Loko Madzolonga Ma Khumba Ndyangu

“Ku lwa ka vanhu—ku nga ha va ku makala kumbe ku susumeta, ku tlhava hi xikhwa kumbe ku balasela—hakanyingi ku humelela exikarhi ka swirho swa ndyangu ku tlula eka swiyimo swihi na swihi swin’wana swa vaaka-tiko va hina.”—Behind Closed Doors.

FAMBA hi xitarata xihi na xihi xa le Amerika. Eka yindlu yin’wana ni yin’wana ya vumbirhi, ku ta va ni muxaka wo karhi wa nkwetlembetano kan’we, lembe leri. Naswona muti wun’we eka ya mune, timholovo vo dya tona. Lexi hlamarisaka, vo tala lava chavaka ku famba eswitarateni ni vusiku va va ekhombyeni lerikulu ekaya.

Kambe ku lwa ka vandyangu a hi mhaka ya le Amerika ntsena. Ku kona emisaveni hinkwayo. Hi xikombiso, le Denmark, ku dlayiwa ka vanhu vambirhi eka vanharhu ku humelela endyangwini. Ndzavisiso wa le Afrika wu kombisa leswaku ku dlayana ka swirho swa ndyangu ku le xikarhi ka tiphesente ta 22 na 63, hi ku hambana-hambana ka matiko. Le Latin Amerika, vanhu vo tala, ngopfu-ngopfu vavasati, va tekeriwa ehansi, va biwa kumbe va dlayiwa hi vavanuna va tihanyi.

Le Canada, vavasati va kwalomu ka dzana va fa lembe na lembe, va dlayiwa hi vanuna va vona kumbe swigangu swa vona. Le United States, laha ku nga ni vaaki vo tlula va Canada va andzisiwe ka khume, lembe na lembe ku dlayiwa vavasati va 4 000 hi vanuna va vona va nsele kumbe swigangu swa vona. Ku tlula kwalaho, lembe na lembe vana va kwalomu ka 2 000 va dlayiwa hi vatswari va vona, naswona nhlayo leyi fanaka ya vatswari ya dlayiwa hi vana va vona.

Xisweswo, misava hinkwayo, vavanuna va ba vasati va vona, vavasati va ba vanuna va vona, vatswari va ba vana, vana va hlasela vatswari, naswona vana va lwa hi voxe. Buku leyi nge When Families Fight, yi ri, “timholovo ni vukarhi lebyi vanhu va hlanganaka na byona evuton’wini bya vona byi endliwa kumbe byi endleriwa maxaka ya xiviri, naswona vukarhi byebyo byikulu swinene ku tlula lebyi nga kona eka vuxaka byin’wana.”

Ndyangu Lowu Lwaka

Ku xanisiwa ka munghana wa vukati: Hakanyingi, vavanuna va teka layisense ya vukati tanihi mpfumelelo wo bukutela vasati va vona. Hambi loko vavasati va tshuka va ba vavanuna, kambe a va va vavisi ku fana ni vavanuna loko va ba vanghana va vona va vukati. Magazini lowu nge Parents wa vika: “Eka milandzu yo tlula tiphesente ta 95 ta ku xanisiwa [swinene] ka munghana wa vukati, i ya wanuna la bukutaka wansati.”

Gqweta ra le New York, ri te: “Ku biwa ka vavasati ku andzile swinene eka vanhu va le Amerika. FBI yi ringanyete leswaku . . . vavasati vo tala ku ringana timiliyoni ta tsevu va biwa lembe na lembe.” Hambi loko swiendlakalo leswi swi hambana hi ku ya hi matiko, swiviko swi komba leswaku ku biwa ka vaxisati hi vaxinuna ku andzile eka matiko yo tala.

Le United States, ku ringanyetiwa leswaku “un’we eka vavasati va 10 u ta xanisiwa swinene (a biwa, a rahiwa, a fumbuteriwa kumbe swo tlula sweswo) hi nuna wa yena, kun’wana eka masiku ya vutomi bya vona.” Loko milandzu leyi nga nyawuriki yi katsiwa, magazini lowu nge Family Relations wu ri, “wansati un’we eka vambirhi le United States u ta xanisiwa hi ndlela yo karhi endyangwini.”

Kahle-kahle, gqweta ra le New York ri ri ku kumiwe leswaku “ku biwa ka vavasati ku vanga timhangu leti lavaka leswaku vavasati va ya exibedlhele ku tlula timhangu ta ku pfinya, ku hlaseriwa hi makhamba ni ta timovha, ti hlanganisiwile.”

Dok. Lois G. Livezey u ri: “Swi le rivaleni leswaku ku xanisiwa ka vavasati ni ku lwa emindyangwini i mhaka leyi tolovelekeke, naswona leswi swi endliwa . . . hi vanhu lava tolovelekeke. . . . Lexi i xiphiqo lexikulu exikarhi ka vanhu va swiyimo hinkwaswo ni va tinxaka hinkwato ta vaaka-tiko.”

Vahlaseriwa hakanyingi va tivona nandzu hi ku hlaseriwa loku, ivi va sungula ku tivona va nga pfuni nchumu. Magazini lowu nge Parents wa hlamusela: “Wansati la titekelaka ehansi naswona a tivona a nga ri nchumu, u tivangela ku xanisiwa. . . . Wansati la khomiwaka hi ndlela yo biha hi ntolovelo hi loyi a chavaka ku ehleketa ni ku endla matshalatshala yo tipfuna.”

Ku holova ka vatekani ku ni khombo eka vana. Va dyondzisiwa leswaku va nga tirhisa vukarhi leswaku va tshikelela van’wana. Vamanana van’wana va vula leswaku vana va vona va va xungeta, va ku, “Ndzi ta byela Tatana a ku faya,” leswaku va ta endla swilo hi ku rhandza ka vona.

Ku xanisiwa ka vana: Lembe na lembe, timiliyoni ta vana ta fumbuteriwa, hi ndlela leyi nga va vavisaka swinene, va va swigono kumbe va fa kunene. Ku vikiwa leswaku eka nandzu wun’wana ni wun’wana wa ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha lowu vikiwaka, milandzu ya 200 a yi vikiwi. “Eka vana, ekaya hakanyingi hi kona laha vana va nga ekhombyeni swinene,” hi ku vula ka buku leyi nge Sociology of Marriage and the Family.

Profesa wa le Yunivhesiti, John E. Bates, u vula leswaku ku khomiwa ko biha hi kona ku vumbaka ndlela leyi n’wana a nga ta tikhoma ha yona evuton’wini byakwe. Dok. Susan Forward u ri: “Ndzi kume leswaku a xi kona xiendlakalo xin’wana evuton’wini, lexi herisaka ku tixixima ka munhu, kumbe lexi n’wi endlaka a tala ku va ni swiphiqo swa mintlhaveko loko a kurile, ku fana na xona.” Swikombiso swa vukarhi, ehansi ka swiyimo swo tika, swi nga vonaka hambi ku ri eka vana vo sukela eka malembe ya mune ku ya eka ya ntlhanu hi vukhale. Loko va ri karhi va kula, vana vo tano va tala ku tirhisa swidzidzirisi ni xihoko hi ndlela yo biha, va tala ku va makhamba, ku kavanyeteka emianakanyweni ni ku nga kuli kahle.

Kavula, vana vo tala lava nga khomiwiki kahle va navelela mutswari la nga va khomiki kahle swo biha, va tlhela va hlundzukela mutswari loyi a nga va xanisiki hikwalaho ko va tshika va hambeta va xanisiwa. N’wana a nga ha vona onge muhlaleri la nga n’wi lamuleriki, wa tsaka loko a xanisiwa.

Ku khomiwa ko biha ka vadyuhari: Phesente ya kwalomu ka 15 ya vadyuhari va le Canada va khomiwa hi ndlela yo biha emirini ni le mintlhavekweni hi vana va vona lava kuleke. Dokodela un’wana u vhumbha leswaku “xiyimo lexi xi ta ya xi nyanya loko vadyuhari va ya va andza, ni loko swiphiqo swa timali ni swa mintlhaveko swi hambeta swi tshikelela vana va vona.” Ku ni xiphiqo lexi fanaka emisaveni hinkwayo.

Hakanyingi vadyuhari a va swi koti ku vika loko va nga khomiwi kahle. Muxanisi yoloye ku nga ha va ku ri yena ntsena loyi va tshembeke yena, xisweswo va boheka ku hanya eka swiyimo swo tano swo nonon’hwa. “Nkarhi lowu taka,” i nhlamulo leyi xikoxa xin’wana xi yi nyikeke loko xi vutisiwa leswaku xi ta n’wi pota rini n’wana wa xona ni nsati wakwe. Va xi fumbutele lerova xi boheka ku ya etlela n’hweti hinkwayo exibedlhele.

Ku khomana ko biha ka vana: Lowu i muxaka lowu taleke swinene wa vukarhi bya le kaya. Van’wana va swi ba hi makatla va ku, “Vafana i vafana.” Hambi swi ri tano, vana vo tlula hafu ya lava kamberiweke va endle swiendlo leswi, loko ku landziwa nawu, swi nga lava leswaku va pfaleriwa loko a swi lo byeriwa un’wana la nge handle ka ndyangu wa kona.

Van’wana va vula leswaku ku khomana ko biha ka vana ku pfula ntila lowu nga ta tirhisiwa loko munhu se a kurile. Van’wana va nga ha khumbeka swinene lerova va swi tirhisa loko se va nghenele vukati, ku tlula ndlela leyi va khumbeke ha yona loko vatswari va vona va lwa.

Nyimpi Leyi Nga Ni Khombo Swinene

Mulavisisi wa milandzu u tshame a ringanyeta leswaku hi xitalo maphorisa ma komberiwa ku ta lamula nyimpi ya le ndyangwini ku tlula vugevenga byin’wana hinkwabyo byi hlanganile. U tlhele a vula leswaku ku dlayiwe maphorisa yo tala loko ma lamula hasahasa ya le mindyangwini ku tlula lama dlayiweke eka swikombelo swin’wana. Phorisa rin’wana ri te: “Eka vukhamba, swa antswa, hikuva wa swi tiva leswi u nga ta langutana na swona. Kambe loko u ya endlwini ya munhu . . . A wu swi tivi leswaku u ta hlangana na yini.”

Endzhaku ko yi kambisisa swinene minkwetlembetano ya le mindyangwini, ntlawa wun’wana wa vulavisisi le Amerika wu hete hi ku vula leswaku, handle ka masocha hi nkarhi wa nyimpi, ndyangu i xivandla xa vukarhi byo chavisa bya vanhu ku tlula hinkwaswo.

I yini lexi endlaka mindyangu yi lwa swonghasi? Xana swi ta hela? Xana ku ni xivangelo xo twala? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamula swivutiso leswi.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

“Ku hlaseriwa ka vavasati ka andza swinene eka Vaaki va le Amerika.”—Gqweta ra muganga

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

“Eka vana, kaya i ndhawu leyi nga ni khombo swinene eka vona.” —Sociology of Marriage and the Family