Vana Va Le Khombyeni

“Handle ka loko ko endliwa vuvekisi hi vana, swiphiqo hinkwaswo leswikulu leswi vanhu va langutaneke na swona nkarhi wo leha, swi ta tshama swi ri swiphiqo leswikulu.”—United Nations Children’s Fund.

VANA va le khombyeni emisaveni hinkwayo. Vumbhoni lebyi khorwisaka bya ku engeteleka ka khombo leri byi nyikeriwile eNhlengeletanweni ya Misava leyi Lwaka ni ku Endliwa ka Bindzu ra Rimbewu hi Vana leyi khomeriweke eStockholm le Sweden hi 1996 naswona ku ri ni vayimeri lava humaka ematikweni ya 130. Hi xikombiso, ku tsariwe leswaku ematikweni yo tala, ku ni vanhwanyana va timiliyoni, van’wana lavatsongo lava ha riki ni malembe ya khume, lava sindzisiwaka ku tirha tanihi tinghwavava.

Melbourne University Law Review ya le Australia yi kombise leswaku vunghwavava byo tano lebyi sindzisiwaka byi vitaniwe “vuhlonga byo biha ngopfu bya manguva lawa.” Endzhaku ka malembe yo tala ya ku xanisiwa emirini, emiehleketweni ni le mintlhavekweni, vanhwanyana lava va chava vutomi bya vona hinkwabyo. Hakanyingi, vanhwanyana lava va tinyikela eka xiendlo lexi xo biha ntsena hileswi va lavaka ku dya leswaku va hanya. Xin’wana lexi endlaka va tinyikela i rifu leri vangiwaka hi ku sika. Lexi twisaka ku vava, vo tala va vana lava va nga riki na makaya va sindzisiwe ku nghenela vunghwavava hi vatswari va vona lava hlaseriweke hi vusiwana, lava va va xaviseke leswaku va kuma mali.

Rin’wana khombo leri vana va langutaneke na rona loko hi tshika leri ri nga erivaleni, hi leri ku phikizaniwaka ngopfu ha rona, ku nga ku tirhisiwa ka vana. Le Asia, eAmerika Dzonga ni le matikweni man’wana ni laha ku rhurheleke vahlapfa eUnited States, vana hambi ku ri lava ha riki ni malembe ya ntlhanu va sindzisiwa ku nghenela leswi hi nga swi vulaka “ntirho wa vuhlonga.” Va tirha ku fana ni tirhoboto letitsongo ehansi ka swiyimo leswi nyangatsaka leswi hlakataka mimiri ni miehleketo ya vona leyitsongo. Vo tala a va dyondzanga, a va kumi rirhandzu ra vatswari, a va na makaya lawa va titwaka va hlayisekile eka wona, a va na tithoyi to tlangisa, a va na tiphaki leti va nga tlangelaka eka tona. Vo tala va dyeleriwe hi vatswari va vona.

Vana Lava Nga Masocha Ni Lava Nga Riki Na Vatswari

Lexi nyanyisaka khombo leri, se ku tirhisiwa vana vo tala leswaku va va masocha emavuthwini ya tinyimpi ta xin’wana-manana. Vana va nga ha yiviwa kumbe va xaviwa evuxaviselweni bya mahlonga kutani va sungula ku xanisiwa hi tihanyi, minkarhi yin’wana hi ku va sindzisa ku languta vanhu loko va dlayiwa. Van’wana va lerisiwe ku dlaya vatswari va vona vini kumbe ku tirhisa swidzidzirisi leswaku va antswisa vuswikoti bya vona byo dlaya.

Xikombiso lexi landzelaka xi kombisa mimbuyelo ya ku onhiwa ka miehleketo ya vana va magidi-gidi lava endliweke masocha laha Afrika. Mbulavurisano lowu wu tsemaka nhlana a wu ri exikarhi ka mupfuni wa tiko ni mufana la nga socha loyi a a ringeta ku kombisa leswaku a nga na nandzu:

“Xana u dlele vanhu? ‘E-e.’

Xana a wu ri ni xibalesa? ‘Ina.’

Xana a wu xi kongomise eka vanhu? ‘Ina.’

Xana u baleserile? ‘Ina.’

Ku endleke yini? ‘Vanhu va lo tiwela ehansi.’”

Vantshwa van’wana va ha ri “ticence” lerova va nga va masocha loko u ehleketa leswaku ku ni vana va malembe ya tsevu ku ya ehenhla lava nga masocha. Ku vikiwe leswaku ni le malembeni ya le ndzhaku-ndzhaku ya va-1988, ku ni nhlayo ya kwalomu ka 200 000 ya vana lava nga masocha emisaveni hinkwayo.

Ku vuriwe leswaku emalembeni ya le xikarhi ka 1988 na 1992, ekaya ra vana lava nga riki na vatswari etikweni ra le Asia, vana lava ringanaka 550, vunyingi a ku ri vanhwanyana, a va hlawuriwile leswaku va dlayiwa hi ndlala. Dokodela un’wana wa vika: “Vana volavo lava nga riki na vatswari a va ri hava tiphilisi leti endlaka leswaku va nga twi ku vava. Hambiloko va etlele, va ri karhi va hlala, va boheleriwe emibedweni ya vona.”

Xiyimo xi njhani eYuropa? Tiko leri ri hlundzukisiwe hi ku tshuburiwa ka ntlawa wa misava hinkwayo lowu nga ni swifaniso swa vana lava nga ambalangiki nchumu leswi endleke leswaku vanhwanyana lava va tekiwa hi nkani va ya pfinyiwa. Vanhwanyana van’wana lava nga ni khombo va dlayiwile hi vomu kumbe ku dlayiwa hi ndlala.

Swiviko leswi swi komba leswaku hakunene matiko yo tala ma ni xiphiqo xa xiviri malunghana ni ku tirhisiwa ka vana hi ndlela yo biha. Xana hi ta va hi swi hundzeleta loko hi vula leswaku i xiphiqo xa misava hinkwayo? Xihloko lexi tlhandlamaka xi ta hlamula xivutiso xexo.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

FAO photo/F. Botts

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

N’wana la nga socha eLiberia

[Xihlovo Xa Kona]

John Gunston/Sipa Press

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Evumakelweni bya switina le Colombia, vana va tirha tanihi tingholovhana

[Xihlovo Xa Kona]

UN PHOTO 148000/Jean Pierre Laffont