Xana Vakreste Va Khale A Va Ri Tirhisa Vito Ra Xikwembu?
VITO ra Xikwembu ri humelela minkarhi ya magidi-gidi eMatsalweni ya Xiheveru, laha ri yimeriwaka hi switatisi swa mune יהוה (YHWH, Tetragrammaton). Vayimburi va ringanyeta leswaku loko Vaisrayele va nga si ya evuhlongeni, ku nga si fika 607 B.C.E., vito a ri tirhisiwa, naswona etibukwini ta Bibele leti tsariweke endzhaku ka vuhlonga, Ezra, Nehemiya, Daniyele na Malakiya, ri humelela nkarhi na nkarhi. Kambe, hakatsongo-tsongo loko nkarhi wa ku humelela ka Mesiya wu ya wu tshinela, Vayuda va sungule ku ka va nga ha ri tirhisi ngopfu hikwalaho ka vukholwa-hava.
Xana vadyondzisiwa va Yesu a va ri tirhisa vito ra Xikwembu (leri hi ntolovelo ri hundzuluxeriwaka va ku “Yehovha” hi Xitsonga)? Vumbhoni byi vula tano. Yesu u dyondzise valandzeri vakwe ku khongela Xikwembu: “Vito ra wena a ri hlawuleke.” (Matewu 6:9) Nakambe emakumu ka vutirheli byakwe bya le misaveni, u khongele Tata wakwe wa le matilweni a ku: “Ndzi ku tivisile eka vanhu lava u ndzi nyikeke vona va ri lava hlawuriweke emisaveni.” (Yohane 17:6) Handle ka sweswo, tikopi to sungula ta Septuagint, ku hundzuluxela ka Xigriki ka Matsalwa ya Xiheveru lama a ma tirhisiwa hi vadyondzisiwa va Yesu, a ku ri ni vito ra Xikwembu hi xivumbeko xa Tetragrammaton ya Xiheveru.
Ku vuriwa yini hi Tievhangeli ni Matsalwa hinkwawo ya Vukreste ya Xigriki (“Testamente Leyintshwa”)? Ku xiyiwe leswaku tanihi leswi vito ra Xikwembu ri kumekaka eka Septuagint, a ri fanele ri ve kona ni le ka tikopi to rhanga ta Matsalwa—laha Septuagint, yi tshahiweke kona. Xisweswo, vito ra Yehovha ri humelela minkarhi yo tlula 200 eka New World Translation of the Christian Greek Scriptures. Van’wana va swi sorile leswi va ku a swi fanelanga. Hambi swi ri tano, swi languteka ku ri ni buku yin’wana leyi seketelaka New World Translation: ku nga Talmud ya le Babilona.
Xiphemu xo sungula xa buku leyi ya vukhongeri ya Vayuda xi vuriwa Shabbath (Savata) naswona xi tamele milawu yo tala swinene leyi lawulaka ndlela ya ku tikhoma hi siku ra Savata. Eka xiyenge xin’wana, ku hlamuseriwa leswaku xana swi fanerile ku humesa matsalwa ya Bibele endzilweni hi Savata, ivi ku humelela xiyenge lexi landzelaka: “Endzimaneni ku tsariwe leswaku: Tindhawu leti nga tsariwangiki nchumu [gil·yoh·nimʹ] ni Tibuku ta Vaminim ti nga tshikiwa ti tshwa. R. Jose u te: Exikarhi ka vhiki mi fanele ku handzula Mavito ya Xikwembu etibukwini leti, mi ya fihla, ivi mi hisa leswin’wana hinkwaswo. R. Tarfon u te: Swi nga antswa ndzi celela n’wananga loko ndzi nga ti hisi swin’we ni Mavito ya Xikwembu, loko ndzi tikuma.”—Vuhundzuluxeri bya Dok. H. Freedman.
Va-mi·nimʹ a ku ri vamani? Rito leri ri vula “mimpambukwa” naswona ri kombetela eka Vasaduki kumbe Vasamariya. Kambe hi ku ya hi Dok. Freedman, emhakeni leyi ri fanele ri kombetela eka Vakreste va Vayuda. Kutani a ku ri yini gil·yoh·nimʹ, leri hundzuluxeriweke va ku i “tindhawu leti nga tsariwangiki nchumu” hi ku ya hi Dok. Freedman? Ku ni tinhlamuselo timbirhi. Ku nga va makumu lama nga riki na nchumu ya buku kumbe buku-nsongwa hinkwayo leyi nga tsariwangiki nchumu. Kumbexana—hi ku tirhisa rito hi ndlela yo gega—ku nga ha va ku ri matsalwa ya va-mi·nimʹ, onge hi loko ku vuriwa leswaku matsalwa lawa a ma na nkoka ku fana ni tibuku-nsongwa leti nga tsariwangiki nchumu. Tidikixinari ti endla nhlamuselo leyi ya vumbirhi yi va “Tievhangeli.” Hi ku pfumelelana ni leswi, xivulwa lexi humelelaka eka Talmud emahlweni ka xiyenge lexi tshahiweke laha henhla xi hlayekisa xileswi: “Tibuku ta Va-minim ti fana ni matluka lama nga hava nchumu [gil·yoh·nimʹ].”
Kutani, eka buku leyi nge Who Was a Jew? hi Lawrence H. Schiffman, nhlamuselo leyi tshahiweke laha henhla ya Talmud yi hundzuluxeriwe hi mukhuva lowu: “(Hi Savata) Tievhangeli na tibuku ta va-minim (‘vahehli’) a hi ti susi endzilweni. Kambe ti tshikiwa ti tshwa xikan’we ni Tetragrammata ya tona. Rabbi Yose Ha-Gelili u ri: Exikarhi ka vhiki, mi fanele ku handzula Tetragrammata ya tona ivi mi yi fihla kutani mi hisa masalela. Rabbi Tarfon u te: Swi nga antswa ndzi celela vana vanga! Loko (tibuku leti) to va emandleni ya mina, ndzi nga ti hisi ni Tetragrammata ya tona.” Dok. Schiffman u ya emahlweni a vula leswaku va-mi·nimʹ lava vuriwaka laha i Vakreste va Vayuda.
Xana mhaka leyi ya Talmud yi vulavula hi Vakreste vo sungula va Vayuda hakunene? Kutani loko swi ri tano, i vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Vakreste va ri nghenisile vito ra Xikwembu, ku nga Tetragrammaton, eka Tievhangeli ni le matsalweni ya vona. Naswona swi lo dla, leswaku laha Talmud yi hlamusela Vakreste va Vayuda. Langutelo ro tano ra seketeriwa hi vadyondzi, naswona leswi nga endzeni ka Talmud swi nyika nseketelo wun’wana. Xiyenge lexi xi landzelaka ku tshahiwa loku nga laha henhla ka Shabbath xi rungula mhaka leyi khumbaka Gamaliyele ni muavanyisi wa Mukreste laha ku katsiwaka swiphemu swa Dyondzo ya le Ntshaveni.
Endzhakunyana, loko vagwinehi va Vukreste va tshike tidyondzo to olova ta Yesu, vito ra Xikwembu ri sungule ku nga ha tirhisiwi hi lava tivulaka Vakreste, naswona ri tlhele ri susiwa etikopini ta Septuagint ni le ka Tievhangeli ni tibuku tin’wana ta Bibele.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]
Esikwini ra Yesu, vito ra Xikwembu ri humelerile eka “Septuagint”
[Xihlovo Xa Kona]
Israel Antiquities Authority