Ndlela Leyi Timanga Ti Tirhisiwaka Ha Yona eAfrika

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! ECENTRAL AFRICAN REPUBLIC

EMATIKWENI ya le Vupela-dyambu timanga ti langutiwa tanihi nchumu wo endla botere. Hambiswiritano, ematikweni man’wana ya Afrika, ti tirhisiwa ngopfu evuton’wini bya siku ni siku. Hi ndlela yihi?

EAfrika xikarhi, swakudya swo tala leswi tolovelekeke swa kandzeriwa. Etikweni leri, ku fana ni le matikweni man’wana lama ha hluvukaka, fulawa—nchumu lowu tirhisiwaka ku kandzela nyama ni murhu—hakanyingi a wu kumeki hi ku olova. Hi ntolovelo ku tirhisiwa timanga.

Hambiswiritano, vanhu a va tali ku xava timanga to siriwa evhengeleni ra swakudya. Evhengeleni ti xavisiwa hi xilepulana naswona ta durha swinene. Kutani vavasati vo tala va vantima va hlawula ku tisilela timanga ta vona. Ndlela leyi ntirho lowu wo nonon’hwa wu endliwaka ha yona ya tsakisa. Ku kumeke endlelo leri landzelaka loko ku vulavuriwa ni vavasati vo hlayanyana va vantima.

Ku Byala Timanga

Entiyisweni, swa olova ku byala timanga. Ntirho wo nonon’hwa ngopfu i ku rima. Ku rimiwa eku sunguleni ka nguva ya timpfula loko misava ya ha omile naswona ya ha nonon’hwa. Etikweni leri timbewu ti goberiwa hi April, naswona loko timpfula to hatla ti na, “timanga” ti nga tsuvuriwa eku heleni ka August kumbe eku sunguleni ka September.

Entiyisweni, timanga ti fananyana ni timongo leti vandziweke. Timanga a ti kumeki emisinyeni, kumbexana hilaha van’wana va ehleketaka hakona; kambe ti mila ti va switshindza, leswi pfunaka leswaku ti swi kota ku chela kahle.

EAfrika xikarhi, tshangava ra timanga hi ntolovelo ri lehe kwalomu ka 90 wa timitara naswona ri aname kwalomu ka 50 wa timitara. Vanhu van’wana va ti byala etshangaveni leritsongo ekusuhi ni yindlu ya vona. Hi ntolovelo ku rimiwa hi xikomu etshangaveni. Lowu i ntirho lowu lavaka matshalatshala yo tala! Swibyariwa leswi swi lava leswaku u tshamela ku hlakula, ngopfu-ngopfu loko swa ha ku mila. Lexi hakanyingi xi karhataka etshangaveni i makondlo lama handzaka timanga. Naswona ku fanele ku tshama ku ri karhi ku hlakuriwa.

Tshangava ri rindziwa ngopfu hi nkarhi wa ntshovelo. Vana va nga vekiwa leswaku va rindza loko nkarhi wa ntshovelo wu tshinela. Wansati un’wana u vike leswaku u kume tshindza rakwe ra timanga ri ri ehenhla ka misinya leyi nga ekusuhi. Tinkawu ti ri rhwele ti ya n’wi dyela rona!

Hi ntolovelo ndyangu hinkwawo wu hoxa xandla eku tsuvuleni ka timanga. Un’wana ni un’wana u ya emasin’wini leswaku a ya pfuneta. Switshindza leswi swi tsuvuriwa hi mavoko kutani swi tshikiwa leswaku swi oma, kutani ku kheleriwa timanga, ti yisiwa emutini hi swibya leswikulu, leswi vatshoveri va swi rhwalaka hi tinhloko.

Kutani, ku endleka yini hi timanga? Endzhaku ka loko ti hlantswiwile, ta swekiwa ti cheriwa ni munyu. Tin’wana ti dyiwa hi nkarhi wolowo, leto tala a ti dyiwi, ku ta kandzeriwa ha tona. Ti anekiwa ehandle leswaku ti oma hi ku helela. Ku fanele ku va ni munhu la ti rindzaka leswaku ti nga dyiwi hi timbuti leti rhendzelekaka.

Loko timanga ti omile, ti vekiwa edulwini. Dulu ri ti hlayisa ti omile, naswona ra ti sirhelela leswaku makondlo ma nga ti dyi nileswaku vana va nga nusi va dya loko Manana a ha tirha emasin’wini.

Timanga Ta Siriwa

Timanga ti fanele ti tlhorhiwa ti nga si siriwa. Hi ntolovelo ti katingiwa hi pani leyikulu endzilweni wa tihunyi lowu tshiveriwaka ehansi. Leswi swi endla leswaku ti nandziha naswona ti tlhorheka hi ku olova. Timanga ta vekiwa leswaku ti hola, kutani ti tlhorhiwa. Kutani ku tirhisiwa muchini wo sila leswaku wu sila timanga leti katingiweke. Loko muchini wu nga ri kona, manana wa kwala kaya u ta ti chela eribyeni ro sila, kutani a ti sila hi nchila.

Timanga leti siriweke ti va se ti lunghekele ku kandzela, hakanyingi ku kandzeriwa embiteni ya xixevo kutani xixevo xexo xi dyiwa ni ntsumbula, mubanana kumbe mpunga. Loko u lava ku twa nantswo wa swakudya leswi kandzeriweke hi timanga, ha yini u nga swi kandzeli na wena?

U nga landzela maswekelo ya vona kutani u kandzela nyama, tinyala, swinyalana kumbe u endla xiridza. Sweka nyama yi kondza yi wupfa, kutani loko u swi rhandza u chela xipinichi lexi tsemeleriweke. Loko swa ha ri exitikweni, endla xiridza—u chela mpimo wa timanga lowu ringanaka n’we-xa-khume eka khilogiramu ha yin’we ya nyama—kutani u hakasa leswaku u endla xiculu. Swi tshike swi vila timinete ta khume kumbe ku tlula, ndzilo wu ri karhi wu hisa ngopfu leswaku nantswo wa timanga wu nga twaleli ngopfu. Loko murhu wa kona wu nga tiyanga hilaha u lavaka hakona, engetela timanga leti siriweke. Nandzihisa hi munyu. Loko u rhandza swilo leswi nga ni swinyunyeteri, nyunyetela biriviri.

Vo tala va kuma leswaku loko u dya xixevo xexo hi mpunga, u nga titsema ni rintiho! Hambiloko xa wena xi nga ta ka xi nga nandzihi ku fana ni xa vona, u ta tiringetela hi wexe ndlela leyi timanga ti tirhisiwaka ha yona—eAfrika!

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16]

Timanga ta tsuvuriwa, kutani ti yisiwa ekaya leswaku ti ya tlhorhiwa ni ku siriwa