Ku Pfuna Vanhu Va Kota Ku Hlaya

XANA i vamani timiliyoni leti tsandzekaka ku hlaya ni ku tsala? Hi xitalo i vaaka-tiko lava nga ni vutihlamuleri, lava tirhaka hi matimba. Ematikweni lama ha hluvukaka, va fanele ku kuma swakudya, swiambalo ni ndhawu yo tshama ya vanhu hinkwavo. Ematikweni lama hluvukeke, va tirha ntirho lowu ku nga riki na loyi a tsakelaka ku wu endla—mintirho leyi karharisaka, leyi phindha-phindhiwaka ni leyi nga nyawuriki, leyi nga ya nkoka etikweni.

Hi ntolovelo, ku pfumala nkarhi i xivangelo xo va vanhu va nga koti ku hlaya ni ku tsala. Hinkwavo lava tsandzekaka ku hlaya ni ku tsala a hi swiphukuphuku, swipuva kumbe vampfunakudya. “A ndzi na xiphiqo hi ku ehleketa,” ku vula mudyondzi la tolovelekeke. “Xiphiqo xa mina i ku hlaya ntsena.”

Ku Pfumala Nkarhi

Eka vo tala, ku tsandzeka ku hlaya ni ku tsala swi fambisana ni vusweti. Endyangwini, vusweti byi endla leswaku vanhu va khumbeka swinene hi ku kuma swakudya ku ri ni ku kuma dyondzo. Loko vana va fanele ku tirha ekaya, a va yi exikolweni. Vo tala lava yaka exikolweni a va heti nkarhi wo leha va ri kwale.

Vusiwana byi vanga khombo ni le ka tiko hi roxe. Matiko lama ha hluvukaka lama tikiwaka hi swikweleti swa le handle ma boheka ku tirhisa mali yitsongo eka dyondzo. Hi xikombiso, eAfrika ntsengo wa mali leyi va yi tirhiselaka dyondzo wu hungutiwe hi 30 wa tiphesente eka hafu yo sungula ya va-1980. Loko matiko lama fuweke ma tirhisa ku tlula $6 000 (R19-000) hi lembe eka n’wana wa xikolo ha un’we, matiko lama nga evusiwaneni eAfrika ni le Dzongeni wa Asia ma tirhisa $2 (R6) eka n’wana ha un’we. Vuyelo bya kona ku va ni swikolo ni vadyondzisi vatsongo ngopfu ni vana vo tala swinene.

Nakambe madzolonga ni nyimpi ya xin’wana manana swi hoxa xandla eka ku tsandzeka ku hlaya ni ku tsala. United Nations Children’s Fund yi ringanisa leswaku nkombo wa timiliyoni ta vana va xaniseka etikampeni ta vabaleki, laha hi xitalo swilo swo dyondza ha swona swi nga nyawuriki. Etikweni rin’wana ra Afrika ntsena, l,2 wa timiliyoni ta vana va le hansi ka malembe ya 15 a va si tshama va ya exikolweni hikwalaho ka nyimpi ya xin’wana-manana leyi karhataka swinene.

Lava pfumaleke nkarhi evuhlangini va va ni nkarhi wo dyondza loko se va kurile kambe a hi hinkwavo lava va swi vonaka swi ri swa nkoka ku teka goza leri. Mayelana ni lava nga kotiki ku hlaya ni ku tsala va le makaya, Adult Education for Developing Countries yi ri: “Munhu lonkulu la koteke ku hanya a tiphina kambe a nga koti ku hlaya ni ku tsala, a nga tali ku navela ku dyondza ni ku tsala, handle ka swivangelo swo karhi leswi hlawulekeke. . . . Hambi leswi ku nga mavunwa hakunene ku gimeta hi leswaku wa eneriseka hi laha ku heleleke hi swiyimo swa yena, swi nga ha endleka swi nga n’wi vilerisi lerova a lava ku tirha hi matimba ku hundzula xiyimo xexo.”

Hambi swi ri tano, vo tala va ni ku navela swinene ko tihluvukisa hi voxe. Ina, minsusumeto ya hambana. Van’wana va lava ku antswisa dyondzo ya vona ni ku titshemba. Van’wana va susumetiwa hi swivangelo swa timali. Lava va pfumalaka ntirho va ehleketa leswaku ku dyondzeka swi nga va pfuna ku wu kuma; lava nga na wona va nga ha lava lowu antswaka.

Hi ku xiya ku fambisana lokukulu loku nga exikarhi ka ku dyondzeka ni nhluvuko hi tlhelo ra munhu ha un’we-un’we ni tiko hinkwaro, tihulumendhe ni tinhlengeletano ti sungule xiyimiso xo dyondzisa vanhu lavakulu ku hlaya ni ku tsala. I ntirho lowu tlhontlhaka lowu lavaka ku lehisa mbilu ka vadyondzisi, ni ku twisisa mahanyelo ya mudyondzi lonkulu ha un’we-un’we.

Xiyimo Xa Munhu Lonkulu La Dyondzaka

Lava va dyondzisaka vanhu lavakulu va fanele ku tsundzuka ku hambana exikarhi ka vanhu lavakulu lava dyondzaka ni vana lava dyondzaka. Vumunhu, mikhuva, mavonelo ni leswi va swi tsakelaka swi dzike ngopfu eka munhu lonkulu ku tlula eka n’wana, kutani swi endla munhu lonkulu a nonon’hwa naswona a nga koti ku cinca hi ku olova. Hi tlhelo rin’wana vanhu lavakulu va ni mintokoto leyi va pfunaka ku dyondza naswona swa va olovela ku twisisa tinhla ni tinhlamuselo leti nga pfilunganyaka vana. Hi ntolovelo a va na nkarhi wo tala ku fana ni vana. Ku hambana kun’wana lokukulu swinene hi leswaku vanhu lavakulu lava dyondzaka ematshan’wini yo fana ni vana, va ni ntshunxeko wo tshika ku dyondza nkarhi wihi na wihi.

Vanhu lavakulu vo tala lava tsandzekaka ku hlaya ni ku tsala va ni vuswikoti lebyikulu naswona va humelerile eka swilo swin’wana evuton’wini; ntsena a va dyondzanga vutshila byo hlaya ni ku tsala. Mudyondzisi wa lava nga kotiki ku hlaya ni ku tsala u fanele ku va khutaza ku tirhisa vutitoloveti, vutisunguleri bya swilo ni ku tiyisela loku va ku kombiseke eka swilo swin’wana evuton’wini.

Swa tika eka munhu la nga dyondzangiki ku vula leswi a swi lavaka ni ku kombela mpfuno. Hambi loko swiyimo ni vanhu swi hambana, vanhu lavakulu vo tala va ya exikolweni xo dyondza ku hlaya ni ku tsala hi ku chava naswona va nga titshembi. Van’wana va nga ha va va tsandzekile swinene emhakeni yo dyondza. Van’wana va nga ha titwa onge va kule ngopfu lerova va nge swi koti ku dyondza swilo leswintshwa. “Swa tika ku dyondza ku tirhisa voko ra ximatsi loko se u kurile,” ku vula xivuriso xa le Nigeria.

Vadyondzisi va nga aka ku titshemba ni ku hlayisa ku tsakela hi ku hatla va vona nhluvuko lowu endliwaka naswona va bumabumela. Tidyondzo ti fanele ti hleriwa hi ndlela leyi ti nga ta hunguta ku tsandzeka ni leswaku munhu a kota ku hamba a fikelela tipakani to dyondza. Buku leyi nge Educating the Adult yi ri: “Eka swona hinkwaswo ku humelela i xivangelo xin’we lexikulu xa nsusumeto lowu nga heriki.”

Hi ntolovelo vanhu lavakulu va swi tiva leswi va swi lavaka ku engetela eka dyondzo leyi va yi kumeke khale, naswona va navela ku vona nhluvuko hi xihatla eka tipakani ta vona. Profesa un’wana wa dyondzo ya lavakulu eAfrika wa tsala: “Va lava ku sungula dyondzo, ivi va dyondza leswi va lavaka ku swi tiva hi ku hatlisa hi laha swi kotekaka ha kona, kutani va heta.”

Minkarhi yin’wana tipakani leti xichudeni xi tivekelaka tona ti tlula leswi xi nga swi fikelelaka. Ku sukela eku sunguleni, mudyondzisi u fanele ku pfuna mudyondzi ku endla tipakani leti nga tekiki nkarhi wo leha, ta nkarhi wo koma kutani a pfuna xichudeni ku ti fikelela. Hi xikombiso, a hi nge Mukreste u nghena xikolo xo dyondza ku hlaya ni ku tsala hi ku va a lava ku hlaya Bibele ni tibuku ta Bibele. Leti i tipakani leti tekaka nkarhi wo leha. Loko xichudeni xi lwela ku ti fikelela, mudyondzisi a nga xi khutaza ku tivekela tipakani leti nga hetiki nkarhi wo leha, ku fana ni ku tiva maletere, ku kuma ni ku hlaya matsalwa lama hlawuriweke, ni ku hlaya tibuku leti twisisekaka ta Bibele. Ku fikelela tipakani nkarhi na nkarhi swi nyika xichudeni nsusumeto ni ku endla leswaku xi hambeta xi dyondza. Vadyondzisi lava humelelaka va nga hoxa xandla swinene leswaku va nyanyula swichudeni swa vona hi ku swi khutaza ni ku swi bumabumela ni ku swi pfuna ku lwela ku fikelela tipakani leti nga ta xiviri ni leti olovaka. Kambe leswaku va endla nhluvuko, vanhu lavakulu a va fanelanga ku langutela ku byeleteriwa hinkwaswo. Va fanele ku tiyimisela ku byarha vutihlamuleri bya dyondzo ya vona naswona va dyondza hi matimba. Hi ku endla tano va ta dyondza ku hlaya ni ku tsala, naswona vuswikoti lebyi byi ta hundzula vutomi bya vona.

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Tindlela To Dyondzisa Lavakulu Ku Hlaya Ni Ku Tsala

1. I swa nkoka ku pfuxa nsusumeto eka xichudeni. Ku sukela eka kotara yo sungula kandziyisa mimpfuno yo dyondza ku hlaya ni ku tsala, naswona pfuna xichudeni ku veka tipakani leti twisisekaka leti fikeleriwaka endzhaku ka nkarhi wo leha ni ta nkarhi wo koma.

2. Leswaku xichudeni xi endla nhluvuko xi fanele ku dyondzisiwa makhamba yo tala hi vhiki. Kan’we hi vhiki a swi enelanga. Xichudeni xi fanele xi endla ntirho wa le kaya eka tidyondzo leti dyondziweke.

3. U nga vi la lavaka swo tala kumbe u rhwexa xichudeni swilo swo tala eka dyondzo yin’we. Leswi swi nga n’wi heta matimba ivi a tshika ku ta etidyondzweni.

4. U fanele ku xi khutaza nkarhi na nkarhi naswona hi ndlela leyi faneleke. Ku hlaya ni ku tsala swi antswisa hi magoza lama taka hakatsongo-tsongo. Xichudeni xi fanele ku eneriseka hi nhluvuko wa xona.

5. Khutaza xichudeni xi tirhisa leswi xi swi dyondzaka hi ku hatlisa hi laha swi nga kotekaka ha kona evuton’wini bya siku na siku.

6. U nga dyi nkarhi hi timhaka ta le tlhelo. Vanhu lavakulu va ni swilo swo tala swo swi endla. Teka xiphemu-nkulu xo letela ku dyondzisa swilo swa nkoka.

7. Nkarhi hinkwawo xixima xichudeni, u xi komba xichavo lexi faneleke. U nga n’wi khomisi tingana, kumbe ku n’wi tsongahata.

8. Tlharihela swiphiqo swa vanhu. Xichudeni xi nga ha tsandzeka ku hlaya maletere lamatsongo hi ku va xi pfumala manghilazi ya mahlo. Un’wana a nga ha va a nga twi kahle, kutani swi nga ha n’wi nonon’hwela ku twa mavitanelo lamanene.

9. Xichudeni xi fanele ku dyondza (ku tsala) maletere hi rin’we-rin’we xi nga si sungula ku tsala hi ku koka. Ku tsala maletere lama tsariweke ma hambanile swa olova ku swi dyondza, naswona maletere ma lava ku fana swinene ni lawa ma tsariweke hi muchini.

10. Ndlela leyinene yo dyondzisa ku tsala maletere i ku va xichudeni xi landzelerisa xo tsala eka phepha leri vonikelaka, wona ma tsariwe eka lerin’wana. A nga ha landzelerisa letere minkarhi yo tala a nga si ringeta ku ri tsala a nga landzelerisisi.

11. Ku endla nhluvuko eku hlayeni swi tala ku hatlisa ku ri ni ku endla nhluvuko hi ku tsala. U nga hlweri ku sungula dyondzo leyintshwa loko xichudeni xi tsandzeka ku endla ntirho wo tsala wa le kaya. Hi tlhelo rin’wana, tsundzuka leswaku maletere lamantshwa ma dyondzeka ni ku tsundzukeka hi ku olova, loko xichudeni xi dyondza ku ma tsala.

12. Hambi leswi munhu lonkulu a nga endlaka ntirho lowu rharhanganeke hi mavoko, ku tsala hi peni kumbe penisele swi nga ha tika naswona swi nga ha n’wi hlanganisa nhloko. U nga sindzisi leswaku a tsala maletere hi ndlela leyi ololokeke hi ku helela.