnanilh xʼamigo Timoteo: «Akxni lakachinitaw kkatuxawat nitu liminitaw, pus nachuna litum akxni naniyaw, nilay pala tu nalenaw. Chuna mpi lapi kgalhiyaw kimaklakaskinatkan wantu listakwananaw [o nalilatamayaw], xawa wantu lilhakgananaw kapaxuwanalew yuma» (1 Timoteo 6:7, 8, Hua Xasasti Talaccaxlan, 1999). Familia ni kaj liwat chu lhakgat maklakaskin. Na maklakaskin niku natawilakgo. Talakaskin nakamakgalhtawakgakan kamanan. Nachuna talakaskin tumin xlakata nakalinkan kpumakuchin chu atanu. Xtastakyaw Pablo makgtayanan xlakata uma. Komo kaj wa naputsayaw tuku tlakg xlakaskinka maklakaskinaw chu ni wa tuku kaj lakgatiyaw tlakg ni tuwa nawan kilatamatkan.
4, 5. ¿La nakinkamakgtayayan kchiki liwana nalakkaxwiliyaw xlakata tumin?
4 Atanu tastakyaw nema lu makgtayanan wa tuku tatekgsa kʼakgtum parábola nema wa Jesús. Xla wa: «¿Ti nchatum wixin mpala mapulhuputun akgtum mpatsaps, na ni pulanaj kaj wi naputlakgay wa ntu nalimakgatsankganan, wa lapi kgalhiy wa ntu namaklakaskin nalimakgatsputuy?» (Lucas 14:28). Jesús xlichuwinama pi pulana liwana nalakkaxwiliyaw tuku natlawayaw. Akxilhwi kʼatanu capítulo pi uma tastakyaw kamakgtaya tiku tamakgaxtokgputunkgo. Chu akxni tamakgaxtokgkgonita na lu makgtayanan tlan natawila chiki. Talakaskin nalakkaxwilikan la natamaklakaskin tumin. Chuna familia tlan nalakkaxwili tuku nalimaklakaskin xtumin, namakgataxtikgo tuku nalitamawakgo tuku maklakaskinkgo chali chali o akgatunu semana chu ni natamawakgo tuku nila xokgokgo.
5 Kmakgapitsi países, akxni lakkaxwilikan la namaklakaskinkan tumin, wamputun pi ni nasakwakgo tumin niku lhuwa namastakgo xaskgata xlakata nalitamawakgo tuku ni lu xlakaskinka. Chu kʼamakgapitsi países tuku na lu kuenta natlawakgo wa limaklakaskinkgo tarjeta de crédito (Proverbios 22:7). Na kilhchanima ni lhuwa tuku natamawaputuna, wamputun, ni kaj akglakgwa natamawanana chu ni nalakapastaka tuku maklakaskina chu la nakitaxtuniyan. Nachuna, akxni liwana lakkaxwilikan la xlilhuwa tumin natalaktlawa limasiya la nitlan kitaxtuni familia akxni lilaktlawamikan tumin takgaman, cigarro chu kuchu, chu nachuna Biblia wan pi uma nitlan (Proverbios 23:20, 21, 29-35; Romanos 6:19; Efesios 5:3-5).
6. ¿Tukuya textos xalak Biblia kamakgtaya tiku nitu kgalhikgo?
6 ¿Tuku tlan nawanaw xlakata tiku nitu kgalhikgo tumin? Tlan nakamakgtaya nakatsikgo pi ni putum kilhtamaku natawila uma taʼakglhuwit. Kxasasti kakilhtamaku nema talakatsuwimaja, Jehová nakinkamaxkiyan tuku maklakaskinaw chu namasputu tuku kinkamakgapatinanan (Salmo 72:1, 12-16). Wa xlakata, maski kstalaninanin Cristo nitu kgalhikgo tumin, ni lakpuwankgo pi ni katilakkaxlalh xlakata lipawankgo tuku wanit Jehová: «Ni lhtuj kaktimakgaxtakgni, na ni kaktimakgaxtakgni». Wa xlakata, kstalanina Cristo tlan nawan: «Wa nkimPuchinakan nkimakgtayana; ni kaktimakpuwa» (Hebreos 13:5, 6). Kʼuma xakatuwa kilhtamaku, Jehová tipalhuwa la kamakgtayanit xkakninanin akxni tlawakgo xtastakyaw chu pulana wilikgo xTamapakgsin kxlatamatkan (Mateo 6:33). Lhuwa tlan nawankgo pi xlikana xlakata kgantaxtunit kxlatamatkan tuku wa apóstol Pablo: «Xlikana kkatsini nitu nakkgalhi chu lhuwa tuku nakkgalhi. Putum chu tuku ktitaxtunit kkatsininit tuku kimakgtaya nakkgalhkgasa chu naktsinksa, lhuwa tuku nakkgalhi chu nitu nakkgalhi. Kkgalhi litliwakga nema putum kmatlani, xlakata tiku kimaxki litliwakga» (Filipenses 4:12, 13, TNM).
NALAMAKGTAYAKAN
Chiki putum familia xlikuentajtlawatkan
7. ¿Tukuya xtachuwin Jesús nakinkamakgtayayan xlakata tlan natawila familia?
7 Akxni xmasputumaja xtaskujut kkatiyatni, Jesús wa: «Napaxkiya wa nti lakatsunin litawilakgo [o mintalataman], lantlata wix» (Mateo 22:39). Akxni tlawakan tuku wan uma texto lu makgtayanan xlakata tlan natawila familia. Chu kintalatamankan tiku tlakg lakatsu kinkatawilan chu kapaxkiyaw wa: kinchixkukan chu kimpuskatkan, kinatlatnikan chu kinkamanankan. ¿La nalalimasiyanikgo tapaxkit tiku xalak kifamiliajkan?
8. ¿La tlan nalimasiyakan tapaxkit kfamilia?
8 Pulaktum wa kimputumkan namakgtayananaw kchiki. Kamanan nakamasiyanikan namakikgo tuku namaklakaskinkgo, max para likgaman o lhakgat. Max lin kilhtamaku o taskujut chali chali nakaxmapiya mimputama, pero lu makgtayanan kfamilia. Min kilhtamaku nila putum tlan natawila, pero putum familia tlan namakgtayanankgo xlakata tlakg tlan natawila chiki chu katlan natawila akxni putum tawayankgonita nawan. Lilhkitit, lu nalakgalhamankana chu ni xatapaxuwan tuku tlawakan ni kamakgtaya amakgapitsi (Proverbios 26:14-16). Nachuna, akxni anan tapaxuwan chu makgtayanankan tlawa pi naʼan tapaxuwan kfamilia. «Dios, paxkiy wanti xlipaks xtapaxuwan limastay.» (2 Corintios 9:7.)
9, 10. 1) ¿Tuku lanka taskujut kgalhi puskat kchiki chu la tlan ni lu tuwa namakgkatsi? 2) ¿Tuku kilitlawatkan xlakata ni lu tuwa nawan taskujut xalak chiki?
9 Akxni putum makgtayanankgo chu tapaxkit, makgtayanan xlakata ni natawila lanka taʼakglhuwit nema kgalhikgonit makgapitsi tamakgaxtokgat. Wa xatse tiku tlawa putum tuku talakaskin kxchik. Wa kakuentajtlawa xkamanan, kaxaka kxchik, chakganan, tamawanan chu kaxtlawa liwat. Kmakgapitsi países na talismani pi lakpuskatin naskujkgo kkakiwin, nastakgo tuku makgalakgo o atanu tuku limakgtayanankgo xlakata naʼan tumin kchiki. Maski kmakgapitsi kachikinin ni chuna talismani, xlakata ni akchan tumin tlawanit pi millones lakpuskatin na makgskujkgo. Xapuskat chu xatse tiku lhuwa skujkgo kchiki o alakatanu lakgchan nawaniyaw lakwan tachuwin. Chuna la «puskat tiku kgalhi lakwan tayat» nema talichuwinan kBiblia, lhuwa taskujut kgalhi. «Kaxtalanchu xla lilhkitit ni wa.» (Proverbios 31:10, 27.) Pero uma ni wamputun pi kajwatiya puskat naskuja kchiki. Akxni xchatiykan ankgo makgskujkgo, ¿kaj xakstu natlawa puskat tuku xalak chiki chu xachixku chu amakgapitsi xalak familia kaj najaxkgo? Ni chuna (katamalakxtupi 2 Corintios 8:13, 14). Akgtum liʼakxilhtit, komo xatse natlawa liwat, tlan namakgkatsi komo amakgapitsi xalak familia namakgtayakgo, max nakaxwilikgo mesa, naʼankgo tamawanankgo o nakaxakakgo kchiki. Xlikana, putum familia tlan namakgtayanankgo tuku xalak chiki (katamalakxtupi Gálatas 6:2).
10 Max wi tiku nawan: «Niku akit klama chixku ni tlawa umakgolh taskujut». Max chuna, ¿pero nitlan xwa komo nalakapastaka xlakata uma? Akxni Jehová Dios malakatsukilh familia, ni wa pi makgapitsi taskujut kaj wa puskat natlawa. Akgtum kilhtamaku akxni kskujnin Jehová lakgankgolh Abrahán, chatum chixku tiku ni xmakgatsankganani, makgkaxtlawalh liwat chu wa kamujunilh (Génesis 18:1-8). Biblia kinkawaniyan: «Chatunu wixin, chuna nkatlawalh, na kapaxkilh xpuskat, xtachuna mpala wa akstu paxkikan» (Efesios 5:28). Komo kakgotanun xachixku tlakgwanit chu jaxputun, ¿pi kawa na nichuna makgkatsi xpuskat o asta max tlakg nitlan makgkatsi? (1 Pedro 3:7.) ¿Nitlan xwa o ni xlimasiyalh tapaxkit komo xachixku xmakgtayanalh kchiki? (Filipenses 2:3, 4.)
11. ¿La Jesús kawilinilh lu tlan liʼakxilhtit putum tiku xalak familia?
11 Jesús wililh lu tlan liʼakxilhtit xlakata makgapaxuwakan Dios chu kamakgapaxuwakan tiku kinkatawilakgon. Maski ni tamakgaxtokgli, kawilinilh liʼakxilhtit lakchixkuwin, lakpuskatin chu kamanan. Jesús wa: «Xkam nchixku, ni wa limilh mpala kaj namakgtayakan, wampi kaj namakgtayakgoy [o nakaskujni] amakgapitsin» (Mateo 20:28). ¡Lu lipaxuw tawila familia akxni putum chuna lakapastakkgo!
LU XLAKASKINKA SKULUNKU NATAWILAYAW
12. ¿Tuku lakaskin Jehová pi katlawakgolh tiku skujnikgo?
12 Atanu xtastakyaw Biblia nema namakgtayanan kchiki wa tuku wan 2 Corintios 7:1: «Kachakgamakgaw mpaks ntu xlakgalhilh nkintiyatliwakan, chu nkispiritukan». Jehová kamakgamakglhtinan tiku tlawakgo uma tastakyaw, xlakata xla lakaskin pi namaxkikan «takaknin nema nitu litaxkajwananit» (Santiago 1:27, TNM). Akxni nitu lixkajwanankgo lu kamakgtaya familia.
13. ¿Tuku xlakata xlakaskinka xaskulunku natawilakan kfamilia?
13 Akgtum liʼakxilhtit, Biblia liwana kinkawaniyan pi namin kilhtamaku akxni nialh katiʼanalh takatsanajwa chu tajatat. Ama kilhtamaku «ni chatum lataman nawan: “Ktatatlay”» (Isaías 33:24; Apocalipsis 21:4, 5). Maski chuna, la uku putum familias min kilhtamaku tatatlakgo. Pablo chu Timoteo na tatatlakgolh (Gálatas 4:13; 1 Timoteo 5:23). Chu makuchinanin wankgo pi lhuwa tajatat tlan ni nakinkapasayan. Familias tiku lakgskgalalan ni kapasa uma tajatat xlakata xaskulunku tawilakgo chu nachuna kxtakanajlakan. Kaʼakxilhwi la tlawakgo (katamalakxtupi Proverbios 22:3).
14. ¿La kamakgtaya familias xlakata ni nakapasa tajatat akxni akgstitum linkgo xlatamatkan?
14 Xaskulunku kgalhikan takanajla na kilhchanima nitu nalixkajwanan kintayatkan. Chuna la katsiyaw, Biblia masta lu lakwan tastakyaw chu wan pi lu nitlan komo natatalakgxtumi tiku ni xchixku o ni xpuskat. «Ni mpala wa nti xakgtsankgatayanin, chu [...] ni mpala wa nti makwanankgoy, chu lakchajan nti akxtum lamapakgsiy, chu nti latalakxtumikgoy akxtum nchixkuwin, [...] ni katilakgchankgolh kxtapakgsin Dios.» (1 Corintios 6:9, 10.) Lu xlakaskinka nakgalhakgaxmatkgo uma limapakgsin kstalaninanin Cristo tiku lamakgo kxakalixkajni kakilhtamaku, xlakata makgapaxuwa Dios chu na kamakgtaya familia xlakata ni nakapasa tajatat nema limin talakgxtumit, la sida, sífilis, gonorrea chu clamidia (Proverbios 7:10-23).
15. Kalichuwinanti akgtum liʼakxilhtit xlakata tuku lixkajwanankgo nema limin tajatat chu tlan ni xkapasalh.
15 Akxni “chakgamakganaw mpaks ntu xlakgalhilh nkintiyatliwakan” makgtaya familias xlakata ni nakapasa tajatat. Umakgolh tajatat lakatsukukgo xlakata wi tuku lixkajwanankgo. Akgtum liʼakxilhtit, tiku xkuli. Lixkuli ni kaj maxkajwani pulmones, lhakgat chu un, na kamatatatli latamanin. Lhuwa millón latamanin nikgo akgatunu kata xlakata lixkuli. Kalakpuwanti uma; lhuwa millón latamanin ni xtatatlakgolh chu ni lakapala xnikgolh komo xputumkan “xchakgamakgankgolh mpaks ntu xlakgalhilh xtiyatliwakan”.
16, 17. 1) ¿Tukuya xlimapakgsin Jehová kamakgtayalh israelitas xlakata ni xkapasalh makgapitsi tajatat? 2) ¿La tlan nakgalhakgaxmatkan tuku wan Deuteronomio 23:12, 13 kputum familias?
16 Kalichuwinamparaw atanu liʼakxilhtit. Max akgtutu mil akgkitsis ciento kata, Dios kamaxkilh Limapakgsin kachikin Israel xlakata la xkakninanikgolh chu nachuna la xlatamakgolh chali chali. Xlimin makgapitsi limapakgsin nema lu xlakaskinka xlakata ni lixkajni xtawilakgolh chu xkamakgtayalh ni xtatatlakgolh. Pulaktum xwan pi kxkilhpan kachikin xʼankgolh kkakiwin chu xʼakgtapukgolh xlakata ni xmaxkajwililh niku xwilakgolh (Deuteronomio 23:12, 13). Uma xamakgan limapakgsin makgtayananku la uku. La uku lhuwaku tiku tatatlakgo chu nikgo xlakata ni tlawakgo uma tastakyaw.a
17 Chuna la wan uma Limapakgsin nema kamaxkika israelitas, xbañojkan familia maski kchiki o kkilhtin wi talakaskin xaskulunku natawila chu liwana nachakgekgo. Komo baño ni xatachakgen chu ni makgtlapakanit, natawakanikgo kuxta chu alistalh nalinkgo tuku xalixkajni kchiki asta natawakanikgo liwat nema wayaw. Nachuna, kamanan chu tiku laklankata talakaskin namakgachakgankgo akxni nakitaspitkgo kbaño. Komo ni chuna natlawakgo, namapasinankgo tuku nitlan kamakapasanit. Chuna la wa chatum makuchina xalak Francia, makgachakgankan «wa tuku tlakg makgtayanan xlakata ni napakatsankan, liwana najaxanankan o xlakata makni».
Tlakg ni tapalaxla taxtu nakalakgchakgeya tuku maklakaskina nixawa naxokgoya likuchun
18, 19. ¿Tuku kinkawanikanan natlawayaw xlakata xaskulunku natawila kinchikkan maski wilaw niku ni anan tumin?
18 Xlikana pi tuwa kastlan natawila niku ni anan tumin. Chatum tiku liwana lakgapasa niku nitu anan wan: «Niku lu lhuwa lhkaknan nila kastlan tawila chiki. Akxni taki pokgxni tanukgo kchiki. [...] Xlakata laklanka kachikinin tlakg stakmakgo, chu laktsu kachikinin, na malakatsuki tajatat. Kʼumakgolh kachikinin akxilhaw pi takgalhkgekgonit alcantarillas, lhuwa basura, baños lixkajni wilakgolh niku lhuwa ankgokan, laklanka tsiya nema liminkgo tajatat, xumpipi, o xulup, chu kuxta».
19 Nila kaskulunku natawila kʼuma kachikinin. Maski chuna tlan nalitsakgsakan. Lichakgan, chuchut chu tsinu taskujut tlakg ni tapalaxla nixawa likuchun chu tuku xokgokan khospital. Maski wila niku nila lu kastlan natawila minchik, kaliskujti xlakata minchik chu minkilhtin tlakg kastlan natawila chu ni naʼanan xkgatsasa animales. Komo kmintiji tawila putlun akxni senan, kamapi chiwix o graba xlakata ni nalitanuya putlun kminchik. Komo maklakaskinatit sandalias o zapatos, tlan namakgxtakgatit kkilhtin. Na kuenta natlawayatit xlakata ni namakapinatit tuku xalixkajni niku wi chuchut. Akxilhkanit pi xlakata xalixkajni chuchut chu xlakata lu kalixkajni nikgo akgatunu kata akgtiy millón latamanin.
20. ¿Tiku kalakgchan skulunku nawilikgo chiki?
20 Xlakata kastlan natawila akgtum chiki talakaskin putum namakgtayanankgo: xatse, xatlat, kamanan chu tiku kaj paxialhnamakgolh. Chatum tse xalak Kenia nema kgalhi kgalhtsayan kamanan wan: «Putum katsinikgonit namakgtayanankgo». Akgtum chiki nema xaskulunku chu liwana makakikanit tlan lichuwinan familia. Chuna wan akgtum refrán xalak España, «talimaxkget ni talatlawa skulunku natawilakan». Maski wilaw kʼakgtum lanka chiki, kʼaktsu chiki, ni xastlan o kʼakgtum muxtakga, lu xlakaskinka skulunku natawila xlakata ni natatatlakgo familia.
AKXNI KINKAWANIKANAN LAKWAN TACHUWIN KINKAMATLIWAKGLHAN
21. Chuna la wan Proverbios 31:28, ¿tuku namakgtayanan xlakata xatapaxuwan natawila familia?
21 Libro xla Proverbios lichuwinan xlakata puskat tiku putum matlani: «Xkamanan tayakgonit chu lu tlan lichuwinankgonit; xchixku taya chu wani lakswan tachuwin» (Proverbios 31:28). ¿Tukuya kilhtamaku waniw pi lu tlan tuku tlawama chatum xalak kifamiliajkan? Akinin xtachuna la xanat nema stakkgo kprimavera, pakglha akxni chichinan chu akxni na kgalhi chuchut. Nachuna akinin maklakaskinaw nakinkawanikanan lakwan tachuwin. Puskat matliwakglha akxni katsi pi xchixku paxtikatsini xtaskujut chu la kuentajtlawa chu lu xlakaskinka akxilha (Proverbios 15:23; 25:11). Na lu tlan makgkatsi xchixku akxni xapuskat wani lakwan tachuwin xlakata xtaskujut chu tuku limakgtayanan kchiki. Kamanan na lu tlan makgkatsikgo akxni xnatlatni kawanikgo pi lu tlan tuku tlawakgolh akxni makgtayanankgo kchiki, xlakata escuela o tuku tlawakgo kcongregación. Lu makgtayanan akxni paxtikatsininankan. ¿Tuwa wankan: «Paxtikatsinilh»? Ni tuwa pero lu makgtayanan kfamilia.
22. ¿Tuku talakaskin xlakata familia «liwana natawila» chu la tlan chuna nala?
22 Pulaklhuwa tuku tlawa pi tuwa tlan natawila chiki. Maski chuna, tlan natawila. Akgtum proverbio xalak Biblia wan: «Talakaskin liskgalala xlakata natlawaya minchik chu liwana nalakapastaka tuku natlawaya xlakata liwana natawila» (Proverbios 24:3). Familia kgalhi liskgalala chu liwana lakapastaka komo xputumkan katsinikgo chu tlawakgo kxlatamatkan xtalakaskin Dios. Kgalhini kuenta lipaxuw natawila familia.
a Kmaktum tatsokgni xlakata pokganat, o stinit, tajatat nema kamakgni lhuwa kamanan, Organización Mundial de la Salud wan: «Komo nitu baño: ni lakatsu kchiki naʼankan kkakiwin chu ni naʼankan niku kgamanankgo kamanan chu max akgkaw metro xlimakgat niku tiyakan chuchut; naliʼakgtapukan tiyat».