Ha Yini Kereke Yi Lahlekeriwa Hi Nhlohlotelo Wa Yona?

“Mustoyika a a ri Mutoyika; kambe eVujaganini u kwihi Mukreste?”

RALPH WALDO EMERSON, MUTSARI WA SWIHUNGWANA NI SWITLHOKOVETSELO WA LE AMERIKA HI LEMBE-XIDZANA RA VU-19.

NHLANGWANA yin’wana ya hlamusela: “Ndzi Mukhatoliki—kambe a ndzi byi tirhisi.” Muntshwa wa kondlo-a-ndzi-dyi wa engetela: “A ndzi na mhaka na byona vukhongeri.” Marito ya vona ma fana swinene ni xitukulwana xa vantshwa va le Yuropa. Hambileswi vatswari va xona—kumbe ngopfu-ngopfu vakokwana va xona—va ha nghenaka kereke, ripfumelo ra vukhongeri a ri hundziseriwangi eka xitukulwana lexintshwa.

Ha yini mikhuva ya vukhongeri leyi a yi rhandziwa hi switukulwana swa le Yuropa yi cukumetiwile?

Ku Chava A Ka Ha Ri Kona

Hi malembe-xidzana yo tala ku chava ndzilo wa tihele kumbe pagatori ku ve ni nhlohlotelo lowukulu eka vanhu va Yuropa. Tinkulumo to hisa ni swifaniso swa kereke leswi mpfampfarhutiweke hi pende, leswi kombisaka ndzilo wa tihele lowu nga timekiki, swi hlohlotele swirho swa kereke ku anakanya leswaku i ku nghena kereke hi ku hiseka ntsena, loku nga va ponisaka etiheleni. Ku tlula kwalaho, Catechism of the Catholic Church yi vula leswaku “Kereke yi sindzisa vapfumeri leswaku ‘va hlanganyela eka Mihivahivani ya Vukwembu hi Tisonto swin’we na hi masiku ya nkhuvo.’”a Ematiko-xikaya ntshikilelo lowu humaka eka vaaki a wu ri wukulu—munhu un’wana ni un’wana a languteriwa ku nghena kereke hi Tisonto.

Kambe minkarhi yi cincile. Vanhu va tivona va ri ni ntshuxeko wo endla lexi va xi lavaka. Ku chava a ka ha pfuni nchumu. Tihele tihundzuke nkuma, Makhatoliki ya le Yuropa a ma ha ti tshembi nikatsongo.

Kahle-kahle, “xidyoho” xo tsandzeka ku ya eka Masa ya Sonto a xa ha langutiwi xi ri lexikulu. Tirso Vaquero, muprista wa Khatoliki eMadrid, le Spain, u ri: “Loko Mukreste [Mukhatoliki] a nga ti eka Masa hi Sonto, hi n’wi twela vusiwana hikuva u lahlekeriwa hi nkarhi wo vulavula ni Xikwembu swin’we ni vamakwavo va yena, ku nga ri swona leswaku u endle xidyoho. Xexo a hi xidyoho lexikulu.”

Hikwalaho ku chava a ka ha ku nghenisi ku hisekela vukhongeri. Ku vuriwa yini hi mahanyelo ya kereke swin’we ni varhangeri va yona—xana va nga tshembiwa hi mintlhambi ya vona?

Xiphiqo Xa Vulawuri

Ku hela ka nchavo wa vukhongeri ku humelele nkarhi wun’we ni ku hohloka ka xiyimo xa mahanyelo ya kereke. N’wamatimu wa Muntariyana Giordano Bruno Guerri, u vilerile: “Hi malembe-xidzana yo tala a hi ri ni . . . vadyondzisi vo tala va misinya ya milawu ya mahanyelo, kambe a va nga ri vangani vadyondzisi lava a va nga hanyi hi ku pfumelana na yona.” Ku kayivela loku ka vurhangeri lebyinene ku kombisiwile hi tinyimpi timbirhi ta misava leti nga hlakata Vujagana. Tikereke ta le Yuropa a ti nga ri na wona matimba yo sivela vapfumeri ku nghenela nyimpi leyi halateke ngati. Xo biha ku tlula mpimo, tikereke a ti nghene hi nhloko enyimpini—hi matlhelo hinkwawo.

N’wamatimu Paul Johnson u te: “Nyimpi yo Sungula ya Misava, ku nga nyimpi ya xin’wana-manana exikarhi ka mimpambukwa ya Vukreste, yi sungule nkarhi wa mahlomulo ni tingana eka Vukreste. Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi hlasele swinene xiyimo xa mahanyelo xa Vukreste ku tlula leyo Sungula. Yi kombise vuhava bya tikereke ta le Jarimani, masungulo ya Ndzhundzhunuko, vutlunya swin’we ni vutitivi bya Yindlu-nkulu Ya Mupapa.”

Mintwanano ya Vatican ni mfumo wa Vunazi wa Hitler ni tihulumendhe ta Vufasisi ta Mussolini le Italy na Franco le Spain, na tona ti onhe nawu wa mahanyelo wa kereke. Eku heteleleni, vukhongeri byi lahlekeriwe hi xindzhuti xa byona hikwalaho ko namarhela maendlelo ya tipolitiki.

Kereke Ni Hulumendhe —Swi Ntlhantlha Xiboho Xa Vun’we

Exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-20, matiko yo tala ya Yuropa mahetelele ma herise xiboho lexi hlanganisaka Kereke ni Hulumendhe. Entiyisweni, ku hava tiko lerikulu ra le Yuropa leri sweswi ri langutaka Vukhatoliki bya Rhoma tanihi vukhongeri bya rona bya ximfumo.

Ku nga khathariseki leswaku tikereke letikulu ta ha tama ti seketeriwa hi timali hi hulumendhe, kambe ti lahlekeriwe hi nhlohlotelo lowu a ti ri na wona eka tipolitiki. A hinkwavo vafundhisi lava amukeleke xiyimo lexi lexintshwa. Mujesuit wa ndhuma José María Díez-Alegría wa le Spain u tshemba leswaku “varhangeri va kereke ya [Khatoliki] va anakanya—vo tala va vona hi mbilu hinkwayo—leswaku a va nge wu tirhi ntirho wa vona wa vufundhisi handle ko seketeriwa hi ‘hulumendhe.’”

Kambe “nseketelo wa ‘hulumendhe’” a wa ha ri kona. Spain leyi a yi ri ni hulumendhe ya “tiko ra Vukhatoliki” ku fikela hi 1975, i xikombiso xa kahle xa xiyimo lexi. Emalembeni ya sweswinyana ntlawa wa vafundhisi wa le Spain a wu ri karhi wu dodombisana ni hulumendhe ya Vusoxalisi malunghana ni ku seketela kereke hi timali. Bixopo wa le Teruel, eSpain, sweswinyana wa ha ku gungula emahlweni ka vangheni va kereke ya yena a vula leswaku u ti vona a “xanisiwa tanihi Mukhatoliki” hikuva hulumendhe ya Spain a yi nyiki nseketelo wa timali lowu ringaneke ekerekeni.

Hi 1990 tiboxopo ta le Spain ti tivise leswaku “swiphiqo leswikulu swa ripfalo ni mahanyelo” a swi hlasela tiko ra Spain. Xana i mani loyi ti n’wi sandzeke tanihi muvangi wa ‘swiphiqo leswi swa mahanyelo’? Tibixopo ti vule leswaku xin’wana xa swivangelo leswikulu a ku ri “xikombiso xo biha lexi endliwaka hi vulawuri bya tiko [ku nga hulumendhe ya Spain].” Swi le rivaleni leswaku, tibixopo a ti langutela leswaku hulumendhe yi tlakusa tidyondzo ta Khatoliki swin’we ni ku yi seketela hi timali.

Xana Vafundhisi Va Swi Endla Leswi Va Swi Chumayelaka?

Rifuwo ro tala ra Kereke ya Khatoliki minkarhi hinkwayo a a ri va khomisa tingana vaprista lava tirhaka emigangeni leyi nga ni vusweti. Naswona a swi khomisa tingana ngopfu loko Vatican Bank yi hoxe xandla eka leswi magazini wa Time wu swi vitaneke “vukanganyisi byo nyenyetsa ku tlurisa bya timali, endzhaku ka nyimpi le Italy.” Hi 1987, majistarata wa le Italy u humese swileriso swa leswaku ku khomiwa bixopo-nkulu ni vakulukumba van’wana vambirhi va banki ya Vatican. Hambiswiritano, hikwalaho ka xiyimo xo hlawuleka xa vuhosi xa Vatican, swirho leswi hehliwaka swa kereke a swi khomiwanga. Vatican Bank yi vule leswaku a ku na xidyoho lexi endliweke kambe yi tsandzekile ku herisa langutelo ra leswaku kereke a yi swi endli leswi yi swi chumayelaka.—Ringanisa Matewu 23:3.

Mahungu lama hangalasiweke ngopfu ya ku tikhoma loko biha ka rimbewu, ma onhe swinene na wona. Hi May 1992 bixopo wa le Ireland, loyi a dumile hi ku seketela ka yena vunghwendza, u kombele bixopo wakwe leswaku a “n’wi rivalela” ni ku “n’wi khongelela.” U tshikisiwe ntirho endzhaku ka loko swi paluxiwile leswaku a a ri tata wa mufana wa malembe ya 17 hi vukhale ni leswaku a a tirhise timali ta kereke ku hakelela tidyondzo ta n’wana wa yena. Hi n’hweti leyi rhangeleke xiendlakalo lexi, muprista wa Khatoliki u humelerile eka thelevixini ya le Jarimani ni “nghamu” ya yena ni vana va vona vambirhi. U vule leswaku u navela ku “endla xikombelo xa leswaku ku va ni n’wangulano” emhakeni ya vugangu bya le xihundleni lebyi vaprista vo tala va byi endlaka.

Handle ko kanakana, vukanganyisi byi siya xivati lexikulu. N’wamatimu Guerri, ebukwini ya yena leyi nge Gli italiani sotto la Chiesa (Mantariyana Ehansi Ka Kereke), u vula leswaku “hi malembe-xidzana yo tala Kereke a a yi kanganyisa Mantariyana.” U vula leswaku vuyelo byin’wana bya leswi i ku “tumbuluka ka nhlohlotelo lowu hangalakaka wo lwisana ni vafundhisi, hambi exikarhi ka swirho swa kereke swo tshembeka.” Makhatoliki lama hlundzukeke ma nga ha susumeteleka ku vutisa vafundhisi va vona swivutiso leswi fanaka ni leswi muapostola Pawulo a swi vutiseke Varhoma a ku: “Hi xikombiso, u chumayela u sola ku yiva, kambe xana wena wa tshembeka ke? U sola mukhuva wa vuoswi, kambe xana wa tiyiseka leswaku wena u tengile?”—Varhoma 2:21, 22, Phillips.

Mukhandlu Lowu Nga Exikarhi Ka Vafundhisi Ni Swirho Swa Kereke

Xiphiqo lexi tumbelekenyana kambe lexi hetaka matimba, i mukhandlu lowu nga kona exikarhi ka vafundhisi ni swirho swa kereke. Mapapila ya vurisi lama humaka eka tibixopo ma tikomba ma nyenyetsa vangheni va kereke ematshan’wini yo va letela. Eka nkambisiso wun’wana wa le Spain, ko va 28 wa tiphesente ntsena, wa lava ku burisaniweke na vona, lava “pfumelelanaka ni marito ya tibixopo.” Nhlayo leyi ringanaka na yona “a yi na mhaka na wona,” naswona 18 wa tiphesente va vule leswaku a va swi “twisisi leswi [tibixopo] ti swi vulaka.” Ubeda, Bixopo-nkulu wa le Majorca, eSpain, u ri: “Hina tibixopo hi fanele hi amukela nandzu wa hina eku feni ka vukreste—loku endlekaka sweswi.”

Ku pfumaleka ka rungula leri twisisekaka ra Matsalwa ku ya emahlweni ku endla swirho swa kereke swi fambela ekule. Hi ku ya hi Catholic Herald, “vaprista vo tala [le Furwa] va hlawule ku nghenela tipolitiki leswaku va fambisana ni ‘leswi nga enkarhini,’” hambiloko vangheni va tikereke ta vona va lava leswaku va yisa nyingiso eka swilo swa moya. Silvano Burgalassi muprista wa le Italy tlhelo mutivi wa swa ntshamisano u ri: “Kumbe xana [vantshwa] va tshike Xikwembu hikwalaho ka xikombiso xa hina xo biha. Hi va nyike ‘mpfangano’ lowu solekaka, ku nga vukhongeri ni bindzu, vutianakanyi ni vuhomboloki.” A swi hlamarisi leswi vaprista va lahlekeriwaka hi xiyimo xa vona etikweni. Marito lama hakanyingi ma vuriwaka hi Makhatoliki ya le Spain hi lawa: “Ndzi Mukhatoliki, kambe a ndzi va tshembi vaprista.”

Makhatoliki man’wana swa ma nonon’hwela ku phofula swihundla swa wona eka vafundhisi, naswona van’wana va ti kanakana ngopfu tidyondzo ta kereke—ngopfu-ngopfu tidyondzo leti ma ti vonaka ti nga twali kumbe leti nga riki tinene.

Tidyondzo Leti Nga Twisisekiki

Xikombiso lexi xiyekaka i dyondzo ya ximfumo ya Khatoliki ya tihele. Catechism of the Catholic Church yi ri: “Dyondzo ya Kereke yi seketela vukona bya tihele ni leswaku ti tshama hi laha ku nga heriki.” Hambiswiritano, minkambisiso ya sweswinyana yi kombisa leswaku ko va kotara ntsena ya Makhatoliki ya le Furwa ni n’we-xa-nharhu xa ntlawa lowu fanaka wa le Spain, lowu pfumelaka leswaku tihele ti kona.

Hi laha ku fanaka, mayelana ni timhaka ta mahanyelo, vanhu va le Yuropa va tala ku va “Vakreste lava tiendlelaka swa vona.” Mimmi, muntshwa wa kondlo-a-ndzi-dyi wa Mulutere le Sweden u vula leswaku timhaka ta mahanyelo to tanihi ku va ni vana handle ka vukati, i “ta munhu hi xiyexe.” Makhatoliki yo tala ya le Furwa ma nga yima na yena. Loko va langutane ni swiboho swa nkoka evuton’wini, 80 wa tiphesente va vule leswaku va ta yingisa nkongomiso wa ripfalo ra vona ematshan’weni yo yingisa kereke.

Khale nawu wa kereke a wu ri ni matimba yo miyeta un’wana ni un’wana la kanetaka. Hi ku ya hi langutelo ra Vatican, a ku cincanga nchumu. Catechism yi kandziyisa leswaku “hinkwaswo leswi vuriwaka mayelana ni ndlela yo hlamusela Tsalwa i mhaka leyi hi ku helela Kereke yi faneleke ku tivonela eka yona.” Hambiswiritano, nsindziso a wu tirhi nikatsongo. Antonio Elorza, profesa wa timhaka ta politiki wa le Spain wa vilela: “Nsindziso wu karhi wu ya emahlweni. Kereke yi hlawula ku tipfalela hi khokholo, yi sirhelela mikhuva ya yona, ku nga khathariseki leswi matimu ma swi vulaka.” Ehandle ka “khokholo leri,” nhlohlotelo wa kereke ni matimba ya yona swi hambeta swi hohloka.

Handle ka ku bola hi tlhelo ra moya, swiphiqo swa ntshamisisano hi yin’wana ya timhaka ta nkoka leti hoxaka xandla eku honisiweni ka vukhongeri. Van’wamabindzu va endla swihungasi swo tala ni mintlango yo tala—vanhu vo tala va le Yuropa va swi navela va tlhela va va ni ndlela yo tiphina hi swona. Hi xiringaniso, ku ya ekerekeni ku tikomba ku ri ndlela ya vuhunguki yo tirhisa mixo wa Sonto. Handle ka sweswo, tinkulumo ta kereke ti tikomba ti nga swi enerisi swilaveko swa moya swa vanhu.

Swi tikomba swi nga tshembisi leswaku vukhongeri bya ndhavuko byi ta tlhela byi swi kota ku tserhama exikarhi ka vanhu va le Yuropa. Xana vukhongeri i nhlohlotelo wa nkarhi wa khale—lowu kunguhateriweke ku fela makumu?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Ku rhandza ku titsakisa ku teke xiphemu lexikulu xa Vujagana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Loko vanhu le Yuropa vo boheka ku hlawula exikarhi ka ku ya ekerekeni ni ku ya orhela masana elwandle, vunyingi handle ko kanakana byi nga hlawula ku ya elwandle