Ol i Laik Painim Gutpela Sindaun
‘Taim yia 1900 i kirap na i kam i kam, planti samting ol saveman i mekim i senisim sindaun bilong planti man.’—The Oxford History of the Twentieth Century.
WANPELA bikpela senis long dispela taim bilong yumi em namba bilong ol manmeri long graun. I no gat wanpela taim long bipo na i gat planti manmeri tru olsem long nau. Long yia 1830 samting, inap wan bilion manmeri ol i bin stap long graun, na long yia 1900 dispela namba i go antap long 1.6 bilion. Long 1999, namba bilong ol manmeri long graun em 6 bilion! Na planti man moa bilong dispela lain i wok long go bikpela tru, ol i gat laik long painim gutpela sindaun.
Ol dokta i bin kisim sampela nupela save long pasim sik na planti man moa inap kisim marasin samting, olsem na dispela i bin helpim ol man long kamap planti moa long graun. Long yia 1900 samting, planti man long Ostrelia, Jemani, Japan, na Yunaitet Stets, ol i bin dai taim ol i no winim yet 50 krismas. Long nau planti man long ol dispela hap ol i save winim 70 krismas samting. Tasol dispela gutpela samting i no kamap long ol narapela kantri. Long 25 kantri, ol manmeri i save dai taim ol i kisim 50 krismas tasol, o ol i no winim yet 50 krismas.
‘Yupela i Bin Mekim Wanem Long Bipo . . . ?’
Sampela taim ol yangpela i hatwok long save olsem wanem ol tumbuna bilong ol bilong bipo ol inap stap gut, long wanem, ol i no gat balus, kompyuta, na televisen—em ol samting planti man long nau i ting ol i liklik samting, na long ol kantri i gat planti mani kago, ol man i ting em samting ol i mas kisim bilong sindaun gut. Orait yumi ken tingim ka na olsem wanem dispela samting i bin senisim sindaun bilong yumi. Ol saveman i bin kisim save long wokim ol ka long yia 1880 samting, tasol nius Time i tok: ‘Ka em wanpela samting i bin mekim dispela taim bilong yumi i kamap narapela kain, winim olgeta taim bipo.’
Long 1975 ol i tok, long olgeta 10-pela 10-pela man long Yurop i save wok mani, wanpela bai i no gat wok mani sapos i no gat ka moa. Tru, sapos i no gat ka, ol kampani bilong wokim ka bai bagarap. Tasol sampela bisnis moa bai bagarap, olsem ol beng, na ol stua samting, na ol haus kaikai, em ol man i save mekim wok long ka bilong kamap long ol dispela ples. Na sapos ol fama i no gat rot long kisim kaikai samting bilong ol i go long maket, bai ol man i no gat rot long kisim kaikai. Na tu, ol man i save sindaun long ol liklik taun na wok mani long ol biktaun, bai ol i no gat rot bilong kamap long ples wok. Em nau, ol bikrot i go nabaut nabaut bai ol i stap nating tasol.
Bilong wokim planti ka wantaim na ol i no ken tromoi bikpela mani tumas, bihain long yia 1900 ol kampani i kirap mekim wok long ol masin i save wokim hariap hariap ol ka. Long nau klostu olgeta kampani i save mekim wok long ol dispela kain masin. Ol masin i mekim na ol kampani inap wokim kwik planti samting, olsem ol samting bilong haus kuk i wok long paua. Long yia 1900 samting, ol maniman long sampela kantri ol i baim ka olsem wanpela samting bilong pilai long en na kisim amamas. Tasol long nau, ka em rot bilong planti man nating i ken raun. Olsem wanpela man bilong raitim buk i tok: ‘Ating yumi ol man bilong nau bai ting yumi lus tru sapos yumi no gat ka.’
Ol i Laik Kisim Amamas
Bipo, taim man i raun, em i mekim olsem bilong i go long wanpela hap stret. Tasol long taim bilong yumi ol samting i senis, na bikpela senis i kamap long ol kantri i gat planti wok bisnis long en. Taim planti man moa i kisim gutpela wok mani na ol kampani i sotim ol aua ol i mas wok, olsem 40 aua long olgeta wik, ol man i gat mani na taim bilong raun. Nau, taim man i raun, em i mekim olsem bilong i go long wanpela hap em i laik i go long en. Ol ka na bas na balus i mekim na ol man i no hatwok long kisim amamas long raun long ol longwe ples. Olsem na wok bisnis long ol turis, em i kamap wanpela bikpela wok bisnis tru.
Wanpela buk (The Times Atlas of the 20th Century) i stori long pasin bilong raun olsem turis na i tok: ‘Dispela pasin i bin mekim bikpela samting long ol kantri ol turis i go long en na i mekim bikpela samting long kantri bilong ol yet.’ Sampela samting i bin kamap long dispela pasin i no gutpela. Planti taim em asua bilong ol turis na ol samting i bin pulim ol long i go lukim, ol i bagarap.
Na tu, ol man i gat bikpela hap taim moa bilong pilai spot. Planti ol i insait long spot na ol narapela i givim bel long i go lukim tim o man bilong resis ol i laikim. Taim ol i kamapim televisen, em nau, olgeta man inap lukim ol pilai. Planti handet milion manmeri ol i amamas tru long lukim ol spot long televisen, maski em i kamap insait long kantri bilong ol yet o long narapela kantri.
Buk The Times Atlas of the 20th Century i tok: ‘Spot na ol piksa wokabaut i kamapim wanpela bikpela wok bisnis long ol samting bilong painim amamas. I no gat narapela wok bisnis i save pulim bikpela mani na i gat planti man i wok long en olsem dispela bisnis.’ Long olgeta yia, ol manmeri i save tromoi planti bilion dola long ol samting bilong painim amamas, na pilai laki tu—em wanpela samting planti man i gat bikpela laik long mekim. Olsem: Long lista bilong wanpela ripot bilong 1991, pilai laki em i stap olsem namba 12 bikpela wok bisnis long ol lain bilong Yurop. Long olgeta yia dispela bisnis i save kisim 57 bilion dola.
Taim ol man i save pinis long ol dispela kain amamas, ol i kirap painim sampela nupela amamas. Olsem: Planti man tru ol i traim ol drak, olsem na kirap long 1995 samting na i kam inap nau, ol man i maketim ol drak em gavman i tambuim, ol i bin kisim 500 bilion dola long olgeta yia. Olsem na wanpela buk i tok: “Wok bisnis long ol drak i olsem nambawan bikpela wok bisnis ol man i kisim planti mani long en.”
Planti Amamas Tumas
I gat balus bilong bringim yumi i go kwik long narapela hap, na i gat telefon bambai yumi ken toktok wantaim man i stap longwe long narapela hap, olsem na long nau i olsem yumi olgeta man i stap long wanpela liklik ples tasol. Long nau, ol senis long wok politik, wok bisnis, na pasin bilong ples, i save stiaim tingting bilong olgeta manmeri wantu tasol. Profesa Alvin Toffler i bin raitim wanpela buk long 1970, na em i tok: ‘Tru, long olgeta taim bipo i gat sampela bikpela hevi i bin kamap. Tasol ol dispela hevi i bin stap insait long wanpela lain yet o insait long sampela lain em ol i stap klostu klostu. I kam inap sampela handet yia bihain, na nau ol samting ol dispela bikpela hevi i bin kamapim, ol i kalap i go long ol narapela hap. Long nau i gat sampela samting i save pasim ol kantri wantaim, olsem na taim pait samting i kamap insait long wanpela kantri, kwiktaim hevi bilong en i save go nabaut long olgeta hap.’ Na televisen i wok long rot bilong satelait, na Intenet, ol dispela samting tu i bin mekim bikpela wok long stiaim tingting bilong ol man long olgeta hap.
Sampela man i tok, i no gat narapela samting long taim bilong yumi i save stiaim tingting bilong ol man olsem televisen i save mekim. Wanpela meri bilong raitim buk i tok: “Sampela man i save sutim tok long ol samting i save kamap long televisen, tasol i no gat wanpela bilong ol i save tok olsem televisen i no gat strong.” Tasol televisen i no winim ol man i wokim ol piksa bilong en. Olsem na televisen i gat hap strong inap long kirapim ol man long mekim gutpela pasin, na em i gat strong long kirapim ol long mekim pasin nogut. Planti piksa i gat pait na bagarapim man long en, na sampela man i gat laik long lukim ol dispela kain piksa. Tasol ol dispela kain piksa i no save helpim ol man long i stap gut wantaim ol narapela, nogat, ol i save bagarapim i stap bilong ol.
Long buk bilong em, Neil Postman i stori long narapela hevi olsem: ‘I no olsem televisen i no save kamapim sampela piksa yumi ken amamas long en, nogat. Tasol televisen i mekim olsem olgeta piksa ol i save kamapim, em i samting bilong kisim amamas long en. Maski wanem kain pasin o tingting i kamap long piksa, ol i ting televisen i stap bilong amamasim yumi.’—Buk Amusing Ourselves to Death.
Taim ol man i putim ol samting bilong amamas olsem namba wan samting bilong ol, em nau, ol i no strong moa long ol samting bilong spirit na long bihainim ol stretpela pasin. Buk The Times Atlas of the 20th Century i tok: “Long planti hap, ol bikpela lotu i no gat strong moa long taim bilong yumi.” Ol man i no tingim moa ol samting bilong spirit, olsem na ol i mekim save painim ol amamas na dispela i kamap olsem namba wan samting bilong ol, na i no olsem samting bilong kisim liklik malolo tasol long en.
“Ol Samting i Save Lait . . . ”
I gat sampela gutpela senis i bin kamap long taim bilong yumi, tasol olsem wanpela savetok i tok: “Ol samting i save lait, i no olgeta i gol.” Tru, long nau sampela man i save winim planti krismas moa, olsem na namba bilong ol manmeri bilong graun i go bikpela, na dispela i bin kamapim sampela bikpela hevi tru. Wanpela nius i tok: “Ol lain man i kamap planti tumas, na ating dispela em wanpela bikpela hevi yumi mas tingim nau long dispela taim yumi laik go insait long nupela taim bilong 1,000 yia.”—National Geographic.
Ka inap helpim yumi na givim amamas long yumi, tasol em inap bagarapim yumi tu. Long olgeta yia, inap olsem 250,000 manmeri long olgeta hap, ol i save dai long birua i painim ol long rot. Na ol ka i save bagarapim tru win. Tupela man bilong raitim wanpela buk i tok: ‘Long olgeta hap, kirap long hap not tru tru i go inap long hap saut tru tru, ol man i bin bagarapim win na wara na graun. Yumi no save bagarapim tasol ol samting bilong graun i save wok gut wantaim, nogat, yumi wok long bagarapim ol samting i helpim graun long i stap olsem gutpela ples bilong ol man i ken stap laip long en.’—Buk 5000 Days to Save the Planet.
Long taim bilong yumi, pasin bilong bagarapim win na wara na graun, em i bin kamap olsem wanpela hevi ol man i no bin save long en long olgeta taim bipo. Wanpela nius i tok: ‘Bipo yumi no ting pasin bilong yumi inap bagarapim graun long olgeta hap. Sampela saientis i bilip olsem, nau em namba wan taim na pasin bilong ol man i mekim olsem.’ Nius i givim toksave olsem: ‘Pasin bilong ol man long mekim bikpela wok long ol samting bilong graun, dispela inap mekim na ating insait long 100 yia planti planti kain diwai na animal pisin samting bai pinis olgeta.’—National Geographic.
Tru tumas, taim bilong yumi i narapela kain stret. Ol manmeri i gat planti rot tru long kisim gutpela sindaun na stap amamas, tasol nau ol i lukim olsem laip bilong ol yet em inap bagarap!
[Sat/Ol Piksa long pes 8, 9]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
1901
Long Inglan Marconi i salim namba wan tok i go long Amerika long rot bilong redio
1905
Einstein i kamapim tingting bilong em long relativiti
1913
Ford i kirap wokim planti ka wantaim, ol i kolim Model-T
1941
Namba wan taim ol kampani i putim toksave long TV
1969
Man i wokabaut long mun
Ol turis i kamap olsem bikpela wok bisnis
Planti man i laikim Intenet
1999
I gat 6 bilion manmeri long graun