Ku Tikuma U Ri eVukatini Kambe U Nga Rhandziwi

“Eka vanhu lava rhandzaka ngopfu ku dlaya vukati, a ko va ntsena vatekani lava nga tsakangiki lava nga ha talaka ku dlaya vukati, kambe ku tlhandlekela kwalaho, ku ni vatekani vo tala lava lahlekeriwaka hi ntsako evukatini.”—Huvo ya Timhaka Ta Mindyangu Eamerika.

KU TSHAME ku vuriwa leswaku ntsako lowukulu evuton’wini ni mbitsi lowukulu swi huma eka xihlovo xin’we—evukatini bya munhu. Kunene, a swi talanga swilo leswi talaka ku tisa ntsako lowukulu kumbe nhlomulo lowukulu—evuton’wini. Hilaha bokisi leri fambisanaka ni xihloko lexi ri kombisaka hakona, mimpatswa yo tala yi langutana ngopfu ni nhlomulo.

Kambe minkambisiso leyi endliweke malunghana ni swivangelo swa ku dlaya vukati a yi swi paluxi hi ku helela swivangelo swa kona. Loko vukati byin’wana byi hahluka, byo tala byi sala bya ha khomelerile, kambe byi langutana ni maxangu. Wansati un’wana la tekiweke malembe lama tlulaka 30 u phofula swa le mbilwini yakwe hi ndlela leyi: “A hi ri ndyangu lowu tsakeke, kambe malembe ya 12 lama hundzeke, a byi ri karhi byi ndzi katinga kunene. Nuna wa mina a nga na mhaka ni mintlhaveko ya mina. Entiyisweni hi yena xirha lexikulu xa mintlhaveko ya mina.” Hilaha ku fanaka, nuna la lavaka ku va ni malembe ya 25 a tekile u ririse xileswi: “Nkatanga u ndzi byele leswaku a nga ha ndzi rhandzi. U vule leswaku a nga tiyisela loko ho tshama swin’we ntsena, kutani un’wana ni un’wana a ya tihungasa lomu a rhandzaka kona.”

Ina, van’wana va dlaya vukati eswiyin’weni swo tano leswi tshikilelaka. Kambe, van’wana a va ehleketi ni ku ehleketa hi ku dlaya vukati. Ha yini? Hi ku ya hi Dok. Karen Kayser, timhaka to kota vana, ku lahlekeriwa hi xindzhuti, timali, vanghana, maxaka ni vukhongeri ti nga ha endla leswaku mpatswa wu tshama swin’we hambiloko wu nga ha rhandzani. U ri: “A hi kanyingi vatekani lava va dlaya vukati, kambe va hlawula ku tama va tshama swin’we hambiloko va nga ha khathalelani hi tlhelo ra mintlhaveko.”

Xana mpatswa lowu rirhandzu ra wona ri holeke wu fanele wu tilan’wa, wu hanya vutomi lebyi nga enerisiki? Xana vatekani va fanele va dlaya vukati loko rirhandzu ri herile? Ntokoto wu kombisa leswaku vukati byo tala lebyi nga ni swiphiqo byi nga ponisiwa—ku nga ri ntsena enhlomulweni wa ku hambana kambe ni le nhlomulweni wa ku pfumaleka ka rirhandzu.

[Bokisi leri nga eka tluka 3]

KU DLAYA VUKATI EMISAVENI HINKWAYO

• Australia: Nhlayo ya vanhu lava dlayaka vukati yi le kusuhi ni ku phindheka ka mune ku sukela hi va-1960.

• Britain: Hi ku ya hi ku vhumbha loku endliweke, vukati bya mune eka bya khume byi ta hahluka.

• Canada na Japani: Ku dlaya vukati ku khumba xiphemu xa vunharhu xa vukati.

• United States: Ku sukela hi 1970, xiringaniso xa leswaku mimpatswa leyi tekanaka yi tshama swin’we kumbe yi hambana, xa ringana.

• Zimbabwe: Eka vukati byin’wana ni byin’wana bya ntlhanu, byimbirhi bya hahluka.