Vantshwa Va Vutisa . . .

Ku Vuriwa Yini Hi Ku Tiboxa eMirini?

‘Loko ndzi sungula ku vona vanhu va tiboxe milomu ni swirho swin’wana swa miri, ndzi hlamarile ndzi ku, “Mawaku ku saseka ka swona!”’—Lisa.

A HI Lisa ntsena a anakanyaka tano. Nhlayo leyi andzaka ya vantshwa yi vehela swingwavila eka swirho swo hambana-hambana swa miri wa vona, hambi ku ri etinxiyini ta vona, eririn’wini, emilon’wini ni le nkaveni. Mukhuva lowu wu vuriwa ku tiboxa miri.a

Muntshwa la vuriwaka Heather, wa malembe ya 16 hi vukhale na yena u navela ku tiboxa miri. U anakanya leswaku loko o va ni xingwavila enkaveni u ta languteka “kahle swinene.” Hambiswiritano, Joe, la nga ni malembe ya 19 hi vukhale, ana se u vehele xingwavila xa nsuku eririn’wini. Kasi xinhwanyetana xin’wana xona xi hlawule ku tiboxa etinxiyini hikuva xi lava nchumu “lowu nga ta vonaka kahle” lowu nga ta “hlamarisa vanhu.”

Mhaka yo vehela swingwavila emirini a hi yintshwa. Khale eminkarhini ya Bibele, wansati la chavaka Xikwembu la vuriwaka Raveka a a vehela xingwavila enhompfini. (Genesa 24:22, 47) Loko Vaisrayele va huma aEgipta, a va vehele swingwavila. (Eksoda 32:2) Kambe a swi tiviwi leswaku swingwavila swa kona a swi veheriwa hi ku boxa ndleve kumbe hi ku boxa nhompfu. Hambiswiritano, mahlonga yo tshembeka a ma boxa tindleve ta wona, ma kombisa ku tshembeka ka wona eka vini va wona. (Eksoda 21:6) Ku tiboxa miri a ku tolovelekile ni le ka vanhu van’wana va khale. Vaaztec ni Vamaya a va tiboxa ririmi hikwalaho ka vukhongeri bya vona. Ku tiboxa ririmi swa ha andzile eAfrika ni le ka Maindiya ya le Amerika Dzonga. Ku vehela swilo swo sasekisa enhompfini swa ha tolovelekile eka Vamelanesia ni vaaki va Indiya ni va Pakistan.

Khale, ku tiboxelela miri ematikweni ya le Vupela-dyambu hi ntolovelo a swi endliwa endleveni, hi vanhu va xisati ntsena. Kambe namuntlha vana va kondlo-a-ndzi-dyi ni vantshwa va xinuna ni va xisati va vehela swingwavila kun’wana ni kun’wana emirini laha swi kotekaka ku swi vehela.

Lexi Endlaka Va Tiboxa

Vo tala va tiboxa miri hikuva va vona swi ri efexenini—i nchumu lowu vanhu vo tala va wu endlaka. Van’wana va vona onge swi ta va endla va languteka ku antswa. Ina, mukhuva lowu wu pfurheteriwa hi leswi vanhu lava kombisaka tifexeni va xiyimo xa le henhla, vatlangi va mintlango va xiyimo xa le henhla ni vayimbeleri lava dumeke va vehelaka swingwavila emirini. Eka vantshwa van’wana, ku tiboxa miri swi endleriwa ku kombisa leswaku va tilawula, va lava ku kombisa vumunhu bya vona ni leswaku va hambanile ni vanhu van’wana. John Leo mutsari wa mahungu u ri: “Ku navela ku dyisa vatswari mbitsi ni ku hlamarisa vanhu swi vonaka ku ri xona xivangelo-nkulu xa ku tiboxa miri.” Ku nga eneriseki, ku tilawula, ku delela ni ku xandzuka swi vonaka ku ri swona swi vangaka moya lowu.

Nakambe ku ni lava va tiboxaka miri leswaku va titsakisa emianakanyweni ni le mintlhavekweni. Hi xikombiso, vantshwa van’wana va anakanya leswaku swi ta va endla va xiximeka. Van’wana lava nga tshama va khomiwa hi ndlela yo biha va ha ri vantshwa, va vona ku ri ndlela yo kombisa leswaku va yi lawula mimiri ya vona.

Rihanyo Ri Le Khombyeni

Kambe, xana ku tiboxa miri a swi na khombo? Madokotela yo tala ma vula leswaku minkarhi yin’wana a swi na khombo. Kambe, ku tiboxa miri hi wexe swi ni khombo. Hambi ku ri ku ya eka vanhu lava va boxaka kambe va nga riki na vutshila swi nga va ni khombo. Vo tala a va leteriwanga kahle, va dyondzisiwe hi vanghana, hi timagazini kumbe hi tivhidiyo. Hikwalaho, swi nga ha endleka va nga tirhisi tindlela leti baseke kumbe va nga ma tivi makhombo lama fambisanaka ni ku boxa miri. Nakambe, vanhu vo tala lava boxaka miri a va na byona vutivi malunghana ni swirho swa miri. Leyi a hi mhaka yitsongo, hikuva loko munhu a boxa endhawini leyi hoxeke a nga vanga leswaku ku huma ngati yo tala. Ku vavisa nsiha swi nga lamata munhu.

Khombo rin’wana lerikulu i ku ngheniwa hi switsongwatsongwana. Switirhisiwa leswi thyakeke swi nga nghenisa mavabyi yo kota vuvabyi bya xivindzi, AIDS (SIDA), rifuva ni vuvabyi bya rihlaya. Hambiloko ku tirhisiwe switirho leswi baseke, munhu u fanele a ongola mbanga ya kona endzhaku ka ku boxiwa. Hi xikombiso, loko munhu a boxiwe enkaveni a nga ha pfatlanyiwa hi ku khumbiwa hi swiambalo. Swi nga ha teka tin’hweti ta kaye leswaku a hola.

Madokodela ma vula leswaku ku boxa nxorhonxorho ya nhompfu kumbe ya ndleve swi ni khombo swinene ku tlula ku boxa ndleve endhawini leyi tolovelekeke. Phepha-hungu ro huma eka American Academy of Facial Plastic and Reconstructive Surgery ra hlamusela: “Timbhovo to tala leti boxiwaka exiphen’wini xa le henhla xa ndleve ta vilerisa swinene—ku ngheniwa hi switsongwatsongwana endhawini leyi swi nga ha endla leswaku munhu a lahlekeriwa hi xiphemu hinkwaxo xa le henhla xa ndleve. Ku tiboxa nhompfu naswona swi ni khombo—ku ngheniwa hi switsongwatsongwana endhawini leyi swi nga khumba ni misiha ya ngati leyi nga ekusuhi, naswona swi nga khumba ni byongo.” Loko phepha-hungu leri ri gimeta ri ri: “Kahle-kahle, munhu u fanele a [boxa] ndleve ntsena hi ndlela leyi tolovelekeke.”

Makhombo man’wana i swivati leswi chavisaka ni ku ka miri wu nga twani ni swingwavila leswi nghenisiwaka eka wona. Loko swingwavila leswi nga etindhawini leti nyenyelaka, to fana ni vele, swi kokiwa hi swiambalo, mbhovo wu nga ha handzuka hi ku olova. Tinyama leti handzukeke eveleni ra xinhwanyetana, ti nga ha pfala ni muhocho wa mafi, naswona loko ti nga ongoriwi, swi nga ha xi tikela ku mamisa kumbe xi nga mamisi nikatsongo enkarhini lowu taka.

American Dental Association ya ha ku vula leswaku ku boxa milomu i nchumu lowu nga ni khombo swinene. Makhombo man’wana ya ku tiboxa milomu ma katsa ku tlimbeka hikwalaho ko mita xingwavila, ku fa vusindza ka ririmi ni ku va switwi swa rona swi nga ha tirhi, ku mpfempfa ka ngati nkarhi wo leha, ku tshoveka kumbe ku petluka ka meno, ku va ni marha yo tala, ku huma rihlakahla hi ndlela leyi nga lawulekiki, ku vaviseka ka maxinini, ku kavanyeteka loko u vulavula, ni ku nonon’hweriwa loko u hefemula, u cakunha ni loko u mita. Loko nhwanyana la vitaniwaka Kendra a boxe ririmi, ri “pfimbile ri fana ni baluni.” Lexi nyanyiseke timhaka, hi leswaku loyi a n’wi boxeke u tirhise xingwavila lexi veheriwaka exilepfini, kutani xi tseme xi nghena eririn’wini ra Kendra xi ya tsema ni tinyama ta rona ta le hansi. A ku sale katsongo a hundzuka mbheveve.

Xikwembu xi dyondzise vanhu va xona, ku nga Vaisrayele, leswaku va xixima mimiri ya vona naswona va papalata ku titsema. (Levhitika 19:28; 21:5; Deteronoma 14:1) Hambi leswi Vakreste namuntlha va nga riki ehansi ka Nawu wa Muxe, va ha khutaziwa ku xixima mimiri ya vona. (Varhoma 12:1) Kutani ke, xana a hi swinene leswaku hi papalata swiendlo leswi nga vekaka rihanyo ekhombyeni? Hambiswiritano, ku ni swin’wana leswi u faneleke u swi tsundzuka handle ka rihanyo.

Xana Swi Va Byela Yini Vanhu Van’wana?

A ku kona laha Bibele yi vekaka nawu lowu kongomeke malunghana ni ku tiboxa miri. Kambe yi hi khutaza ku tilunghisa ‘hi xichavo ni ku va ni mianakanyo yo hluteka.’ (1 Timotiya 2:9) Hambiloko nchumu wo karhi wu nga ha langutekaka wu xiximeka endhawini yin’wana, mhaka hi leswaku wu langutiwa njhani laha wena u tshamaka kona. Hi xikombiso, ematikweni man’wana swi nga ha amukeleka leswaku vanhu va xisati va boxa tindleve. Kambe eka ndhawu yin’wana kumbe eka vanhu van’wana, swi nga ha va khunguvanyisa.

Hambileswi ku tiboxa miri ni ku vehela swingwavila swi tolovelekeke eka vanhu lava dumeke, a swi amukeleki eka vanhu va le Vupela-dyambu. Xivangelo xin’wana ku nga ha va leswaku i nchumu lowu wu tiviwaka wu endliwa hi swivochwa, swihovori leswi fambaka hi swithuthuthu, vatlangi va vuyimbeleri bya rhok lebyi thyakeke ni swirho swa ntlawa lowu hanyaka hi vusodoma. Eka vanhu vo tala, ku tiboxa miri swi kombisa leswaku munhu u hungukile kumbe wa xandzuka. Vo tala va swi teka ku ri nchumu lowu chavisaka, lowu nyenyetsaka. Nhwanyana la nga Mukreste la vitaniwaka Ashley u ri: “Mufana un’wana wa le tlilasini wa ha ku tiboxa nhompfu. Yena u vona swi ri swinene. Mina ndzi vona swi nyenyetsa!”

Kutani ke, a swi hlamarisi leswi xitolo xin’wana lexi tivekaka swinene le Amerika xi vekeke nawu wa leswaku vathoriwa lava tirhisanaka hi ku kongoma ni vaxavi a va fanelanga va va ni swingwavila swo tlula xin’we endleveni yin’we ni leswaku a va fanelanga va tiboxa eka tindhawu tin’wana leti vonakaka. Muvulavuleri wa khampani leyi u ri: “A wu swi tivi leswaku vanhu va ta titwisa ku yini.” Vanhu lava pfunaka swichudeni leswaku swi kuma ntirho, va khutaza swichudeni swa vafana leswaku swi nga veheli “swingwavila endleveni kumbe endhawini yin’wana emirini; va xisati a va fanelanga va vehela . . . swingwavila swa le nhompfini.”

Vakreste lava ha riki vantshwa va fanele va tiyiseka leswaku va xiximeka eka van’wana, ni loko va ri entirhweni wa ku chumayela. A va fanelanga ‘va nyika van’wana xivangelo ni xin’we xa ku khunguvanyeka leswaku vutirheli bya vona byi nga kumiwi byi ri ni xihoxo.’ (2 Vakorinto 6:3, 4) Ku nga khathariseki leswaku hi rihi langutelo leri u nga na rona hi ku tiboxa miri, kambe ndlela leyi u langutekaka ha yona yi vula swo karhi hi langutelo ni mikhuva ya wena. Xana u lava leswaku vanhu va ku tekisa ku yini?

Eku heteleleni, wena—ni vatswari va wena—hi n’wina mi faneleke mi vona leswaku mi ta endla yini hi mhaka leyi. Bibele yi tsundzuxa hi ndlela leyi twalaka yi ku: “U nga pfumeleli vanhu lava va ku rhendzeleke va ku endla u hanya hi ndlela ya vona.” (Varhoma 12:2, Phillips) Phela hi wena u nga ta langutana ni vuyelo bya kona.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 21]

Ku tiboxa miri ku rhandziwa ngopfu hi vantshwa