Ku Lavisisa Mintlhantlho Ya Kona

JOHN LYLY mutsari wa Munghezi u tsarile a ku: “Loko hi vulavula hi xihinga hi nga ha honisa swilo leswi xi vangaka.” Leswaku hi papalata khombo leri, entiyisweni hi fanele hi tsundzuka leswaku ku vilerisiwa ka vanhu namuntlha hi ku onhiwa ka swihlahla swa mpfula ko va swikombiso swa swiphiqo leswikulu ni leswaku ku dlayeteriwa ka swihlahla ku ta ya emahlweni handle ka loko swiphiqo swa kona leswikulu swo ntlhantlhiwa. Hi swihi swiphiqo leswi? Nkambisiso lowu seketeriwaka hi timali hi Nhlangano wa Matiko, wu ri: “Swiphiqo leswikulu leswi hlaselaka vuhlayiseki bya Amazonia, i vusweti ni vuhomboloki bya munhu.”

A Hi Ndzalo Ya Vurimi

Vakambisisi van’wana va vula leswaku, ku dlayeteriwa ka swihlahla ko va vuyelo byo biha bya leswi vuriwaka ndzalo ya vurimi leyi sunguleke edzongeni ni le xikarhi ka Brazil eka malembe-xikhume lama hundzeke. Emahlweni ka sweswo, magidi ya mindyangu leyi nga ni mapurasi lamatsongo a yi tihanyisa hi ku byala mpunga, tinyawa ni mazambani naswona hi hala tlhelo a yi wundla swifuwo. Kutani, hi mpimo lowukulu, tindlela leti hluvukisiweke to byala tindluwa ni swikimu swa gezi leri humaka ematini swi va tekele ndhawu ya vona ivi swi siva tihomu kun’we ni swibyariwa leswi tolovelekeke hi swilo swa vurimi leswi hlayiseriweke ku wundla matiko ya tindhawu ta vumaki. Exikarhi ka 1966 na 1979 ntsena, ndhawu leyi hlayiseriweke ku endla mapurasi leswaku ku rhumeriwa ntshovelo wa swibyariwa yi engeteleke hi 182 wa tiphesente. Hikwalaho ka leswi, van’wamapurasi va 11 eka va 12, va lahlekeriwe hi masimu ya vona ni swa ku tihanyisa ha swona. Eka vona, ndzalo ya vurimi yi hundzuke xiyimo lexi tsemaka nhlana.

Xana van’wamapurasi lava lava nga hava masimu a va ta ya kwihi? Van’watipolitiki lava nga tiyimiselangiki ku langutana ni ndlela yo homboloka yo ava masimu lama nga emugangeni wa vona, va va kombe ndlela yo ntlhantlha xiphiqo hi ku va komba muganga wa Amazon tanihi “ndhawu leyi nga riki na vaaki ya vanhu lava nga riki na ndhawu.” Exikarhi ka lembe-xikhume endzhaku ka loko ku endliwe gondzo lerikulu ro sungula ra Amazon, swisiwana swa van’wamapurasi leswi tlulaka timiliyoni timbirhi leswi humaka edzongeni wa Brazil ni le ndhawini ya dyandza ni leyi hlaseriweke hi vusweti ya le n’walungu-vuxa bya Brazil, a a swi tshama eka magidi ya mikhukhu leyi nga etlhelo ka gondzo leri lerikulu. Loko ku endliwe magondzo yo tala, vo tala lava a va ti yimisele ku va van’wamapurasi eAmazon, va lunghekele ku hundzula swihlahla swi va ndhawu ya mapurasi. Loko va kambisisa makungu lawa yo rhurha, vakambisisi va vula leswaku “vuyelo bya ku rhurha loku emalembeni ya kwalomu ka 50 byi bihile.” Vusweti ni vuhomboloki swi “rhurhe na vona swi ya eAmazon,” naswona “swiphiqo leswintshwa swi endlekile le mugangeni wa Amazon.”

Magoza Manharhu Yo Endla Nhluvuko

Leswaku ku tlhantlhiwa leswi vangaka ku tsemeleriwa ka swihlahla ni ku antswisa swiyimo leswi munhu a hanyaka eka swona eswihlahleni swa mpfula swa Amazon, Commission on Development and Environment for Amazonia, yi humese tsalwa leri bumabumelaka leswaku xin’wana xa leswi hulumendhe yi nga ta swi endla le nambyeni wa Amazon, i ku teka magoza manharhu yo sungula. (1) Ku lulamisa swiphiqo swa ikhonomi ni swa ntshamisano emigangeni leyi hlaseriweke hi vusweti leyi nga ehandle ka swihlahla swa mpfula swa Amazon. (2) Ku tirhisa mirhi leyi nga tsemeleriwangiki ni ku tlhela ku tirhisiwa tindhawu leti swihlahla swa tona ana se swi tsemeleriweke. (3) Ku lwisana ni vuhomboloki lebyikulu bya tiko—ku nga swona swiphiqo leswi vangaka maxangu ni ku dlayeteriwa ka swihlahla. A hi kambisiseni endlelo leri ra magoza lawa manharhu.

Ku Endla Vuvekisi

Lulamisani swiphiqo swa ntshamisano ni swa ikhonomi. Khomixini leyi yi ri: “Yin’wana ya tindlela leti humelelaka to hunguta ku tsemeleriwa ka swihlahla, i ku endla vuvekisi etindhawini tin’wana leti sweleke ta matiko ya Amazonia, leti sindzisaka vanhu ku rhurhela eAmazon leswaku va ta va ni vumundzuku byo antswa.” Hambiswiritano, vakhomixinara lava va tlhela va vula leswaku “ndlela leyi a hi ko tala yi tekeriwa enhlokweni loko ku endliwa makungu yo hluvukisa tiko kumbe muganga wo karhi kumbe hambi va ri vanhu lava nga ematikweni ya vumaki lava lwelaka leswaku ku va ni ku hunguteka lokukulu ka mpimo wa ku tsemeleriwa ka swihlahla swa Amazon.” Kambe, valawuri va hlamusela leswaku loko vatirhela-mfumo ni tihulumendhe timbe leti khumbekaka vo kongomisa vutivi bya vona na nseketelo wa swa timali eku ntlhantlheni ka swiphiqo swo tanihi ku aviwa ka ndhawu loku nga enerisiki kumbe vusweti lebyi nga emadorobeni le tindhawini leti rhendzeleke miganga ya Amazon, va ta hunguta ku khitikana ka van’wamapurasi lava lavaka ku ya eAmazon kutani va pfuna leswaku swihlahla swi hlayiseka.

Hambiswiritano, i yini lexi nga endleriwaka van’wamapurasi lavatsongo lava se va tshamaka le Amazon? Ku tihanyisa ka vona ka siku na siku ku titshege hi ku byala swibyariwa emisaveni leyi nga faneriwiki hi ku rimiwa.

Ku Hlayisa Swihlahla Hi Xikongomelo Xo Kuma Mirhi

Tirhisa swihlahla u tlhela u swi londzovota. Buku ya Nhlangano wa Matiko leyi nge The Disappearing Forests, yi ri: “Swihlahla swa le tindhawini to hisa swa onhiwa kambe a swi tirhisiwi ngopfu. Ku pona ka swona ku titshege hi marito lawa lama tikanetaka.” Vatshila va vula leswaku ematshan’weni ya ku onha swihlahla hi ku swi tsemelela, munhu u fanele ku tirhisa swihlahla hi ku susa swo karhi kumbe ku hlengeleta leswi humaka eka swona, swo tanihi mihandzu, timongo, mafurha, rhaba, mirhi ya risuna, mintsembyana ni swilo swin’wana swa ntumbuluko. Ku vuriwa leswaku swilo swo tano, swi yimela “xiringanyeto xa 90 wa tiphesente ta nkoka wa swihlahla hi tlhelo ra ikhonomi.”

Doug Daly, loyi a nga wa Ntanga wa Swimilana wa le New York, u hlamusela lexi endlaka leswaku a tshemba leswaku ku tshikiwa ka ku dlaya swihlahla, kambe ku susiwa swilo swin’wana eka swona yi ri mhaka leyi twalaka eka yena: “Swi tsakisa hulumendhe—a va voni swiphemu leswikulu swa Amazonia swi nga pfuni nchumu etimhakeni ta bindzu. . . . Swi nga ha hlayisa ni ku nyika vanhu swa ku tihanyisa naswona swihlahla swa hlayiseka. Swa tika ku kuma nchumu wo karhi wo biha lowu u nga wu vulaka mayelana na yona.”—Wildlife Conservation.

Ku hlayisa swihlahla hi xikongomelo xo kuma mirhi, kahle-kahle swi antswisa swiyimo swa mahanyelo swa vaaki lava tshamaka eswihlahleni. Hi xikombiso, vakambisisi le Belém, en’walungu wa Brazil va hlayerile va kuma leswaku ku pfuxeta hekitara yin’we leswaku yi va madyelo ya swifuwo yi humesa mpindzulo wa 120 wa tirhandi hi lembe. Hikwalaho leswaku a kuma muholo wutsongo wa n’hweti na n’hweti le Brazil, munhu u fanele a va na tihekitara ta 48 ta madyelo ya swifuwo naswona a va ni tihomu ta 16. Hambiswiritano, Veja yi vika leswaku n’wamapurasi a nga ha kuma mali yo tala hi ku susa swilo swa ntumbuluko leswi humesiwaka hi swihlahla. Naswona mpimo wa swilo leswi faneleke swi hlengeletiwa wa hlamarisa, ku vula Charles Clement mutivi wa ntivo-vutomi. Dok. Clement wa engetela: “Ku ni timbewu ta matsavu to tala, madzana ya timbewu ta mihandzu, minhlaka ni mafurha leswi nga ha hlayisiwaka ni ku hlengeletiwa. Kambe xiphiqo hi leswaku munhu u fanele ku tiva leswaku swihlahla i xihlovo xa rifuwo ematshan’weni yo swi teka tanihi swihinga leswi sivelaka ku kuma rifuwo.”

Ku Nyika Ndhawu Leyi Onhiweke Nkarhi Wo Tlhela Yi Hlakarhela

João Ferraz, mukambisisi wa le Brazil u vula leswaku nhluvuko wa ikhonomi ni ku hlayisiwa ka mbangu swa fambisana. “Langutani mpimo wa swihlahla leswi ana se swi onhiweke. A xi kona xivangelo xo tsemelela swihlahla swin’wana leswi a swi nga si tsemeleriwa. Ematshan’weni ya sweswo, hi nga ha pfuxeta ni ku tirhisa tindhawu leti ana se swihlahla swa tona swi tsemeleriweke ni ku onhiwa.” Naswona le mugangeni wa Amazon, ku na tindhawu to tala leti onhiweke leti faneleke ku pfuxetiwa.

Ku sukela loko malembe ya va-1960 ma ya eku heleni, hulumendhe yi nyikele mali yo tala leswaku yi khutaza vavekisi lavakulu va timali leswaku va pfuxeta ndhawu leyi ya swihlahla yi va madyelo ya swifuwo. Va swi endlile sweswo, kambe hi ku ya hilaha Dok. Ferraz a hlamuselaka hakona, “madyelo lawa ma onhiwile endzhaku ka malembe ya tsevu. Endzhaku ka loko un’wana ni un’wana a swi xiyile leswaku a ku ri xihoxo lexikulu, van’wamapurasi lavakulu va te: ‘Hi swona, hi kume mali leyi ringaneke eka hulumendhe,’ kutani va nyamalarile.” Vuyelo byi ve byihi? “Swikwere mayile swa 80 000 [swikwere khilomitara swa kwalomu 200 000] swa ndhawu ya madyelo ya swifuwo leyi tshikiweke swi le ku hlakaleni.”

Hambiswiritano, namuntlha vakambisisi lava fanaka na Ferraz va kuma matirhiselo lamantshwa ya tindhawu leti leti onhiweke. Hi ndlela yihi? Emalembeni lama hundzuke va byale swimilana swa 320-000 swa mirhi ya timongo ta le Amazonia endhawini leyi tshikiweke ya tihomu. Namuntlha, swimilana leswi i mirhi leyi tswalaka mihandzu. Tanihi leswi mirhi yi kulaka hi ku hatlisa naswona yi tlhelaka yi va na tihunyi ta kahle, swimilana swa timongo swa le Amazonia sweswi swa byariwa etindhawini to hambana-hambana leti eka tona ku tsemeleriweke swihlahla le nambyeni wa Amazon. Ku susa swilo swo karhi, ku dyondzisa varimi ku byala timbewu leti tshamaka ti ri kona eka tinguva hinkwato, ku tirhisa maendlelo yo tshova tihunyi handle ko dlaya swihlahla ni ku pfuxeta ndhawu leyi onhiweke, hi ku ya hi vativi lava, i swikhomela-ndhawu leswi nga pfunaka ku hlayisa swihlahla swi nga tsemeleriwi.—Vona bokisi leri nge “Ku Tirhela Vuhlayiseki.”

Hambiswiritano, vatirhela-mfumo lava va vula leswaku ku ponisa swihlahla swi lava leswi engetelekeke ku tlula ku pfuxeta ndhawu leyi onhiweke. Swi katsa ni ku kondletela vumunhu bya munhu.

Ndlela Yo Olola Lexi Hombolokeke

Ku lwisana ni vuhomboloki. Mahanyelo ya munhu yo biha ya ku honisa timfanelo ta van’wana hakanyingi ma vangiwa hi makwanga. Naswona, tanihi laha Seneca mutivi wa filosofi wa le minkarhini ya khale a vuleke hakona leswaku, “ntumbuluko wu nge swi koti ku enerisa makwanga”—ku katsa ni ndhawu leyi leyikulu ya swihlahla swa mpfula ya Amazon.

Ku hambana ni van’wamapurasi va Amazon lava lwaka ni vusiwana, vini va tindhawu ta vumaki ni vini va tindhawu letikulu va hlakata swihlahla leswaku va kuma mali yo tala. Valawuri va vula leswaku matiko ya le Vupela-dyambu hilaha ku fanaka ma faneriwa hi ku soriwa hikwalaho ka leswi ma hoxeke xandla swinene eku saheleriweni ka swihlahla swa Amazon. Ntlawa wun’wana wa vakambisisi wa le Jarimani wu gimete hi ku: “Matiko ya vumaki lawa ma nga na swa wona,” ma “vange ku onhaka lokukulu ka mbangu loku ana se ku nga kona.” Commission on Development and Environment for Amazonia yi vula leswaku ku hlayisiwa ka Amazon kahle-kahle ko lava “milawu leyintshwa ya misava hinkwayo, milawu leyi nga ta tisa nhluvuko lowu nga ni endlelo leri hluvukisiweke leyi sekeriweke eka vun’we ni vululami bya vanhu.”

Hambiswiritano, ku hisiwa ka nhova loku yaka emahlweni le Amazon ku tsundzuxa munhu leswaku ku nga khathariseki matshalatshala ya vavanuna ni vavasati lava khathalaka hi mbangu emisaveni hinkwayo, ku endla leswaku mavonelo ya vutlharhi ma va ya xiviri ku tikomba ku tika ku fana ni ku lava ku khoma musi. Ha yini?

Timitsu ta vubihi byo tanihi makwanga ti dzikile swinene eka mahanyelo ya vanhu va tiko, ku tlula ku dzika ka timitsu ta mirhi ya Amazon leti nghenaka emisaveni ya swihlahla. Hambileswi un’wana ni un’wana wa hina a faneleke a endla leswi a nga swi kotaka leswaku a hoxa xandla eka vuhlayiseki bya swihlahla, hambiloko swi ri swinene, a hi vutlharhi ku langutela leswaku vanhu va ta humelela eku heriseni ka swiphiqo leswi dzimeke timitsu ni ku rharhangana swa ku dlayeteriwa ka swihlahla. Leswi vuriweke hi muxiyisisi la tlhariheke wa mahanyelo ya vanhu Hosi ya khale Solomoni, emalembeni ya magidi manharhu lama hundzeke swa ha ri ntiyiso ni sweswi. Hi ku tirhisa matshalatshala ya munhu ntsena “le’ši hombolokeke ši nga ka ši nga ololoki.” (Eklesiasta 1:15) Lexi fanaka ni marito lawa i xivulavulelo xa Xiputukezi lexi nge “O pau que nasce torto, morre torto” (Murhi lowu milaka wu govekile, wu fa wu govekile). Hambiswiritano, swihlahla swa mpfula emisaveni hinkwayo swi na byona vumundzuku. Ha yini?

Vumundzuku Lebyinene eMahlweni

Kwalomu ka malembe ya dzana lama hundzeke, Euclides da Cunha, mutsari wa tibuku wa le Brazil, a a tsakisiwe ngopfu hi Amazon leyi taleke hi swilo leswi hanyaka swa nhova lerova u hlamusele hi swihlahla leswi tanihi “rungula leri nga hangalasiwangiki ngopfu ra manguva lawa ra buku ya Genesa.” Hambileswi munhu a ri karhi a thyakisa ni ku handzula “buku” leyi, Amazon leyi nga kona ni sweswi ya ha ri “mfungho lowu hi tsundzuxaka ndlela leyi misava a yi ri ha yona enkarhini wa ku Tumbuluxa,” hilaha xiviko xa Amazonia Without Myths xi vulaka hakona. Kambe ka ha ta hela nkarhi wo tanihi kwihi?

Anakanya hi mhaka leyi: Swihlahla swa mpfula swa Amazon ni tindhawu tin’wana ta misava ta swihlahla swa mpfula swi nyikela vumbhoni bya “vutlharhi byo hlawuleka” hilaha Da Cunha a vuleke hakona. Ku suka etimitswini ku ya fika ematlukeni ya yona, mirhi ya le swihlahleni yi kombisa leswaku i mintirho ya mavoko ya muendli lonkulu. Loko swi ri tano, xana Muendli loyi Lonkulu u ta pfumelela vanhu va makwanga leswaku va dlayetela swihlahla swa mpfula ni ku herisa misava? Vuprofeta bya Bibele byi hlamula xivutiso lexi hi e-e la twalaka! Byi hlayeka hi ndlela leyi: “Vanhu va matiko a va tele ku hlundzuka, kambe siku ra vukari bya wena [Xikwembu] ri fikile; . . . I nkarhi wa ku herisa lava herisaka misava.”—Nhlavutelo 11:18.

Hambiswiritano, xiya leswaku vuprofeta lebyi a byi hi byeli leswaku Muvumbi u ta susa rimitsu ra xiphiqo lexi hi ku herisa vanhu va makwanga ntsena kambe byi hi byela leswaku u ta endla tano enkarhini wa hina. Ha yini hi vula marito lawa? Phela, vuprofeta lebyi byi vula leswaku Xikwembu xi ta teka goza enkarhini lowu vanhu va “herisaka” misava. Loko marito lawa ma tsariwa emalembeni ya kwalomu ka magidi mambirhi lama hundzeke, vanhu a va ha ri vatsongo hi nhlayo naswona a va nga ri na tindlela to endla sweswo. Kambe xiyimo xi cincile. Buku leyi nge Protecting the Tropical Forests—A High-Priority International Task, yi vula leswaku “ro sungula ematin’wini, ku va vanhu namuntlha va va exiyin’weni xa ku herisa swisekelo swa ku tihanyisa ka vona ku nga ri hi ku herisa tindhawu kumbe swiyenge swo karhi ntsena, kambe emisaveni hinkwayo.”

“Nkarhi” lowu Muvumbi a nga ta teka goza ro herisa “lava herisaka misava” wu tshinele. Swihlahla swa mpfula swa Amazon ni tindhawu tin’wana ta mbangu leti nga ekhombyeni laha misaveni ti na byona vumundzuku. Muvumbi u ta tiyiseka leswaku swa endleka—naswona leswi a hi ntsheketo, kambe i ntiyiso.

[Bokisi leri nga eka tluka 20]

Ku Tirhela Vuhlayiseki

Ndhawu leyi nga kwalomu ka swikwere mitara swa 400 000 ya swihlahla leswi tlheleke swi hluka nakambe edoroba-nkulu exikarhi ka Amazon le Manaus, ku ni tihofisi to hambana-hambana ta Brazil’s National Institute for Research in the Amazon, kumbe INPA. Nhlangano lowu lowu nga ni malembe ya 42 hi vukhale, wu ni tindzawulo to hambana-hambana ta 13 leti kambisisaka xin’wana ni xin’wana ku suka eka ekholoji ku fika eka swihlahla ni rihanyo ra vanhu, hi wona nhlangano lowukulu wa vulavisisi emugangeni lowu. Nakambe wu ni swimilana leswi hlengeletiweke swa misava hinkwayo leswi fuweke swa Amazonia, tinhlampfi, swikokovi, swiharhi leswi tshamaka ematini ni le handle, swiharhi leswi mamisaka, swinyenyana ni switsotswana. Ntirho wa vakambisisi lava va 280 va nhlangano lowu wu hoxa xandla eku twisiseni lokunene ka munhu ka vuxaka lebyi rharhanganeke bya fambiselo ra ekholoji ra Amazonia. Lava endzelaka ndhawu leyi va suka va ri na ku langutela loku tshembisaka. Ku nga khathariseki swipimelo swa mafumelo ni swa tipolitiki, vativi va sayense va le Brazil ni va le matikweni mambe va tiyimisele ku tirhela vuhlayiseki bya ndzalama leyi ya vuhosi leyi nga endhawini ya misava hinkwayo ya swihlahla swa mpfula—ku nga Amazon.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Gondzo leri endliweke hi ku tsemeleriwa ka swihlahla

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Swilo leswi humaka eswihlahleni swa mpfula: mihandzu, timongo, mafurha, rhaba ni swin’wana swo tala

[Credit Line]

J. van Leeuwen, INPA-CPCA, Manaus, Brazil