Hi Nga Dyondza Yini eMatin’wini?

“Ku hava nchumu wa nkoka eka van’wamatimu lowu tlulaka ku tiva xivangelo ni mimbuyelo ya nchumu wo karhi.”—GERALD SCHLABACH, XANDLA XA PROFESA WA MATIMU.

VAN’WAMATIMU va tala ku vutisa va ku, Xana swiendlakalo swo karhi swi humelele njhani naswona hikwalaho ka yini? Hi xikombiso, matimu ma hi byela leswaku Mfumo wa Rhoma wu wile. Kambe, ha yini wu wile? Xana wu wisiwe hi vukanganyisi kumbe hi ku rhandza ntsako? Xana a swi tika ku lawula mfumo wolowo kumbe a swi durha ngopfu ku kongomisa mavuthu ya wona? Xana valala va Rhoma a va ya va andza ngopfu kumbe a va ri ni matimba ngopfu?

Sweswinyana, Vukhomunisi bya le Yuropa Vuxa, lebyi nkarhi wun’wana a byi langutiwa byi ri nxungeto eVupela-dyambu, byi wile hi xitshuketa ematikweni yo hambana hi ku landzelana ka wona. Kambe ha yini? Naswona, ku nga dyondziwa yini eka sweswo? Van’wamatimu va ringeta ku hlamula swivutiso swa muxaka lowu. Kambe, loko va hlamula, xana xihlawuhlawu xa vona xi swi khumba njhani leswi va swi vulaka?

Xana Matimu Ma Nga Tshembiwa?

Van’wamatimu va endla ngopfu ntirho wa vufokisi ku tlula wa van’wasayense. Va kambisisa, va vutisa ni ku sola tirhekhodo ta matimu ya khale. Va lava ku tiva ntiyiso, kambe hakanyingi a swi tiveki kahle leswi va swi lavaka. Xivangelo xin’wana hi leswi ntirho wa vona wu khumbaka ngopfu vanhu, naswona van’wamatimu a va swi koti ku vona leswi nga emiehleketweni ya vanhu—ngopfu-ngopfu emiehleketweni ya vanhu lava feke. Swi nga ha endleka van’wamatimu va tsutsumele ku endla swiboho hi timhaka tin’wana va nga si ti xopaxopa kahle. Hikwalaho, minkarhi yin’wana matimu ma nga ha hlamuseriwa—hi ku ya hi mavonelo ya mutsari.

Ina, a swi vuli leswaku loko n’wamatimu a boxe mavonelo yakwe, leswi a swi tsaleke swi hoxile. Matsalwa ya Bibele lawa a ma runguriwa kunene, ya Samuwele, Tihosi ni Tikronika, ma tamele ni timhaka leti fanaka leti tsariweke hi vanhu va ntlhanu vo hambana-hambana, kambe swi le rivaleni leswaku a ma hambani ngopfu naswona a ma hoxanga. Swi tano ni hi Tievhangeli ta mune. Vatsari vo tala va Bibele va vike ni swihoxo swa vona ni vuphukuphuku lebyi va byi endleke—ku nga nchumu lowu nga taliki ku boxiwa emisaveni leyi.—Tinhlayo 20:9-12; Deteronoma 32:48-52.

Handle ka xihlawuhlawu, yinhla yin’wana leyi faneleke yi xiyiwa loko u hlaya matimu, i xikongomelo xa mutsari. Michael Stanford ebukwini yakwe leyi nge A Companion to the Study of History u ri: “Matimu lama chumbutiweke hi vafumi kumbe hi vanhu lava lavaka ku lawula kumbe vanghana va vona, ma fanele ma kambisisiwa hi vukheta lebyikulu.” Mhaka yi vonaka yi kanakanisa loko matimu ma kombisa kumbe ku khutaza vurhandza-tiko hi ndlela leyi tumbeleke kumbe leyi kongomeke. Leswi twisaka ku vava, minkarhi yin’wana rungula ro tano ra kumeka etibukwini ta xikolo. Nawu wa hulumendhe ya tiko rin’wana wu swi veke erivaleni leswaku xikongomelo xa ku dyondzisa matimu i “ku simeka moya wa vurhandza-tiko etimbilwini ta vanhu . . . hikuva ku tiva swilo leswi endlekeke enkarhini lowu hundzeke swi ni nkucetelo lowukulu wa vurhandza-tiko eka vanhu.”

Matimu Yo Kanganyisa

Minkarhi yin’wana matimu a ma na xihlawuhlawu; kambe ma ni vukanganyisi. Hi xikombiso, khale ka Soviet Union, “yi time vito ra Trotsky etibukwini ta matimu, yi endlela leswaku vito rakwe ri nyamalala,” ku vula buku leyi nge Truth in History. Trotsky a ku ri mani? A a ri murhangeri wa Nhlunga-vuhosi bya Bolshevik eRhaxiya naswona a a ri ehansi ka Lenin. Endzhaku ka ku fa ka Lenin, Trotsky u tlulane milenge na Stalin, kutani a hlongoriwa eka Communist Party, naswona u dlayiwile endzhaku ka nkarhi. Vito rakwe ri susiwile ni le ka tinsonga-vutivi ta le Soviet. Ku onhiwa ka matimu hi ndlela leyi fanaka, ku fikela laha a ku hisiwa tibuku leti nga yimiki na vona, a ku ri tshamelo maxelo eka vafumi vo tala va tihanyi.

Kambe, ku vekiwa ka matimu hi ndlela yo kanganyisa, ku sungule khale ka khaleni, kumbexana kwale Egipta ni le Asiriya. Vafumi va tihanyi, tihosi swin’we ni vafumi lava ti tikukumuxaka ku tlula mpimo a va tiyisekisa leswaku timhaka leti vulavulaka hi matimu ya tona ti va tlhoma tinsiva. Hikwalaho, leswi va koteke ku swi endla a swi tshamela ku lungiwa hi munyu, kasi leswi khomisaka tingana kumbe swi nyumisaka, ku fana ni ku hluriwa enyimpini, a swi nga vuriwi hinkwaswo, a swi suriwa kumbe va namba va tshama ha swona. Hilaha ku hambaneke ni sweswo, matimu ya Vaisrayele lama tsariweke eBibeleni ma vike hinkwaswo ma katsa swihoxo swin’we ni timfanelo to hlawuleka ta tihosi ni vanhu va tona.

Xana van’wamatimu va ku kambela njhani ku pakanisa ka leswi tsariweke khale? Va swi pimanisa ni matsalwa ya khale lama vulavulaka hi ndzuvo, milawu, vunavetisi bya ku xavisiwa ka mahlonga, mapapila lama tameleke tirhekhodo ta bindzu kumbe ta munhu hi xiyexe, matsalwa lama kovotliweke eswibyeni swa vumba, tirhekhodo ta swikepe ni le ka swilo leswi kumiwaka emabakweni ni le masirheni. Hakanyingi tirhekhodo leti ti nyikela rungula leri engetelekeke kumbe leri hambaneke ni rungula leri kumekaka eka tirhekhodo ta ximfumo. Laha rungula ri nga hetisekangiki kumbe mhaka yi helelaka empfhukeni, van’wamatimu lava tshembekaka va tala ku vula leswaku swi tano, hambiloko va nga ha nyikela mavonelo ya vona lama hetisisaka rungula ro tano. Nilokoswiritano, vahlayi lava tlhariheke va kambela matsalwa yo hlayanyana loko va lava ntiyiso hinkwawo wa mhaka.

Ku nga khathariseki mintlhontlho leyi n’wamatimu a langutanaka na yona, rungula rakwe ri nga ha va mpfuno lowukulu. Buku yin’wana ya matimu ya hlamusela: “Hambileswi swi tikaka ku ma tsala, . . . matimu ya misava i ya nkoka, ma nga hi pfuna na hina.” Matimu a ma hi byeli ntsena leswi humeleleke enkarhini lowu hundzeke, kambe ma nga hi pfuna ni ku twisisa xiyimo lexi vanhu va nga eka xona sweswi. Hi xikombiso, hi swi lemuka hi ku hatlisa leswaku vanhu va khale a va ri ni mikhuva leyi vanhu va nga na yona namuntlha. Mikhuva leyi yi tlhelaka yi vonaka yi ma khumba ngopfu matimu, kumbexana hi swona leswi endlaka vanhu va vula leswaku leswi tshameke swi humelela, swi ta humelela nakambe. Kambe, xana miehleketo yo tano i yinene?

Xana Leswi Humeleleke eNkarhini Lowu Hundzeke Swi Tlhela Swi Humelela?

Xana hi nga swi kota ku bvumba vumundzuku hi ku pakanisa, hi tirhisa leswi humeleleke enkarhini lowu hundzeke? Swiendlakalo swin’wana swa humelela nakambe. Hi xikombiso, khale ka Matsalana wa Tiko ra le United States, Henry Kissinger u te: “Ndhavuko wun’wana ni wun’wana lowu tshameke wu va kona, wu hohlokile.” U engeterile: “Matimu i rungula ra matshalatshala lama tsandzekeke ni rungula ra ku navela loku nga fikeleriwangiki. . . . Hikwalaho, tanihi n’wamatimu, munhu u fanele a swi tiva leswaku a nge ri balekeli khombo.”

Ku hava vafumi vambirhi lava titwaka hi ndlela leyi fanaka. Babilona ri we hi ku tsopeta ka tihlo emahlweni ka Vameda ni Vaperesiya hi 539 B.C.E. Grikiya ri pandzekile ri va mimfumo yo hlayanyana endzhaku ka ku fa ka Alexander Lonkulu, eku heteleleni ri tekiwa hi Rhoma. Kambe, ku wa ka Rhoma, ka ha ri njhekanjhekisano. N’wamatimu Gerald Schlabach wa vutisa: “Xana Rhoma ri we rini? Xana ri tshame ri wa hakunene? Ku ni nchumu lowu cinceke eYuropa Vupela-dyambu exikarhi ka 400 CE na 600 CE. Kambe swi tele leswi humeleleke endzhaku ka sweswo.”a Entiyisweni, swin’wana leswi tshameke swi humelela ematin’wini swi tlhela swi humelela, kasi eka swin’wana, tolo a nga ha vuyi.

Dyondzo yin’wana leyi humelelaka hi ku phindha-phindha ematin’wini, i ya ku tsandzeka ka mfumo wa vanhu. Ematin’wini hinkwawo, hulumendhe leyinene yi onhiwile nkarhi hinkwawo hi vutianakanyi, mavonelo lama nga nyawuliki, makwanga, vukanganyisi, ku banana hi rhambu ra mfenhe, ngopfu-ngopfu ku navela lokukulu ka ku lava vulawuri ni ku tshama u ri na byona. Hikwalaho ka sweswo, matimu ma onhiwe hi mphikizano wo endla matlhari, mintwanano leyi nga hlayisiwangiki, tinyimpi, ku pfumaleka ka ntshamisano etikweni ni madzolonga, ku aviwa ka rifuwo hi ndlela leyi nga riki yinene, ni ku wa ka ikhonomi.

Hi xikombiso, a hi voneni leswi The Columbia History of the World yi swi vulaka malunghana ni nkucetelo lowu mahanyelo ya vanhu va le Vupela-dyambu ma veke na wona emisaveni hinkwayo: “Endzhaku ka loko Columbus na Cortes va xalamukise vanhu va le Yuropa Vupela-dyambu ku vona leswaku va nga swi kota ku enerisa ku navela ka vona ka ku cinca vanhu, va nga bindzula, naswona mhaka ya ndhuma yi simekiwe kahle etimbilwini ta vona, mahanyelo ya vanhu va le Vupela-dyambu ma sunguriwile hi nkani, ematikweni yo tala ya misava. Vahluri, va susumetiwa hi ku navela lokukulu ka ku ndlandlamuxa mfumo wa vona ni hi matlhari ya vona lamakulu, va endle misava hinkwayo yi wela ehansi ka mimfumo leyikulu ya le Yuropa . . . Hi ku komisa, vanhu va matiko-nkulu lawa [Afrika, Asiya ni Matiko ya le Amerika], hi vona va hlaseriweke hi ndlela leyi yo biha.” Marito lama kumekaka eBibeleni eka Eklesiasta 8:9 ma ba ethavathaveni loko ma ku: ‘Munhu u fume munhu ku n’wi endla swo biha’!

Kumbexana rhekhodo leyi yo vava hi yona yi susumeteleke mutivi wa filosofi wa Mujarimani ku vula leswaku nchumu wun’we ntsena lowu munhu a nga wu lemukaka hi matimu hi leswaku ku hava lexi a nga xi dyondzaka eka wona. Yeremiya 10:23 yi ri: “Munhu a nga ka a nga ti kongomisi endleleni yakwe, naswona a swi le matimbeni ya munhu ku kongomisa mikondzo yakwe loko a ri karhi a famba.” (The Jerusalem Bible) Hi fanele hi karhateka ngopfu namuntlha hikwalaho ka leswi hi nga riki na vuswikoti byo kongomisa mikondzo ya hina. Ha yini? Hikuva hi hlaseriwa hi swiphiqo swa ntsandza-vahlayi, leswi nga tlakula u xurhe, leswi nga si tshamaka swi va kona swo fana na swona. Xana hi ta swi kotisa ku yini ku langutana na swona hilaha ku humelelaka?

Swiphiqo Leswi Nga Swo Sungula-sungula

Ematin’wini hinkwayo ya vanhu, misava hinkwayo a yi si tshama yi xungetiwa hi ku tsemeleriwa ka swihlahla hi ndlela leyi, ku khukhuriwa ka misava, ku cinca ka maxelo hi ndlela leyi, ku lovisiwa ka swimilana ni ku yayarheriwa ka tinxaka ta swiharhi, ku onhaka ka ozoni ya le mpfhukeni, nthyakiso, ku hisa ka misava, ku fa ka malwandle-nkulu ni ku tala ka vanhu ku tlula mpimo.

Buku leyi nge A Green History of the World yi ri: “Ntlhontlho wun’wana lowu vanhu va manguva lawa va langutanaka na wona i ku cinca ka swilo hi ku copeta ka tihlo.” Ed Ayres, muhleri wa magazini wa World Watch u ri: “Hi hlangavetana ni swilo leswi hi nga swi twisisiki nikatsongo, hambiloko ku ri ni vumbhoni byo tala malunghana na swona. Eka hina, ‘swilo’ sweswo i ku cinca lokukulu emirini wa hina loku endlaka leswaku hi ya emahlweni hi hanya.”

Hikwalaho ka swiphiqo leswi ni swin’wana leswi fanaka na swona, n’wamatimu Pardon E. Tillinghast u ri: “Vanhu a va ha ku tivi lomu va kongomeke kona, naswona eka vo tala va hina, xiphiqo lexi xa chavisa swinene. Xana vativi va matimu va nga va byela yini vanhu va namuntlha lava pfilunganyekeke? Swi vonaka onge a swi talanga.”

Swi nga ha endleka vativi va matimu va nga swi tivi leswi va nga swi endlaka kumbe leswi va nga tsundzuxaka vanhu ha swona, kambe, entiyisweni a swi nge vi tano hi Muvumbi wa hina. Entiyisweni, u profetile eBibeleni leswaku emasikwini ya makumu, misava yi ta langutana ni “minkarhi ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona.” (2 Timotiya 3:1-5) Kambe Xikwembu xi endle swin’wana leswikulu ngopfu leswi van’wamatimu va nga riki na matimba ya ku swi endla—xi kombise ntlhantlho wa kona, hilaha hi nga ta swi vona hakona exihlokweni lexi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

“Matimu lama chumbutiweke hi vafumi . . . ma fanele ma kambisisiwa hi vukheta lebyikulu.”—MICHAEL STANFORD, N’WAMATIMU

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Mufumi Nero

[Xihlovo Xa Kona]

Roma, Musei Capitolini

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Ematin’wini hinkwawo, ‘munhu u fume munhu ku n’wi endla swo biha’

[Swihlovo Swa Kona]

“The Conquerors,” by Pierre Fritel. Includes (left to right): Ramses II, Attila, Hannibal, Tamerlane, Julius Caesar (center), Napoléon I, Alexander the Great, Nebuchadnezzar, and Charlemagne. From the book The Library of Historic Characters and Famous Events, Vol. III, 1895; planes: USAF photo