‘Ol Bikpela Senis Tru’
“Kirap long yia 1900 na i kam inap long nau, planti bikpela senis tru i bin kamap long olgeta hap, winim olgeta taim bipo.”—The Times Atlas of the 20th Century.
TAIM ol man i tingim taim bilong yumi, ating planti bai wanbel long tok bilong bikpela edita bilong nius Time, em Walter Isaacson, em i tok: ‘Taim yumi tingim olgeta taim bipo, taim bilong yumi i narapela kain stret. Yumi kirap nogut long ol samting i bin kamap, em sampela samting i gutpela na sampela samting i nogut tru.’
Gro Harlem Brundtland, bipo em i praim-minista bilong Nowe, em i tok, taim bilong yumi i olsem ‘taim bilong ol narapela kain samting tru, na ol pasin nogut bilong ol man i olsem i no gat mak bilong en.’ Na em i tok, em i ‘wanpela taim planti nupela samting i bin kamap long en bilong helpim ol man, na long sampela hap ol wok bisnis samting i kamap gutpela, winim olgeta taim bipo.’ Tasol long ol taun ol rabisman i stap long en i olsem ol hevi bai go bikpela tru long bihain—“ol man bai planti tumas na pas pas, na planti bikpela sik bai kamap, as bilong en em ol man i stap rabis na sindaun bilong ol i nogut.”
Ol Hevi Bilong Wok Politik
Taim yia 1900 i kirap, lain Mansu long Saina, na Gavman Otoman, na sampela gavman bilong Yurop, ol i bosim bikpela hap bilong graun. Gavman bilong Briten yet i bin bosim planti kantri (inap 25 pesen) na wanpela long olgeta 4-pela 4-pela man. Tasol bihain liklik, strong bilong ol dispela gavman bilong bosim planti kantri i pinis. Wanpela buk i tok: “Long 1945, pasin bilong ol bikman o king i bosim planti lain, em i pinis.”—The Times Atlas of the 20th Century.
Long Yurop namel long yia 1600 na 1800 samting, ol man i strong long litimapim kantri bilong ol yet. Taim pasin bilong i go kisim ol narapela kantri na bosim ol em i pinis, em nau, rot i op bilong dispela pasin bilong litimapim kantri i ken go nabaut long ol narapela hap bilong graun. Buk The New Encyclopædia Britannica i tok: ‘Bihain long Namba Tu Pait, pasin bilong ol man long litimapim kantri bilong ol yet, em i go liklik long planti kantri bilong Yurop. Tasol long Esia na Afrika, dispela pasin i go bikpela hariap, na namba wan as bilong en, em ol man i no laik moa long narapela kantri i bosim ol.’ Wanpela buk i tok, ‘ol lain bilong Afrika na Esia ol i kirap bosim kantri bilong ol yet, olsem na dispela pasin i bin kamap 500 yia bipo, olsem Yurop i wok long kisim ol narapela kantri, em i pinis.’—Buk The Collins Atlas of World History.
Taim ol bikpela gavman i pundaun, ol kantri i save bosim ol yet i kisim ples bilong ol—planti bilong ol i gat gavman demokratik. Planti taim ol strongpela hatpela gavman long Yurop na Esia long taim bilong Namba Tu Pait ol i birua long ol gavman demokratik. Ol dispela hatpela gavman i no larim ol man i stap fri olgeta long mekim laik bilong ol yet, na ol i bosim strong wok bisnis na mani bilong kantri, na ami, na wok bilong ol niuspepa na televisen samting. Ol i strong long bosim graun i go i go na bihain ol gavman demokratik i pasim rot bilong ol. Tasol bilong mekim olsem, ol gavman demokratik i mas lusim bikpela mani tru na planti man ol i mas dai.
Ol Pait Insait Long Wan Handet Yia
Tru tumas, wanpela samting i mekim na taim bilong yumi em i narapela kain stret long olgeta taim bipo, em pait. Wanpela saveman bilong Jemani, em Guido Knopp, em i stori long Namba Wan Pait olsem: ‘Ogas 1, 1914: I no gat wanpela man i ting dispela longpela taim ol Yurop i bin stap bel isi bihain long yia 1800 em bai pinis long dispela de; na i no gat man i save olsem taim bilong yumi i kirap long dispela yia—em taim bilong pait i go inap 30 yia na i kamapim klia ol samting nogut ol man inap mekim long ol narapela man.’
Profesa Hugh Brogan i tokim yumi olsem: ‘Ol samting nogut dispela pait i bin mekim long Yunaitet Stets i bikpela samting tru, na i kam inap long nau [1998], ol i gat hevi yet long en.’ Profesa Akira Iriye bilong Yunivesiti Havat, em i tok: ‘Long planti samting, Namba Wan Pait em i bikpela samting tru long ol samting i bin kamap long Is Esia na Yunaitet Stets.’
Olsem na wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok, namba wan na namba tu pait bilong olgeta hap i olsem ‘bikpela samting i senisim tru pasin bilong ol wok politik bilong graun.’ Buk i tok, ‘Namba Wan Pait i mekim na 4-pela bikpela gavman i pundaun, na lain Bolsevik long Rasia i pait na daunim gavman, na dispela i opim rot bilong Namba Tu Pait i ken kamap.’ Na buk i tok, long dispela tupela bikpela pait bilong olgeta hap, “ol man i kirap na bagarapim nogut ol narapela man, na kilim ol i dai, na bagarapim ol samting, winim olgeta taim bipo.” Na Guido Knopp i tok: ‘Pasin bilong mekim nogut tru long ol man na bagarapim ol i nogut moa yet, winim tru ol samting nogut ol i ting bai kamap long ol dispela pait. Ol bikpela baret ol ami i hait long en long taim bilong pait i kamap olsem as bilong kamapim wanpela taim bilong kisim tingting kranki long ol man, olsem ol i hap kago tasol na i no olsem man tru tru, nogat.’
Bilong pasim ol narapela bikpela pait nogut olsem ol dispela, ol i kamapim Lig ov Nesen long 1919. Dispela lain i no inap kamapim gutaim na bel isi long olgeta hap, olsem na Yunaitet Nesen i kisim ples bilong en. Tru, Yunaitet Nesen i pasim rot bilong ol kantri long kamapim namba tri pait bilong olgeta hap, tasol em i no inap pinisim pasin birua i bin kamap namel long ol lain bilong Is na Wes. Inap planti yia dispela pasin birua i mekim na klostu pait nuklia i kamap. Na tu, Yunaitet Nesen i no bin pasim ol liklik pait i kamap long planti kantri, olsem long ol hap bilong Bolkan.
Planti kantri moa long olgeta hap i bin kirap bosim ol yet, na wok bilong helpim ol long stap bel isi wantaim i bin go bikpela moa. Sapos yumi kisim wanpela mep ol i bin wokim taim Namba Wan Pait i no kamap yet na yumi skelim wantaim wanpela mep bilong nau, bai yumi lukim olsem taim yia 1900 i kirap, inap 51 kantri bilong Afrika na 44 kantri bilong Esia long nau, ol i no bin bosim ol yet long dispela taim. Long nau inap 185 kantri ol i insait long Yunaitet Nesen, tasol taim Yunaitet Nesen i kirap long 1945, inap 116 bilong ol dispela kantri ol i no bin bosim ol yet long dispela taim!
‘Wanpela Bikpela Samting’
Taim yia 1900 i laik kamap, Gavman bilong Rasia i bosim bikpela hap graun, winim ol narapela kantri. Tasol planti man i no amamas moa long Rasia. Wanpela man bilong raitim buk, Geoffrey Ponton, em i tok planti ol man i “no laik bai sampela senis tasol i kamap long gavman, nogat, ol i laik pait na daunim gavman.” Em i tok moa: “Tasol taim Namba Wan Pait i kamap, na ol bikpela hevi i kamap bihain long en, dispela i kirapim pasin bilong pait na daunim gavman.”
Em nau, lain Bolsevik long Rasia i kirap na bosim Rasia long dispela taim, na dispela i as bilong wanpela nupela gavman i ken kamap—gavman Komyunis bilong Soviet Yunion. Maski Gavman Soviet i kamap long taim bilong bikpela pait bilong olgeta hap, em i no pinis long rot bilong pait. Wanpela buk i tok, klostu long yia 1979 samting, Soviet Yunion em i ‘wanpela gavman i bosim planti kantri, tasol em i wok long bagarap na i no inap kamap strong gen.’—Buk Down With Big Brother, bilong Michael Dobbs.
Tasol Soviet Yunion i pundaun wantu tasol. Buk Europe—A History bilong Norman Davies i tok: ‘Em i pundaun kwiktaim. I no gat narapela bikpela gavman long Yurop i pundaun kwiktaim olsem gavman Soviet Yunion, na i olsem i no gat as bilong en.’ Ponton i tok: ‘Gavman bilong Soviet Yunion i kamap na i go strong na i pundaun, na dispela em i wanpela bikpela samting tru long taim bilong yumi.’
Tasol dispela em wanpela bilong planti bikpela senis i bin kamap long taim bilong yumi na i bin mekim sampela bikpela samting long ol narapela narapela kantri. Tru, ol senis i save kamap long ol gavman i no nupela samting. Inap planti tausen yia ol dispela kain senis i bin kamap.
Tasol wanpela senis long wok bilong gavman long taim bilong yumi em i bikpela samting tru. Stori i kamap bihain long dispela bai toktok long dispela senis na em i mekim wanem long yu yet.
Tasol pastaim, yumi ken skelim sampela bikpela wok bilong saiens i bin kamap long taim bilong yumi. Profesa Michael Howard i stori long ol dispela wok olsem: ‘I olsem yia 1900 i kirapim wanpela taim ol lain bilong Westen Yurop na Not Amerika i ken amamas long en. I olsem nupela taim na taim bilong amamas i kirap, winim olgeta taim bipo.’ Olsem wanem? Ol dispela bikpela wok bilong saiens bai kamapim gutpela sindaun?
[Sat/Ol Piksa long pes 2-7]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
1901
Kwin Victoria i dai taim em i bin mekim wok kwin inap 64 yia
I gat 1.6 bilion manmeri long graun
1914
Ol i kilim i dai Bikman Ferdinand. Namba Wan Pait i kirap
Laspela king bilong Rasia, Nicholas Namba 2, wantaim famili bilong em
1917
Lenin i kirapim ol Rasia long pait na daunim gavman
1919
Ol i kamapim Lig ov Nesen
1929
Stok-maket long Amerika i bagarap na bikpela hevi bilong mani i kamap long olgeta hap
Gandhi i wok strong long helpim India long kisim independens
1939
Ami bilong Adolf Hitler i go insait long Polan, na Namba Tu Pait i kirap
Winston Churchill i kamap praim-minista bilong Inglan long 1940
Planti milion Juda i kisim bagarap
1941
Japan i tromoi bom long Pel Haba
1945
Amerika i tromoi bom atom long Hirosima na Nagasaki. Namba Tu Pait i pinis
1946
Yunaitet Nesen Jeneral Asembli i wokim namba wan miting bilong en
1949
Mao Tse-tung i kamapim Gavman Ripablik Bilong Saina
1960
Long Afrika, 17 nupela kantri i kamap
1975
Pait Bilong Vietnam i pinis
1989
Ol i bagarapim Banis Belin taim lain Komyunis i lusim strong bilong ol
1991
Soviet Yunion i bruk