“Madoroba Ma Ndlandlamuka”

“Vanhu va tshamela ku rhurha ku tlula hambi ku ri rini eku sunguleni, naswona vo tala va lava va sukaka emakaya va ya lava vutomi byo antswa va kongoma edorobeni.”

MARITO lawa ma vuriwe hi buku leyi nge Foreign Affairs exinghenisweni xa xihloko lexi nge “Ku Ndlandlamuka Ka Madoroba eMatikweni Lama Hluvukaka.” Hi ku ya hi xihloko xexo, vanhu vo tala va “kokiwe hi ku xonga, kumbe va sindzisiwe ku rhurha etindhawini ta le makaya hikwalaho ka mpfilumpfilu wa tipolitiki kumbe ku wa ka ikhonomi, mintshikilelo leyi vangiwaka hi vaaki ni ku hohloka ka ikholoji.”

Kahle-kahle, xana madoroba ma ndlandlamuka hi rivilo ro tanihi kwihi? Van’wana va ringanyeta leswaku vanhu va khitikanela emadorobeni hi nhlayo leyi nga ehenhla ka miliyoni hi vhiki! Ematikweni lama hluvukaka, madoroba lama tlulaka 200 ma ni vanhu lava nga ehenhla ka miliyoni. Man’wana ya kwalomu ka 20 ma tlurile eka timiliyoni ta khume! Naswona ku hava ntshembo wa leswaku nhlayo leyi yi ta hunguteka. Hi xikombiso, ehleketa hi doroba ra Lagos, eNigeria. Hi ku ya hi xiviko xa Vandla ro Kambela Matiko ya Misava, “hi lembe ra 2015, Lagos ri nga ha va ni vanhu va kwalomu ka 25 wa timiliyoni, ri suka eka nomboro ya vu-13 hi vukulu ri ya eka ya vunharhu.”

Vativi vo tala va vula leswaku leswi a hi xikombiso xa vumundzuku lebyinene. Federico Mayor, khale ka mukongomisi jenerala wa Nhlengeletano ya Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko ya Nhlangano wa Matiko, u lemukisa leswaku hi lembe ra 2035, “vanhu van’wana va timiliyoni ta magidi manharhu va ta va va tshama etindhawini ta le xilungwini leti nga kona namuntlha.” Leswaku hi khathalela nhlayo leyi leyi kulaka, “hi ta boheka ku aka madoroba ya gidi lama nga rhurhelaka vaaki va timiliyoni tinharhu emalembeni ya 40 lama taka, hi aka ya 25 hi lembe.”

Vativi va tlhela va vula leswaku nhlayo leyi engetelekaka ya vanhu lava tshamaka emadorobeni yi ni vuyelo byo biha emadorobeni ya le misaveni hinkwayo. Leswi swi katsa ni madoroba lama kumekaka ematikweni lama fuweke, lama nga ni tifeme. Kahle-kahle, hi swihi swiphiqo leswi madoroba ma langutaneke na swona, naswona leswi swi nga ha ku khumba njhani wena? Xana wu kona ntlhantlho? Swihloko leswi landzelaka, swi tlhuvutsa timhaka leti ta nkoka.