Xikolo Xa Afrika—Xana A Xi Dyondzisa Yini?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EGHANA

XIKOLO xa Afrika? Vanhu van’wana va le Vupela-dyambu va nga ha hlamala ku twa leswaku fambiselo ro kota leri entiyisweni a ri ri kona eminkarhini leyi hundzeke. Khombo ra kona, mianakanyo leyi vanhu va le Hollywood va nga na yona ya Muntima a ri munhu wa khale ka khaleni a tamele tlhari, yi hlwela ku suka emiehleketweni ya vanhu. Vo tala a va swi voni leswaku swi endlekisa ku yini leswaku Muntima wa le minkarhini yoleyo ya khale, ku nga vuriwaka leswaku a a dyondzekile hi ndlela yo karhi.

Kunene i ntiyiso leswaku Vantima lava kurisiweke exikarhi ka vanhu va ndhavuko a va dyondzanga swilo swa le tibukwini ni dyondzo leyi simekiweke ximfumo ya ndzetelo wa le kamareni ro dyondzela. Hambi swi ri tano, ni loko muxaka lowu wa dyondzo ya Valungu wu nga si tisiwa etiko-nkulu leri, vanhu vo tala va le Afrika ana a va ri ni mafambiselo lama humelelaka ya dyondzo, lama pfuneke vana va kota ku fanelekela ku hanya ni ku endla nhluvuko endhavukweni wa ka vona. Hi xikombiso, anakanya hi xikolo xa Vaakan ku nga vanhu va le Ghana lava vulavulaka Xitwi.

Xikolo Xa Le Kaya

Eka Vaakan, kaya a ri ri kamara ro dyondzela ra masungulo. Dyondzo ya n’wana a yi sungula loko vatswari vakwe va n’wi dyondzisa ku vulavula. Hi nkarhi lowu fanaka, a a tlhela a kuma tidyondzo takwe to sungula ta mikhuva leyinene. Hi xikombiso, loko muendzi ekaya a xeweta n’wana, n’wana a a dyondzisiwa nhlamulo leyi faneleke ni leyi xiximaka. Endzhaku, loko n’wana a rhumiwa ku ya heleketa marungula, a a byeriwa ndlela leyi xiximekaka yo yisa rungula rihi na rihi leri hundzisiwaka.

Xisweswo nawu wa madyondziselo ya Vaakan a wu fana ni leswi hlamuseriweke eBibeleni eka Swivuriso 22:6: “Dyonḍisa džaha e ndleleni leyi a fanelaka ku famba ha yona; ni loko a dyuhele a nga ka a nga hambuki.” Vatswari, ngopfu-ngopfu tatana, a va swi tsakela ku letela vana. Xivuriso xa Vaakan xi ri: “Loko n’wana a nga tekeleli mana wakwe, u tekelela tata wakwe.”

Loko n’wana a ri karhi a kula, ni dyondzo yakwe a yi ya yi enta. A va dyondzisiwa ta vutomi, ku nga ri hi tibuku, kambe hi mintsheketo yo anakanyisisa yo kota ya pume lera masingita leri vitaniwaka Kwaku Ananse. Mintsheketo leyi, vana a va yi rhandza swinene! Hi nkarhi wa xidyambu, kumbe ni vusiku lebyo titimela lebyi voningiwaka hi n’weti, a va tshama va rhendzela ndzilo ivi va tiphina hi mintsheketo leyi kombisaka ku humelela ni ku ba ehansi.

Ntsheketo wun’wana lowu dumeke wu vulavula hi leswaku Ananse u pandze mananga ya hlangana emisaveni hinkwayo, a nghenisa vutlharhi hinkwabyo bya misava embiteni. Loko se a vona leswaku xikongomelo xakwe xi hetisekile, u kunguhate ku hayeka mbita leyi emurhini, leswaku ku nga vi na un’we loyi a nga ta kuma vutlhari lebyi. U sungule ku khandziya murhi hi ku nonon’hweriwa, mbita leyi a yi lo mphaa, hi vutlhari leyi bohiweke hi ringole yi ri karhi yi nembelela ekhwirini rakwe. Loko a ri karhi a khome ku tika, mativula yakwe wa mufana, Ntikuma, a ta, ivi a huwelela Ananse a ku: “Hi ka Tatana! U tshame u vona mani a khandziya murhi a nembelete mbita ekhwirini ke? Ha yini u nga yi bebuli u ta kota ku famba khwatsi?” Ananse u ungamele n’wana wakwe ivi a huwelela a ku: “U wu kuma kwihi ntiya-nhlana wo ndzi dyondzisa?”

Kambe sweswi a swi ri erivaleni leswaku a ka ha ri ni byin’wana vutlhari lebyi nga nghenisiwangiki embiteni! Hi ku hlundzukisiwa hi leswi, Ananse u cukumete mbita ehansi, a yi faya ivi vutlhari lebyiya hinkwabyo byi ku n’walalala. Lava va nga rhanga va fika kwalaho va hundzuka vanhu vo tlhariha. Dyondzo ya kona: Ku hava loyi a nga ni vun’wini bya vutlhari. Xisweswo Vaakan a va ku: “Huvo yo vumbiwa hi munhu un’we a yi kona.”—Ringanisa Swivuriso 15:22; 24:6.

Mintirho Ya Vutomi

Dyondzo ya Vaakan a yi katsa ni ndzetelo wa ntirho wa vutomi. Vafana vo tala a va tekelela ntirho wa vatata wa vona—hakanyingi vurimi. Kambe a ku ri ni mintirho yin’wana leyi faneleke ku dyondziwa, tanihi ku hlota, ku tswonga mati ya murhi wa ncindzu, ni mintirho ya mavoko tanihi ku tlhava swirhundzu. Vafana a va dyondza mintirho yin’wana yo nonon’hwanyana, yo kota ku vatla kumbe ku swula hi ku pfuna tingwenya ta vutshila. Vanhwanyana vona ke? Ndzetelo wa vona a wu khumba ngopfu mintirho ya le kaya yo tanihi ku tswonga mafurha eswimilanini, ku endla xisibi ni ku vumba, ku phota vutiyi, ni swin’wana swo kota sweswo.

Sayense na yona a yi ri kona eka “khoso” leyi ya xikolo xa ndhavuko. Vutivi bya mintsembyana, ndlela yo yi pfanganisela ni leswaku ku nyikeriwa mpimo wo tanihi kwihi, tatana a a dyondzisa n’wana, kumbe kokwana a dyondzisa ntukulu. N’wana a a dyondza ni ku hlayela tinhlayo, a tirhisa tintiho takwe ni hi swo kota timavulu, maribye, ni minkhwati-nkhwati leyi endliweke erinhinini. Mintlangu yo kota oware ni draughts a yi kurisa vutshila byo hlayela.

Hi ku ya etihubyeni, vantshwa va Vaakan a va dyondza ni mafambiselo ya tipolitiki ni ya vuavanyisi. Minkosi xikan’we ni minkhuvo a yi ri minkarhi yo dyondza swidzimba, vuphati, matimu, vuyimbeleri, ku ba xigubu, ni ku cina ka kwalaho.

Vutihlamuleri Bya Vanhu

Eka Vaakan, n’wana a a nga tshikiwi a tihanyela swakwe. Ku sukela evuhlangini a a dyondzisiwa ku xiya vutihlamuleri evanhwini. A a dyondza tidyondzo ta masungulo ta leswi loko a ya tlanga ni tintangha ta yena. Loko malembe ya ri karhi ya famba a sungula ku endla mintirho yo tirhela vanhu. Loko a nga endli leswi faneleke, a a xupuriwa, ku nga ri hi vatswari vakwe ntsena kambe ni hi munhu un’wana ni un’wana lonkulu. I ntiyiso, a byi tekiwa byi ri vutihlamuleri bya vanhu lavakulu ku tshinya n’wana wihi na wihi la humaka endleleni.

Ku tshinya ko tano a ku amukeriwa hikuva vana a va dyondzisiwa ku va xixima swinene vanhu lavakulu. Entiyisweni, Vaakan a va tolovele ku vula leswi: “Mukhegula a hi kokwana wa munhu un’we ntsena.” Xisweswo ku xixima ni ku pfuna munhu la kuleke a ku ri vutihlamuleri. Naswona n’wana un’wana ni un’wana loyi, handle ka xivangelo lexi twalaka a a ala ku pfuna munhu lonkulu a a ta mangaleriwa eka vatswari vakwe.

Dyondzo Ya Vukhongeri

Vaakan a va ri vanhu va vukhongeri swinene, a va gandzela ntumbuluko ni vuako lebyi va nga byi tiviki. I ntiyiso, a va ri vagandzeri va swikwembu swo tala, va tshembela eka swikwembu swo tala. Hambi swi ri tano, Vaakan a va tshemba leswaku ku ni Munhu un’we la Tlakukeke. (Varhoma 1:20) Rito ra Vaakan ra “Xikwembu,” hi leswaku xikwembu xin’wana ni xin’wana, i onyame. Hambi swi ri tano, eka Vaakan rito rero a ri tikomba ri nga fanelanga ku hlamusela Mutumbuluxi. Kutani, a va n’wi vitana Onyankopɔn, leswi vulaka “Xikwembu Lexi Nga Xona Ntsena Lexi Tlakukeke.”

Swikwembu leswitsongonyana a swi gandzeriwa hi ku tshemba leswaku a ri ri lunghiselelo ra Xikwembu Xin’we Lexikulu. Emianakanyweni ya vona leswi a swi fana ni ndlela leyi hosi leyi tlakukeke a yi tirheriwa ehansi ka tindhuna ta swiyenge. Hambi swi ri tano, n’wana un’wana ni un’wana wa Muakan a a dyondzisiwa vukhongeri lebyi.

Dyondzo Ya Ndhavuko Namuntlha

Emalembeni ya sweswinyana, timiliyoni ta Vantima ti rhurhele emadorobeni lamakulu laha ndzetelo wa le kamareni ro dyondzela lowu simekiweke ximfumo wu nga siva tindlela hinkwato ta ndhavuko ta madyondziselo. Ku nga khathariseki sweswo, xikolo xa le Afrika xa ndhavuko xa ha tirha eka vanhu van’wana, ngopfu-ngopfu ematiko-xikaya. Phela, Vantima van’wana va dyondze dyondzo ya ndhavuko ni leyi simekiweke ximfumo!

Hi xikombiso, xiya, mutirheli wa Mukreste eGhana la vitaniwaka Alfred. Ku nga khathariseki leswaku u dyondze dyondzo leyi simekiweke ximfumo, u ti tekela ehenhla swinene tindlela to tala ta mahanyelo ya vutomi ya ndhavuko. Alfred u ri: “Vanhu va ka hina vo tala lava nga dyondzangiki, lava va nga ni ndzetelo wa vona wa ndhavuko ntsena, i vadyondzisi lavanene va timhaka ta vutomi. Hi ku tirha ni van’wana va vona lava nga Vakreste swi ndzi dyondzise tindlela to tala leti humelelaka ta ku nyikela rungula ra mina hi ndlela yo olova, ni leyi kongomeke. Xisweswo ndzi kota ku vulavula ni vanhu lava dyondzeke dyondzo ya ndhavuko xikan’we ni lava va dyondzeke dyondzo leyi simekiweke ximfumo. Hakanyingi, ndzi teka xivuriso kumbe xikombiso lexi tirhisiwaka hi vanhu va ka hina, ndzi xi chuchuta, ivi ndzi xi twananisa ni tinkulumo ta mina ta Bibele. Hakanyingi leswi swi vangela vayingiseri ku phokotela hi ku hiseka! Hambi swi ri tano, leswi swi humelela hi mpfuno wa vavanuna ni vavasati lava leteriweke hi ndlela ya ndhavuko.”

Kutani ke, entiyisweni, xikolo xa le Afrika xi ni swivumbeko swo tala leswi navelekaka, naswona xi fanele ku xiximiwa, ku nga ri ku tekeriwa ehansi. Swi nga ha endleka xi nga tanga ni swihlamariso swa thekinoloji, kambe xi vumbe fambiselo ra ndyangu leri tiyeke, ku anakanyela vanhu, ni vanhu lava nga ni mianakanyo leyi hlutekeke, langutelo ra misavu leri tsakisaka, ni moya wa mafundzha ni malwandla. Kutani ke, a swi hlamarisi leswi Vantima vo tala va le madorobeni lamakulu va lwelaka ku tshama va ri karhi va vonana ni maxaka lama tshamaka ematiko-xikaya hi maendzo ya nkarhi na nkarhi. Minkarhi yoleyo yi nga ku endla xiphunta. Lava tshamaka emadorobeni hakanyingi va endla swihoxo loko ku tiwa eka maendlelo ya ndhavuko. Hi xikombiso, hakanyingi a va swi tivi leswaku loko u xeweta ntlawa wa vanhu hi voko, ndlela leyi “faneleke” i ku sungula exineneni u ya eximatsini. Hambi swi ri tano, maendzo wolawo ma phyuphyisa eka n’wina hinkwenu.

Ku nga khathariseki sweswo, hi fanele ku xiya leswaku hambi leswi xikolo xa le Afrika xa ndhavuko xi dyondziseke vugandzeri ni ku tinyiketela, a xi byi dyondzisanga vutivi lebyi nyikaka vutomi bya Yehovha ni N’wana wakwe, Yesu Kreste. (Yohane 17:3) Timbhoni ta Yehovha ti ni lunghelo ro tirha exikarhi ka Vaakan ni tinxaka tin’wana ta Vantima, ti va dyondzisa vutivi lebyi bya nkoka. Va dyondzise magidi ya Vantima lava nga yangiki exikolweni lexi simekiweke ximfumo ku hlaya ni ku tsala, leswaku va kota ku tidyondzela Rito ra Xikwembu hi voxe. Eka lava va nga “khathalelaka xilaveko xa vona xa moya” (NW) leyi i dyondzo ya nkoka swinene leyi munhu a nga yi kumaka.—Matewu 5:3.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 17]

Exikarhi ka Vaakan, n’wana a a dyondzisiwa ku tsundzuka vutihlamuleri byakwe evanhwini

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Tiholo ta Mfumo ta Timbhoni ta Yehovha ti ni tidyondzo ta lava nga tiviki ku hlaya ni ku tsala