Sapos Ol Pris Pasto i Bosim Graun, Em Gutpela?
OL MANMERI long olgeta hap bilong graun ol i les pinis, long wanem i no gat stretpela kot, na planti samting i putim hevi long ol, na ol gavman i save mekim pasin nogut na pasin giaman. Ol i laik bai i gat gutpela gavman bilong bosim ol, olsem na ol i wok long daunim ol olpela gavman na kamapim ol nupela gavman. Tasol ol hetman bilong ol dispela nupela gavman tu ol i no helpim ol manmeri long i stap belgut na amamas.
Sampela manmeri i ting, sapos ol pris pasto i bosim graun bai i gat gutpela gavman. Ol i ting ol pris pasto bai bihainim ol pasin bilong God na mekim wok gavman. Wanpela man i laik kamap presiden bilong Amerika long yia 1988 (em Marion [Pat] Robertson) ating em i gat dispela kain tingting, long wanem em i bin beten askim God long helpim “ol manmeri bilong God” long kisim wok gavman. Tasol yu ting long dispela rot bai i gat ol gutpela hetman bilong bosim graun?
Taim Ol Pris i Bin Bosim Yurop
Namel long yia 476 na 1450 samting, ol pris i gat bikpela strong bilong bosim ol manmeri. Long dispela taim bipo, ol pop bilong lotu Katolik i gat strong long putim man i stap king na long rausim man long wok king! Long yia 800 bihain long Krais, Pop Leo Namba 3 i putim wanpela king bilong Jemani, em Salemen, i stap nambawan bikman o empera bilong olgeta hap em Misin long Rom i bosim. Inap 1,000 yia Misin na Gavman i wok wantaim long bosim ol dispela hap, na ol pris i gat kain kain strong bilong bosim ol gavman.
Kirap long yia 1050 samting, ol pop i kamap bos long hap bilong Yurop. Wanpela buk (The Columbia History of the World, em John Garraty na Peter Gay i bin redim) i stori long dispela samting na buk i tok: “Misin em i nambawan bikpela gavman long Yurop.” Na dispela buk i tok tu olsem misin i gat “bikpela strong bilong mekim wok gavman na bosim ol man, winim tru ol narapela gavman long hap bilong Wes.” Orait, taim ol pris i bosim ol manmeri, ol manmeri i stap olsem wanem?
Ol pris i bosim ol strong na ol i no inap lotu long laik bilong ol yet o kamapim tingting i narapela kain long tingting bilong ol pris. Ol pris i no orait liklik long man i gat narapela kain tingting o bilip i no wankain olsem tingting o tok bilong ol. Dispela pasin bilong ol pris i mekim na ol manmeri long olgeta hap bilong Yurop ol i pret. Misin i kirapim wanpela wok nogut bilong painimaut ol man i gat narapela tingting. Ol i ting olsem ol dispela man i lusim bilip na ol i gat bikpela rong long dispela. Olsem na ol i save pulim ol i go kot long ol man i save givim bikpela pen tru long ol bilong subim ol long tokaut olsem ol i gat rong. Sapos kot i ting man i gat asua, ol i save kukim em long paia na kilim em i dai. Ol i bin mekim olsem long planti man.
Wanpela buk (The Columbia History of the World) i stori long pasin nogut i bin kamap long Spen taim ol pris i bosim ples na buk i tok: ‘Ol hambak king wantaim ol pris i gat tingting long daunim ol haiden na ol i salim lain bilong ol i go mekim ol pait. Dispela samting i mekim na ol dispela bikman na pris ol i pas wantaim na ol i holim olgeta wok o strong bilong bosim ol manmeri. Ol i save skelim olgeta buk samting ol man i raitim, nogut ol i mekim sampela tok i narapela kain long tok bilong misin, na ol i givim bikpela pen long ol man bilong painimaut husat husat i gat narapela tingting i no wankain long tingting bilong misin o bilong gavman. Olsem na olgeta manmeri i pret long kamapim tingting bilong ol.’
Wanpela man, em Will Durant, em i raitim wanpela buk (The Age of Faith) na em i tok: ‘Mi wanpela man bilong raitim stori bilong bipo na mi wanpela Kristen, tasol yumi mas tok, dispela pasin bilong misin long givim bikpela pen long ol man bilong painimaut ol man i gat narapela kain tingting o bilip, dispela pasin wantaim ol pait na pasin bilong nau long mekim nogut long sampela lain, em wanpela bikpela rong tru ol man i bin mekim. I no gat wanpela animal bilong bus i save mekim pasin nogut tru bilong bagarapim man olsem ol i bin mekim.’ Tru tumas, long dispela taim bipo, taim ol pris i stap bos, ol manmeri i stap nogut na ol i stap olsem kalabus:
Olsem wanem long pasto Talatala, em Jon Kalvin? Pasin bilong em i narapela kain long ol dispela pris Katolik? Orait, tingim ol samting i bin painim wanpela man, nem bilong em Maikel Sevetas, em i ranawe long pasin nogut ol pris long Spen i mekim long man i gat narapela kain tingting o bilip. Em i ranawe i go long Jeniva, long Swiselan, na ol i holim em. Long dispela hap, Kalvin i bin kamapim wanpela lain na em yet wantaim ol pasto bilong em ol i stap nambawan bos bilong dispela lain na ol i bosim olgeta samting ol i mekim. Dispela man Sevetas i no bilip olsem God em i tripela, olsem God Triwan, olsem na samting nogut em i bin abrusim long han bilong ol pris long Spen, nau em i kisim long han bilong Kalvin. Kalvin i tok, Sevetas i kranki, long wanem em i gat narapela kain tingting long lotu, olsem na em i mas i dai. Ol i pasim em long pos na kukim em long paia na kilim em i dai. Kalvin i mekim pasin nogut wankain olsem ol pris Katolik—em i no orait liklik long man i gat narapela kain tingting o bilip.
Taim ol pris pasto i bosim ol gavman long hap bilong Yurop, yu ting i gat gutaim i stap na ol manmeri i stap isi? Nogat. Ol pris pasto i kirapim planti pait na inap planti planti yia ol manmeri i karim hevi long dispela. Pop Urban Namba 2 i kirapim Namba Wan Pait bilong kisim bek Jerusalem long han bilong ol haiden, na bihain, inap 200 yia, ol i wok long mekim ol dispela kain pait. Na tu, ol pris pasto i kirapim planti pait bilong pinisim ol man i gat narapela kain tingting long lotu na ol i bin kilim i dai planti tausen man meri pikinini.
Orait, taim ol pris pasto i bosim ol manmeri, yu ting dispela i pinisim ol pasin i no stret? Nogat tru. Wanpela buk (A History of the Modern World, bilong R. R. Palmer na Joel Colton) i tok: “Mani i kirapim misin long mekim planti pasin i no stret. Ol i tok pasin bilong grisim man long mani i no stret, tasol olgeta man i save, planti bikpela man bilong misin (na planti bikpela man bilong gavman tu) ol i save kisim grismani.” Planti pris na pasto ol i mekim pasin i no stret.
Taim ol pris pasto i stap bos, yu ting ol i sori long ol man nating? Nogat. Tingim ol samting i bin kamap taim wanpela bikpela man bilong misin, em Kadinel Risliu bilong Frans i bin kisim wok bilong bosim ol samting bilong gavman long taim bilong King Lui Namba 13. Wanpela buk (The History of the Nations, em Henry Cabot Lodge i redim) em i tok, Risliu i ‘tingting tasol long pasim ol manmeri bilong Frans bambai ol i no inap mekim wanpela samting long laik o tingting bilong ol yet, na bai i olsem ol i stap kalabus.’
Long kantri Meksiko, long yia 1650 samting, ol pris i bosim planti taun bilong ol asples. Wanpela buk (Many Mexicos, bilong Lesley Simpson) i tok, ol pris i ting olsem pos bilong pasim man long en na wipim em, ‘em wanpela samting tru bilong helpim ol long lainim ol man long bihainim ol pasin Kristen, na bilong givim strafe long man i brukim lo bilong gavman.’
Olsem na ol buk i stori long bipo i helpim yumi long skelim pasin ol pris pasto i bin mekim insait long planti handet yia i go pinis. Orait, ol i bin mekim wanem kain pasin? Ol i bin mekim pasin nogut tru—ol i no tingting liklik long helpim ol manmeri long i stap amamas na i stap gutpela, na i stap fri bilong mekim ol samting i stret ol i ken mekim. Tru tumas, ol pris pasto i bin bosim nogut ol manmeri—ol i laik bosim olgeta samting ol manmeri i mekim na ol i bin daunim ol na mekim hatpela pasin long ol na putim hevi long ol. Wanpela man, nem bilong em Daniel Defoe, em i raitim wanpela liklik nius (The True-Born Englishman) na em i tok: ‘I gat planti samting nogut i save painim ol manmeri, tasol taim ol pris pasto i stap hatpela bos bilong ol, dispela i nogut moa yet.’
Olsem na sapos ol pris pasto i bosim graun, dispela i no inap helpim ol manmeri bambai ol i gat gutpela gavman bilong bosim ol. Olsem na husat inap helpim yumi na kamapim wanpela gutpela gavman? Olgeta manmeri inap save long bekim bilong dispela askim, na nau yumi ken stori long dispela.
[Piksa long pes 4]
Kalvin, em pasto Talatala, em i mekim wankain pasin olsem ol pris Katolik—em i no orait liklik long man i gat narapela kain tingting long lotu
[Piksa Kredit Lain long pes 4]
Courtesy of the Trustees of the British Museum