Langutelo Ra Bibele
Xana “Testamente Leyintshwa” Yi Lwisana Ni Vayuda?
MUVURI wa evhangeli wa le Amerika siku rin’wana u te: “Nhlangano wa kereke wu dyohe ngopfu ematin’wini ya wona naswona wu ta tihlamulela eku Avanyisiweni, ngopfu-ngopfu hikwalaho ka ku Venga Vayuda.”
Hikwalaho ka yini ku vengiwa ka Vayuda ku ve ni matimu yo leha swonghasi lama thyakeke, ku ta fika ni le ka lembe xidzana ra vu-20? Van’wana va sola Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, lama vitaniwaka Testamente Leyintshwa. Hi xikombiso, Krister Stendahl, nhloko ya Xikolo xa Harvard Divinity, u te: “Mhaka ya leswaku . . . Testamente Leyintshwa yi tirhe tanihi mpfumelelo wa ‘Xikwembu’ wa ku vengiwa ka Vayuda yi tiviwa kahle naswona i mhaka leyi amukeriwaka ngopfu.” Hambi loko yi amukeriwa ngopfu, xana i ntiyiso hakunene?
I Mani Loyi A Soriweke Hikwalaho Ka Rifu Ra Yesu?
Tsalwa leri hakanyingi ri tshahiweke tanihi vumbhoni bya leswaku “Testamente Leyintshwa” yi lwisana ni Vayuda i Matewu 27:15-25. Yona yi hi byela leswaku ntshungu wa Vayuda wu lave leswaku mufumi wa Rhoma Pontiyo Pilato a endla leswaku Yesu a beleriwa, wu huwelele wu ku: “Ngati yakwe a yi te ehenhla ka hina ni le ka vana va hina.” Xana “Testamente Leyintshwa” kwalaho a yi dyondzisa leswaku Vayuda hinkwavo va lembe xidzana ro sungula a va ri ni nandzu wa rifu ra Yesu ni leswaku Vayuda va fanele va vitaniwa vadlayi va Kreste hi masiku?
Xo sungula, xana Vayuda vo tala va angule njhani evutirhelini bya Yesu? “Testamente Leyintshwa” yi paluxa leswaku Yesu a tiviwa ngopfu hi ntshungu wa Vayuda, ngopfu-ngopfu eGaleliya, laha a tirheke kona ngopfu. (Yohane 7:31; 8:30; 10:42; 11:45) Ntshungu wa Vayuda wu n’wi amukerile eYerusalema tanihi Mesiya ntlhanu wa masiku ntsena a nga si khomiwa a dlayiwa.—Matewu 21:6-11.
Kutani i mani loyi a lava Yesu a dlayiwa? “Testamente Leyintshwa” yi vula leswaku Yesu a a nga amukeriwi hi vaprista lavakulu ni Vafarisi ni Vasaduki lavanyingi hikuva u paluxe vukanganyisi bya vona. (Matewu 21:33-46; 23:1-36)a Kayafasi Muprista Lonkulu a a ri un’wana wa vakaneti lavakulu va Yesu. Handle ko kanakana u lahlekeriwe hi mali loko Yesu a hlongola vaxavisi etempeleni. (Marka 11:15-18) Ku engetela kwalaho, Kayafasi a a chava leswaku ku amukeriwa ka Yesu hi mintshungu ya Vayuda ku nga hetelela ku vangele Varhoma va nghenelela kutani yena a heleriwa hi ku fuma. (Yohane 11:45-53) Xisweswo, vaprista lavakulu ni varhangeri van’wana va vukhongeri va kunguhate rifu ra Yesu ivi va n’wi yisa ehubyeni ya Rhoma leswaku a dlayiwa. (Matewu 27:1, 2; Marka 15:1; Luka 22:66–23:1) A hi ku hlamarisa ka swona leswaku ku amukeriwa ka Yesu hi mintshungu ya Vayuda swi vange rifu rakwe!
Hikwalaho ka ku mukeriwa ka Yesu, xana ntshungu wa Vayuda a wu ta bela yini pongo leswaku a dlayiwa? Tanihi leswi vaseketeri vo tala va Yesu a ku ri Vagaleliya, swi nga ha endleka leswaku ntshungu lowu a wu lava leswaku a dlayiwa, ngopfu-ngopfu a ku ri Vayudiya. Vagaleliya a va ri ni timbilu letinene, a va titsongahata naswona a va rhandza leswinene hi ntumbuluko, kasi hakanyingi Vayudiya a va sihalala, va fuwile ni ku dyondzeka swinene, ngopfu-ngopfu eYerusalema. Xa nkoka, Matewu u paluxa leswaku ntshungu wu hlohloteriwe hi “vaprista lavakulu ni vakulukumba.” (Matewu 27:20) Xana va nga ha va va wu hemberise ku yini ntshungu lerova va wu endla wu nga tshamiseki hi ndlela leyi? Xana a ku ri mavunwa lawa va ma vuleke eku ringiweni ka Yesu ni lawa ma phindhiweke eku dlayiweni ka Yesu, ku nga leswaku Yesu u te u ta herisa tempele?—Marka 14:57, 58; 15:29.b
Vutihlamuleri Bya Vaaki
Loko ntshungu lowu wa Vayuda a wu nga ri vanhu hinkwavo va Vayuda, ha yini muapostola Petro, loko a vulavula ni ntshungu lowukulu wa Vayuda lowu a wu hlengeletanile endzhaku ka masiku ya 50 le Yerusalema eka Nkhuvo wa Mavhiki, a ku: “Mi belele [Yesu] emhandzini hi mavoko ya vanhu lavo homboloka”? (Mintirho 2:22, 23, NW) Hakunene Petro a a swi tiva leswaku vunyingi bya vona a va nga hlangani ni swiendlakalo leswi yiseke eka dlayiweni ka Yesu. Kutani, xana Petro a vula yini?
Hi ku ya hi Matsalwa, rifu leri nga rivalelekiki ri tise nandzu eka mudlayi swin’we ni vaaki lava hlulekeke ku n’wi lulamisa. (Deteronoma 21:1-9) Hi xikombiso, rixaka hinkwaro ra Benjamini ri tshame ri voniwa nandzu wa ngati hi ku hluleka ku xupula ntlawa wa vadlayi lowu a wu ri exikarhi ka vona. Hambi leswi vunyingi lebyikulu bya rixaka a byi nga khumbekanga hi ku kongoma eku dlayeni, hi ku tshika vugevenga lebyi, a va byi pfumelela, xisweswo va ni vutihlamuleri byo karhi. (Vaavanyisi 20:8-48) Hakunene, ku vuriwa leswaku “ku miyela swi vula ku pfumela.”
Hi ndlela leyi fanaka, tiko ra Vayuda ra lembe xidzana ro sungula ri pfumelele vugevenga bya varhangeri va rona lava nga ni nandzu wa ngati. Hi ku tshika swiendlo swa vudlayi swa vaprista lavakulu ni Vafarisi, tiko hinkwaro ri ve ni vutihlamuleri. A swi kanakanisi leswaku leyi hi yona mhaka leyi endleke Petro leswaku a vitana vayingiseri vakwe va Vayuda va ta tisola.c
Xana vuyelo bya ku ariwa koloko ka Yesu tanihi Mesiya byi ve byihi? Yesu u byele tiko ra Yerusalema a ku: “Muti wa n’wina [Yerusalema] wu ta sala wu nga ri na munhu.” (Matewu 23:37, 38) Ina, Xikwembu xi tshike ku va sirhelela, kutani mavuthu ya Rhoma ma herisa Yerusalema ni tempele ya rona. Tanihi leswi ndyangu wu nga ta karhateka loko wanuna a tirhisa nhundzu yakwe hi vusopfa, ku lahleka ka nsirhelelo wa Xikwembu ku twiwile hi lava va sindziseke ku dlayiwa ka Yesu swin’we ni mindyangu ya vona. Hi ndlela leyi, ngati ya Yesu yi ve ehenhla ka vona ni vana va vona.—Matewu 27:25.
Hambi swi ri tano, a ku kona laha “Testamente Leyintshwa” yi vulaka leswaku tinxaka ta nkarhi lowu taka ta Vayuda a ti ta va ni nandzu wa ku fa ka Yesu. Ku hambana ni sweswo, hikwalaho ka ku rhandza kokwa wa vona Abrahama, Xikwembu xi khathalele Vayuda hi ndlela yo hlawuleka, xi va nyika lunghelo ro sungula ra ku va Vakreste. (Mintirho 3:25, 26; 13:46; Varhoma 1:16; 11:28) Loko lunghelo leri eku heteleleni ri hundziseriwe eka lava nga riki Vayuda, Xikwembu xi tshike ku tirhisana ni munhu wihi na wihi hi ku ya hi rixaka rakwe. Petro u te: “Ndza twisisa swinene sweswi leswaku Xikwembu a xi yi hi nghohe; kambe, ematikweni hinkwawo, loyi a xi chavaka a vuya a endla leswi lulameke, xa n’wi tsakela.” (Mintirho 10:34, 35) Endzhakunyana muapostola Pawulo u tsarile: “A ku na ku hambana e ka mu-Yuda ni mu-Greki.” (Varhoma 10:12, BX) Xisweswo Vayuda emahlweni ka Xikwembu a va fana ni lava nga riki Vayuda, naswona sweswo swa ha ri tano ni namuntlha.—Ringanisa Ezekiyele 18:20.
Ha Yini Ku Lwisaniwa Ni Vayuda eVujaganini?
Hikwalaho hi nga vona leswaku “Testamente Leyintshwa” a yi lwisani ni Vayuda. Ematshan’wini ya sweswo, “Testamente Leyintshwa” yi vika tidyondzo ta wanuna loyi a nga hanya ni ku fa a ri Muyuda ni loyi a dyondziseke valandzeri vakwe va Vayuda leswaku va xixima mimpimanyeto ya Nawu wa Muxe. (Matewu 5:17-19) Kambe loko “Testamente Leyintshwa” yi nga fanelanga ku soriwa, ha yini ku lwisana ni Vayuda ku phikelerile eVujaganini?
Vukreste byona hi byoxe a byi fanelanga ku soriwa. Hi ndlela leyi kotisaka ya Vakreste va mavunwa enkarhini wa Yuda lava a va “gombonyokisa tintswalo ta Xikwembu xa hina, va endla swa manyala ha tona,” lava va tivulaka Vakreste ematin’wini hinkwawo va pete vito ra Kreste eka rivengo ni xihlawuhlawu. (Yuda 4) Xisweswo, ku lwisana ni Vayuda ka Vujagana ku vangiwe hi rivengo ra vanhu va vutianakanyi, lava va nga Vakreste hi vito ntsena.
Lexi tsakisaka, Yesu hi byakwe u vhumbhe leswaku va ta vula leswaku va endle mintirho hinkwayo ya matimba evitweni rakwe kambe entiyisweni va ta va “lava endlaka leswo homboloka”—a hi vanghana va yena! (Matewu 7:21-23) Lavanyingi va ringete ku tirhisa “Testamente Leyintshwa” ku sasa rivengo ni xihlawuhlawu xa vona, kambe vanhu lava ehleketaka kahle va nga vona ntiyiso wa xiendlo xexo xo kanganyisa.
Vakreste va mavunwa va ta tihlamulela eka Xikwembu hikwalaho ko lwisana ka vona ni Vayuda. Kambe tanihi leswi vukona bya mali ya vukanganyisi byi nga vuliki leswaku mali ya ntiyiso a yi kona, vukona bya Vakreste lava nga riki va ntiyiso a byi wu hundzuli nikatsongo ntiyiso wa leswaku, hakunene Vakreste va ntiyiso va kona, vanhu lava tiviwaka hi rirhandzu ra vona, ku nga ri hi xihlawuhlawu xa vona. Ha yini u nga tolovelani ni vanhu volavo eHolweni ya Mfumo ya Timbhoni ta Yehovha leyi nga ekusuhi na wena?
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a N’wamatimu wa Muyuda wa lembe xidzana ro sungula Joseph ben Matthias (Flavius Josephus) u vika leswaku eka nguva ya yena, vaprista lavakulu va Israyele a va hlawuriwa ni ku susiwa hi malandza ya Rhoma kan’we hi lembe. Sweswi, vaprista lavakulu a va hundzukile va endla ntirho wa makwanga lowu wu nga koka vanhu vo biha. The Babylonian Talmud yi hlamusele mahanyelo yo biha swinene ya van’wana va vaprista lava lavakulu. (Pesaḥim 57a) Talmud na yona yi hlamusela mboyamelo wa Vafarisi eka vukanganyisi. (Soṭah 22b)
b Entiyisweni Yesu u byele vakaneti vakwe a ku: “Hindzimuxani Tempele leyi, kutani mina ndzi ta yi pfuxa hi masiku manharhu.” (Yohane 2:19-22) Kambe hi laha Yohane a kombisaka ha kona, Yesu a nga vulavuli hi tempele ya le Yerusalema, kambe a vula “Tempele ya miri wa yena.” Xisweswo Yesu a a ringanisa rifu rakwe leri tshinelaka ni ku pfuka, a swi ringanisa ni ku herisiwa ni ku pfuxiwa ka muako.—Ringanisa Matewu 16:21.
c Vutihlamuleri lebyi fanaka hi byi vonile eminkarhini ya manguva lawa. A hi hinkwavo vaaki va Jarimani ra Manazi lava katsekeke eka tihanyi leti endliweke. Hambi swi ri tano, Jarimani ri lemuke vutihlamuleri bya vaaki ivi ri tiyimisela ku ririsa lava xanisiweke hi Manazi.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 13]
Ku lwisana ni Vayuda eVujaganini ku endliwa hi vanhu lava va nga Vakreste hi vito ntsena
[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]
Yesu swin’we ni vadyondzisiwa vakwe a va ku seketelanga ku lwisana ni Vayuda