Hi Nga Dyondza Yini Eka Ntumbuluko Wa Xikwembu?

MATUVA ma kuma matlhelo ya wona hi ku tirhisa swinhulwa-nhulwana swa swiphemuphemu swa vukoka-nsimbi etinhlokweni ni le tinhan’wini ta wona. Tinhlampfi tin’wana ti humesa gezi. Tinyanyana to hlayanyana to hambana-hambana ti hunguta munyu lowu nga lavekiki ematini ya lwandle lawa ti ma nwaka. Swihadyana swin’wana leswi va nge i ti-shellfish swi na swisakana leswi nga tatiwaka hi mati leswaku swi nyupela kumbe ku tatiwa hi moya leswaku swi phaphama nakambe.

Ee, hambi wa swi xiya kumbe e-e, nkarhi wun’wana ni wun’wana loko munhu a tirhisa khomphasi, a endla gezi, a endla xikepe xa nyimpi kumbe a susa munyu ematini ya lwandle, kahle-kahle u le ku encenyeteni ka ntumbuluko wa Xikwembu.

Hakunene, ntumbuluko wa Xikwembu wu khomele munhu tidyondzo to tala lerova nkarhi wun’wana wu vuriwaka “buku ya ntumbuluko.” Hi xikombiso, bionics i rhavi ra sayense leri tinyiketeleke eka matirhiselo lama pfunaka ya mafambiselo lama kumekaka eka ntumbuluko. Leswi swi katsa timpapa ta swihaha-mpfhuka leti nga ni tinsiva to fana ni ta tinyanyana, swikepe swa nyimpi swa xivumbeko xo fana ni xa tinhlampfi leti va nge i ti-dolphin ni swivumbeko swa khonkhiriti leswi fanaka ni marhambu ya munhu. Kambe “buku ya ntumbuluko” yi nyikela vutivi bya thekiniki ntsena ke?

Doo, nkarhi wun’wana yi nyikela ni hi tidyondzo leti pfunaka ta xivumbeko lexi tlakukeke. Hi xikombiso, loko yi kombetela eka mukhuva wa vusokoti wa ku gingiriteka buku ya Bibele ya Swivuriso ya tsundzuxa: “Wena, lolo, yana ka v̌usokoti, U šiya mikhuv̌a ya byona, u ta tlhariha. A byi na murisi, hambi mukamberi, kumbe hosi; Byi tilungisela ŝakudya ŝa byona hi šimumu, byi tihlengeletela mphamo loko ku ṭhov̌eriwa.”—Swivuriso 6:6-8.

Hambi swi ri tano, ethology, sayense leyi ringetaka ku endla tidyondzo hi hanyelo ra swiharhi, yi na mindzilakana ya yona. Hanyelo ra munhu a ri nge vekiwi eka ntlawa lowu fanaka swinene ni lowuya wa swiharhi. Ku hambana loku xiyekaka swinene, ko tanihi ririmi ni ndlela leyi nga riki na makumu leyi rharhanganeke swinene ya ku ehleketa emunhwini, ku fanele ku tsundzukiwa. Hi laha ntlhari yin’wana yi swi vekeke ha kona: “A ho va tinkawu leti tlhariheke.” Mianakanyo ya hina “yi hi endla lava hambaneke swinene ni swivumbeko swin’wana hinkwaswo swa vutomi.”

Ku tlula kwalaho, ku na swivutiso leswi dyondzo ya vukheta ya ntumbuluko yi ri yoxe yi nga ta ka yi nga swi hlamuli. Leswi swi katsa ku: Xana vutomi byi na xikongomelo? Xana Xikwembu xi kona, naswona loko swi ri tano, xana xa khathala ha hina? A hi voneni loko swivutiso swo tano swi nga hlamuriwa.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Ntumbuluko Wu Ve Na Wona Ku Sungula: Mpfumawulo

Vamangadyana va nyikiwe mafambiselo yo lava ku fana ni ya mpfumawulo, lowu va pfunaka ku kuma ndhawu ni tlhelo leri swihlotiwa swa vona swi yaka eka rona hi ku rhumela mimpfumawulo kutani va kambisisa mingulumelo. Kambe nsumba yin’wana (dogbane tiger) yi na xikhameto xa ku yimisa lexi rhumelaka magandlati lama fanaka ni ya nala wa yona. Loko mangadyana a amukela xirhambo lexi, a ri hava nkarhi wo ringana wo kambisisa loko ku ri xihingakanya kumbe e-e, hi mfanelo u papalata nsumba.

Profesa James Fullard, wa Yunivhesithi ya Toronto, eCanada, u kombise ku hlamala ka yena, a ku: “Xilo lexi hlamarisaka i mpimo hinkwawo wa fambiselo ra rungula ni swiboho leswi tiyeke swa minsiha yo twa leswi endliwaka hi vamangadyana ni tinsumba, swi tirhisa nhlayo leyintsongo swinene ya tisele ta minsiha. Swi kombisa mpimo wa le henhla wa ikhonomi ni ku rharhangana loku nga naveriwaka hi valwi va nyimpi emoyeni.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Ntumbuluko Wu Ve Na Swona Ku Sungula: Swiambalo Swo Nyupela Ha Swona

Kwalomu ku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-16, Leonardo da Vinci ku vuriwa leswaku u tshule swiambalo swo nyupela ha swona. Kambe pume rin’wana leri va nge i Argyroneta aquatica ana se a ri ma hetisekisile maendlelo yo hefemula endzeni ka mati. Hi laha Andrée Tétry a hlamuselaka ha kona ebukwini ya yena ya Les outils chez les êtres vivants (Switirho Leswi Tirhisiwaka Hi Vanhu Lava Hanyaka), pume leri “ri tshama eswinkobyanini leswi khulukaka hi ku nonoka exikarhi ka swimilana swa mati leswi pfariweke hi mati kutani ri luka ritavala ri andlaleka exikarhi ka swona, leri khomisiwekenyana hi tiharhani to tala swinene. Loko ri tlhelela ehandle, . . . hi ku copeta ka tihlo, pume ri khoma moya hi voya lebyi sivelaka mati bya byeke ra rona. . . . Pume ra nyupela nakambe kutani ri humesa moya ehansi ka ritavala ra tiharhi leti sasekisiweke. Moya wu tlakuka wu kukumuxa ritavala kantsongonyana.” Hi maendzo yo vuyelela, pume ri hlayisa moya wo ringana ku tshama siku ehansi ka muako wa rona, laha ri dyelaka kona xihlotiwa lexi ri xi khomeke ni vusiku. Malunghana ni leswi, Tétry wa engetela: “Hikwalaho ke, swiambalo swa munhu swo nyupela ha swona, swi yelana ni tinxaka leti hlawulekeke swinene leti voniwaka eka ntumbuluko.”