Rasi—Wanpela Saveman Bilong Baibel i Gat Nem
LONG bipo yet na i kam inap nau, wanem buk i olsem namba wan buk ol man i prinim long tok Hibru? Em wanpela buk i kamapim ol tok long Pentatuk (em Buk Stat i go inap long Buk Lo). Ol i wokim dispela buk long Resio Kalabria, Itali, long yia 1475. Husat i bin raitim dispela buk? Wanpela man, nem bilong em Rasi.
Bilong wanem dispela buk i gat nem? Long buk Rashi—The Man and His World, Esra Shereshevsky i tok, dispela buk bilong Rasi “i kamap olsem wanpela buk ol famili Juda i mekim wok long en na em i stap long ol haus stadi bilong ol Juda. I no gat narapela buk bilong ol Juda ol man i laikim tumas olsem dispela buk . . . Winim 200 rait yumi save long en, ol i stori long ol tok Rasi i bin kamapim long Pentatuk.”
Olsem wanem? Dispela buk bilong Rasi i mekim sampela samting long ol Juda tasol? Planti man i no save long dispela samting, tasol inap planti handet yia dispela buk bilong Rasi long Ol Skripsa Hibru i bin stiaim wok bilong ol man i tanim tok bilong Baibel. Tasol Rasi em i husat? Na olsem wanem ol tok bilong em inap stiaim tru wok bilong tanim ol Baibel?
Rasi Em i Husat?
Long yia 1040a mama i karim Rasi long Trawa, Frans. Taim em i yangpela man, em i go long ol skul bilong lotu Juda long Woms na Mains long Rainlan. Long dispela hap em i stadi aninit long sampela saveman Juda em ol i gat bikpela namba tru long Yurop. Taim em i gat 25 krismas samting, sampela samting bilong em yet i mekim na em i mas i go bek long Trawa. Rasi i gat bikpela namba pinis olsem wanpela saveman, olsem na kwiktaim em i kamap hetman bilong lotu bilong ol Juda i stap long dispela hap na em i kamapim wanpela skul bilong lotu. Bihain, dispela nupela skul bilong ol Juda i kisim bikpela namba, winim ol skul bilong ol tisa bilong Rasi long Jemani.
Long dispela taim ol Juda long Frans i stap bel isi na wanbel wantaim ol man i tok ol i Kristen na ol i sindaun klostu long ol Juda, na dispela i mekim na Rasi inap mekim gut wok bilong em. Em i no wanpela saveman i surik long ol man. Maski em i gat bikpela namba olsem tisa na nambawan bikman bilong skul, Rasi i wokim wain bilong kisim mani. Dispela save bilong em long ol wok bilong skin i mekim na em inap bung wantaim ol Juda nating, na dispela i helpim em long save long sindaun bilong ol na pilim hevi bilong ol. Na tu, hap em taun Trawa i stap long en i helpim Rasi long save long ol samting. Trawa i stap long ol bikrot em ol man bilong wok bisnis i save go i kam long en, na ol man bilong ol kain kain ples i sindaun long dispela taun, na dispela i helpim Rasi long save gut long ol pasin bilong ol narapela narapela kantri.
Bilong Wanem i Mas i Gat Wanpela Buk Olsem?
Ol i bin kolim ol Juda olsem ol manmeri bilong buk. Tasol dispela “buk”—em Baibel—i stap long tok Hibru, na long dispela taim “ol manmeri” i mekim tok Arabik, Frans, Jeman, Spen, na planti narapela tok ples. Tru, kirap long taim ol i pikinini planti Juda i lain yet long tok Hibru, tasol ol i no bin klia gut long planti tok bilong Baibel. Na tu, inap planti handet yia ol tisa bilong lotu Juda i strong long pulim ol man na dispela i mekim na ol i no skelim ol tok bilong Baibel. Ol man i kamapim planti tok piksa na stori nating bilong ol tok na ves bilong Baibel. Planti bilong ol dispela tok na stori nating ol i bin raitim long ol bikpela buk ol i kolim Midras.b
Tumbuna pikinini bilong Rasi, em Rabai Samuel ben Mair (Rashbam), em tu i wanpela saveman bilong Baibel. Long stori em i kamapim long tok bilong Stat 37:2, em i tok “ol man i bin kamapim ol tok bilong ol [paslain long Rasi] . . . ol i gat laik long autim tok (derashot), na ol i ting dispela em i bikpela samting, [tasol] ol i no save long pasin bilong kisim gut insait long ol tok bilong Baibel.” Saveman A. Cohen (nambawan edita bilong buk Soncino Books of the Bible) em i tok long dispela samting olsem: “I tru ol Rabai i kamapim wanpela lo i tok ol man i no inap kamapim ol tok i pait wantaim peshat, em ol tok i klia long ol man; tasol planti ol i no bihainim dispela lo.” Ol dispela samting bilong lotu i mekim na planti Juda i no ting ol inap kisim gut insait bilong ol tok bilong Baibel, na ol i ting i mas i gat wanpela samting bilong helpim ol.
Laik na Pasin Bilong Rasi
Long olgeta yia em i stap laip, Rasi i laik ol Juda i ken save gut long tok bilong Ol Skripsa Hibru. Bilong mekim olsem, em i raitim long ol notbuk ol tok i stori long sampela tok na ves em i ting ol man i kaunim Baibel bai hatwok long kisim insait bilong en. Long ol dispela notbuk Rasi i bin raitim ol tok ol tisa bilong em i bin lainim em long en na em i raitim bikpela save em yet i bin kisim long ol buk bilong ol rabai. Rasi i stadi long ol buk long tok Hibru. Em i tingim wanem samting ol liklik mak ol Masoret i raitim long ol leta i mekim bilong kamapim klia ol tok. Bilong kamapim klia insait bilong wanpela tok, planti taim buk bilong em i kamapim ol tok long Pentatuk i stori long Baibel long tok Aram (em Targum bilong Onkelos). Rasi i bihainim gutpela pasin taim em i skelim ol lo bilong raitim na kolim ol tok samting, em wanpela samting ol i no bin mekim bipo. Ol dispela tok em i raitim i helpim ol man long save gut long pasin bilong raitim na kolim tok Hibru.
Rasi i no bihainim pasin bilong ol tisa bilong lotu Juda, nogat; long olgeta taim em i wok long kamapim klia insait tru bilong ol tok. Tasol ol man i no inap givim baksait long ol planti rait Midras, em ol Juda i bin save gut long en. Wanpela narakain samting tru long buk bilong Rasi em olsem: Em pasin bilong em long kamapim klia ol rait Midras, em planti taim ol i haitim insait tru bilong tok bilong Baibel.
Long stori bilong em long tok bilong Stat 3:8, Rasi i tok: ‘I gat planti tok agadikc midrasim em ol Saveman bilong yumi i bin kamapim gut long buk Bereshit Rabbah na ol narapela buk i kamapim insait bilong ol tok bilong Baibel. Tasol mi tingting strong tasol long kamapim insait (peshat) bilong ol ves, na long kain stori olsem mi laik kamapim ol tok bilong Baibel.’ Rasi i kisim tasol ol tok midrasim em i ting bai helpim em long kamapim ol tok bilong ol ves, na em i rausim ol tok i mekim na wanpela tok i pait wantaim narapela tok na i paulim ol tok. Dispela wok bilong Rasi i mekim na planti Juda i kamap bihain ol i save long ol Midras em Rasi i raitim na ol narapela rait Midras ol i no save tumas long en.
Planti taim Rasi i tokaut long gutpela wok ol tisa bilong em i bin mekim, tasol taim em i ting ol tok bilong ol i no stret wantaim wanpela tok bilong Baibel, em i no pret long kamapim dispela samting. Taim em i no klia long wanpela tok bilong Baibel o em i ting bipo em i no bin kamapim stret dispela tok, em i kamapim dispela samting. Na tu, em i tokaut long ol tok ol sumatin bilong em i bin helpim em long kisim stretpela save long en.
Ol Samting i Stiaim Em
Tingting na pasin na toktok bilong Rasi i stret long dispela taim em i stap long en. Wanpela man bilong raitim ol buk samting em i tok olsem long Rasi: “Wanpela bikpela samting [Rasi] i bin givim long ol Juda em olsem: Em i bin kamapim gen insait bilong ol bikpela tok bilong Baibel long tok ples bilong ol man long dispela taim. Tok ples em i mekim wok long en i kamapim klia ol tok ol man inap save gut long en, na em i raitim long gutpela pasin tru ol man inap pilim gut, na save bilong em i kamap long ples klia, olsem na ol man i tok ol rait bilong em i holi na ol man i amamas tru long kaunim. Taim Rasi i raitim tok ples Hibru em i raitim olsem tok ples Frans, em i raitim long gutpela pasin tru na ol man i klia gut long en. Sapos em i sot long wanpela tok Hibru bilong kamapim stret wanpela tok, em i bin mekim wok long wanpela tok Frans, tasol em i raitim long ol leta Hibru.” Ol dispela tok em i raitim long tok ples Frans—Rasi i mekim wok long 3,500 bilong ol—i save helpim gut ol man i stadi long tok ples Frans bilong bipo na long pasin bilong kolim tok Frans.
Taim Rasi i yangpela, sindaun bilong em i gutpela na em i stap bel isi, tasol taim em i kisim bikpela krismas ol hevi i kamap namel long ol Juda na ol man i tok ol i Kristen. Long yia 1096 Nambawan Pait Bilong Lotu i bagarapim planti lain Juda long Rainlan, em ples Rasi i bin stadi long en. Ol i bin kilim i dai planti tausen Juda. Ating ol tok Rasi i harim long ol dispela samting nogut tru i bagarapim skin bilong em (na isi isi skin bilong em i go nogut na em i dai long yia 1105). Kirap long dispela taim, bikpela senis i kamap long ol tok em i raitim bilong kamapim tok bilong Baibel. Wanpela bikpela senis olsem em long Aisaia sapta 53. Dispela sapta i stori olsem wokboi bilong Jehova i karim pen na hevi. Pastaim, Rasi i tok dispela sapta i makim Mesaia, na Talmut tu i tok olsem. Tasol bihain long ol Pait Bilong Lotu, em i ting ol dispela ves i makim ol lain Juda, em ol i kisim bikpela pen na hevi maski ol i no mekim rong. Kirap long dispela taim ol Juda i kamapim narapela insait bilong ol dispela ves.d Ol lotu i holim nating nem Kristen ol i no bihainim pasin bilong ol Kristen tru, na dispela i mekim na planti man i no bilip moa long tok i tru long Jisas—na planti Juda tu i lusim dispela bilip.—Matyu 7:16-20; 2 Pita 2:1, 2.
Em i Mekim Wanem Long Pasin Bilong Tanim Baibel?
I no longtaim na ol samting Rasi i mekim i senisim tru tingting bilong ol Juda na ol lain i no Juda. Wanpela saveman bilong Baibel bilong lain Fransiskan long Frans, Nikolas bilong Lira (yia 1270-1349), em i toktok planti taim long ol bilip bilong “Rabai Solomon [Rasi],” olsem na ol i givim nem long em olsem “Man i bihainim tru pasin bilong Solomon.” Na ol samting Lira i mekim i stiaim tingting bilong planti saveman bilong Baibel na ol man i tanim tok bilong Baibel, olsem ol man i go pas long ol man i tanim tok bilong Baibel Inglis King James Version na Martin Luter, em man i bin go pas long kamapim lotu Talatala, na em i tanim Baibel i go long tok Jeman. Lira i stiaim tru tingting bilong Luter, olsem na ol man i bin tok: ‘Luter i bin larim Lira i bosim tru tingting bilong em, na em i bihainim tru dispela tingting.’
Tingting bilong ol rabai i no stret wantaim tok i tru bilong ol Kristen, tasol dispela tingting i bin stiaim tru tingting bilong Rasi. Tasol em i save gut tru long ol tok Hibru long Baibel, na long ol lo bilong tok ples Hibru, na long olgeta taim em i bin wok strong long kisim save long ol tok bilong Baibel, olsem na ol rait bilong Rasi i gutpela bilong helpim ol man i laik kisim save long Baibel na ol man i tanim Baibel.
[Ol Futnot]
a Dispela nem “Rasi” i kamap long wanpela pasin bilong ol Hibru, ol i bungim namba wan leta bilong 3-pela tok “Rabbi Shlomo Yitzḥaqi [Rabai Solomon ben Aisak].”
b Dispela tok “Midras” i kam long wanpela tok Hibru na insait bilong en i olsem “kisim save, stadi, skelim gut,” na “autim tok.”
c Insait bilong tok Aggadah (o aggadot) em “stori” na em i makim ol tok bilong ol rabai i no stori long ol lo. Planti taim em ol stori i no bilong Baibel tasol ol i makim ol man bilong Baibel, o em ol stori nating long ol rabai.
d Bilong kisim sampela save moa long dispela tok bilong Baibel, lukim blok “My Servant”—Who Is He?, long pes 28 bilong buklet Will There Ever Be a World Without War?, em Sosaiti Wastaua Bilong Nu Yok i wokim.
[Piksa Kredit Lain long pes 26]
Rait: Per gentile concessione del Ministero dei Beni Culturali e Ambientali