Ku Lavisisiwa Ka Mati Ya Vutomi
EMALEMBENI lama tlulaka 2 000 lama hundzeke, doroba leri nyukaka leri nga ni vanhu va 30 000 ri sungule ku va ni ndhuma le Kwandzasini ra Arabia. Hambileswi maxelo ya ndhawu yoleyo ma nga riki manene, naswona hi xiringaniso, mpfula leyi naka kwalaho yi fikaka ntsena eka 150 wa timilimitara hi lembe, vanhu va le Petra va dyondze ku hanya hi mati matsongo. Naswona Petra yi ve ni rifuwo lerikulu.
Vaaki va le Nabataea ePetra a va na yona michini ya gezi leyi kokaka mati. A va akanga madamu lamakulu ya mati. Kambe va yi tiva ndlela ya ku hlengeleta ni ku hlayisa mati ya vona. Swidan’wana swo tala, makhele, migerho ni swihlovo swi va pfunile leswaku va kongomisa mati lawa va ma hlengeleteke ma ya edorobeni ra vona ni le masin’wini ya vona lamatsongo. A va lahlekeriwanga ni hi thonsi rinene. Swihlovo ni makhele ya vona ya mati a swi akiwe kahle lerova Mabedouin ya manguva lawa ma ha swi tirhisa.
Mutivi un’wana wa mati u ri: “Fambiselo ra mati ra le Petra ri sasekile swinene. Vanhu volavo a va ri ni vutshila byo hlawuleka swinene.” Sweswinyana, vativi va le Israyele a va lava ku dyondza vutshila bya vanhu va le Nabataea, hi ku byala swibyariwa eNegeb, laha mpfula yi nga taliki ku na timilimitara leti tlulaka 100 hi lembe. Varimisi va kambisise magidi ya masalela ya mapurasi lamatsongo ya vanhu va le Nabataea, lava vini va wona va celeke misele leyi kongomisaka mati ya timpfula ta vuxika emasin’wini ya vona lamatsongo.
Varimi lava nga eswifundzheni leswi nga ni dyandza swa Sahel, laha Afrika, ana se va vuyeriwa hi leswi va swi dyondzeke eka vanhu va le Nabataea. Kambe, mahlayiselo ya mati ya manguva lawa na wona ma nga ha pfuna. ELanzarote, xin’wana xa Swihlala swa Canary, lexi kumekaka eribuweni ra Afrika, varimi va dyondze ku byala madiriva ni makuwa endhawini leyi nga riki na mpfula nikatsongo. Va byala madiriva kumbe mirhi ya makuwa kutani va endla madamu lama rhendzeleke mirhi leyi, ivi va chela nkuma wa vholkheno ku sivela ndzhongo leswaku wu nga fambi. Kutani mberha lowu eneleke wu nga ha dzika wu ya etimitswini leswaku mirhi leyi yi kota ku hanya.
Mintlhantlho Leyi Nga Riki Ya Sayense
Timhaka leti fanaka, leti tekeleriweke leswaku vanhu va kota ku hanya etindhawini leti nga kumiki mpfula leyi ringaneke ti nga ha twiwa emisaveni hinkwayo—ku fana ni vanhu va le Bishnoi lava tshamaka eKwandzasini ra Thar le Indiya; eka vavasati va Maturkana le Kenya; ni le ka Maindiya ya le Manavajo eArizona, le U.S.A. Tindlela leti va ti tirhisaka ku hlengeleta mati ya mpfula, leti va ti dyondzeke hi malembe-xidzana yo tala, ti vonaka ti tirha swinene eku eneriseni swilaveko swa vurimi ku tlula tindlela ta sayense.
Ku akiwe madamu yo tala hi lembe-xidzana ra vu-20. Milambu leyikulu yi siviwile, kutani mati wolawo ma tirhiseriwa ku cheleta. Mutivi un’wana wa sayense u ringanyeta leswaku minkova ya kwalomu ka 60 wa tiphesente a yi lawuriwa hi ndlela yo karhi. Hambileswi mintirho leyi yi pfuneke hi ndlela yo karhi, vativi va ekholoji va kombisa ndlela leyi mbango wu onhiweke ha yona, hi nga ha vuli hi mimbuyelo leyi endleke leswaku vanhu va timiliyoni va lahlekeriwa hi makaya ya vona.
Tlhandlakambirhi, hambiloko va ri ni swikongomelo leswinene, a hi kanyingi mati lama hlayisiweke hi ndlela leyi ma fika eka varimi lava va ma lavaka hi mahlo-ngati. Loko a vulavula hi macheletelo ya le Indiya, khale ka Holobye-nkulu wa tiko rero Rajiv Gandhi u te: “Hi tirhise mali yo tala hi malembe ya 16. Vanhu a va vuyeriwanga hi nchumu, a ku cheletiwi, mati a ma kona, mpindzulo a wu engetelekanga, vanhu a va pfunekanga hi nchumu evuton’wini bya vona bya siku ni siku.”
Hi hala tlhelo, tindlela leti nga riki ta sayense ti vonake ti ri mpfuno swinene naswona ti nga ri na khombo ngopfu eka mbango. Madamu lamatsongo lama akiweke hi vanhu va le Chayina ma pfunile swinene, etindhawini leti ku akiweke madamu ya tsevu wa timiliyoni eka tona. EIsrayele, vanhu va kume leswaku loko va tirhisa mati hi vukhethanyana, mati wolawo ma nga ha sungula ma tirhisiwa ku hlantswa, ivi ma tirhisiwa ku basisa, eku heteleleni ma tirhiseriwa ku cheleta.
Ndlela yin’wana leyi tirhaka i ya ku cheleta hi mathonsi ya mati, a ma yi khukhuli misava naswona ma tirhisa ntlhanu wa tiphesente ta mati lama tirhisiwaka hi tindlela letin’wana. Ku tirhisa mati hi ndlela ya vutlhari swi vula ni ku hlawula swibyariwa leswi kotaka ku hanya etindhawini leti omeke, swo kota maxalana kumbe n’wahuva, ematshan’weni ya leswi swi lavaka ku tshama swi ri karhi swi cheletiwa swo kota mova kumbe mavele.
Hi ku endla matshalatshalanyana, vanhu lava tirhaka emakaya ni le vumakelweni va nga hunguta mati lawa va ma tirhisaka. Hi xikombiso, 500 wa tigiramu ta phepha ti nga endliwa hi 500 wa timilimitara ta mati loko mati ya fektri yoleyo yo tlhela ya tirhisiwa—va va va hlayise mati lama tlulaka 99 wa tiphesente. Doroba ra Mexico ri cince swihambukelo swa rona kutani ri nghenisa leswi tirhisaka mati lama endlaka mpimo wa nwe-xa-mune. Doroba rero ri tlhele ri seketela tsima ra ku hangalasa rungula leri nga ta endla leswaku ku tirhisiwa mati matsongo ngopfu.
Leswi Lavekaka Leswaku Hi Humelela
Mintlhantlho ya swiphiqo swa mati—ngopfu-ngopfu swiphiqo swa mbango—yi lava leswaku vanhu va cinca langutelo ra vona. Vanhu va fanele va va ni moya wa ntirhisano ematshan’weni ya vutianakanyi, va titsona swo karhi loko swi koteka naswona va tiyimisela ku khathalela misava leswaku ni vaaki va nkarhi lowu taka va ta swi kota ku hanya eka yona. Emhakeni leyi, Sandra Postel, ebukwini yakwe leyi nge Last Oasis—Facing Water Scarcity, wa hlamusela: “Hi lava milawu ya matirhiselo ya mati—nkongomiso lowu faneleke wo langutana ni xiphiqo lexi xa fambiselo leri ra ntumbuluko leri hi nga ri twisisiki naswona hi nga taka hi nga ri twisisi hi ku helela.”
Ina, ‘matirhiselo wolawo ya mati,’ a ma nge khumbi tiko rin’we ntsena. Matiko swin’we ni matiko-akelana ma fanele ma khomisana, tanihi leswi milambu yi tsemakanyaka mindzilikana. Ismail Serageldin, exivikweni xakwe eka Beating the Water Crisis, u ri: “Ku vilela hi mpimo wa mati swin’we ni mati yo basa—loku khale a ku tekiwa ku ri xiphiqo xa tiko rin’we ntsena—sweswi ku fanele ku tekiwa ku ri xiphiqo xa misava hinkwayo.”
Kambe, a hi matlangwana ku hlanganisa matiko leswaku ma tlhantlha xiphiqo lexi khumbaka misava hinkwayo, hilaha Kofi Annan, Matsalana-jenerala wa Nhlangano wa Matiko a vulaka hakona. U ri: “A yi si kumeka kahle ndlela yo hlanganisa matiko leswaku ma khomisana eku tlhantlheni ka swiphiqo. Se wu fikile nkarhi wa leswaku hi endla ‘misava hinkwayo yi tirha hi vun’we.’”
Swi le rivaleni leswaku a ku laveki ntsena mphakelo lowu eneleke wa mati yo tenga—hambileswi wu nga wa nkoka—leswaku hi va ni rihanyo lerinene ni vutomi byo tsakisa. Vanhu va fanele va rhanga va xixima Loyi a endleke mati ni vutomi. (Pisalema 36:9; 100:3) Naswona, ematshan’weni yo tlanga hi misava ni swilo leswi nga eka yona, va fanele va wu “rima ni ku wu khathalela,” hilaha Muvumbi wa hina a leriseke vatswari va hina vo sungula hakona.—Genesa 2:8, 15; Pisalema 115:16.
Mati Ya Risima Swinene
Tanihi leswi mati ma nga ya nkoka, a swi hlamarisi leswi Bibele yi vulavulaka ha wona hi ndlela yo fanekisela. Ina, leswaku hi tsakela vutomi tanihi leswi a hi endleriwe ku byi tsakela, hi fanele hi tiva xihlovo xa mati lawa yo fanekisela. Nakambe hi fanele hi dyondza ku va ni moya lowu fanaka ni wa wansati wa lembe-xidzana ro sungula loyi a kombeleke Yesu Kreste a ku: “Nkulukumba, ndzi nyike mati ya kona.” (Yohane 4:15) Vona leswi humeleleke.
Yesu u yime exihlobyeni lexi enteke ekusuhi ni muti lowu manguva lawa wu vuriwaka Nablus—entiyisweni, exihlobyeni lexi vanhu lava humaka etimhehweni hinkwato ta misava va talaka ku xi endzela ninamuntlha. Hi nkarhi wolowo, wansati wa Musamariya na yena a a te exihlobyeni. Ku fana ni vavasati vo tala va lembe-xidzana ro sungula, na yena a a tala ku ya kwalaho leswaku a ya kela ndyangu wakwe mati. Kambe Yesu u vule leswaku a nga n’wi nyika “mati lama hanyaka”—nseledyana lowu nga taka wu nga omi.—Yohane 4:10, 13, 14.
Swa twisiseka leswi hlamariseke wansati loyi. Kambe, “mati lama hanyaka” lama Yesu a a vulavula ha wona a ku nga ri mati ya xiviri. Yesu a a ehleketa hi malunghiselelo ya moya lawa ma nga endlaka leswaku vanhu va hanya hilaha ku nga heriki. Hambiswiritano, mati yo fanekisela ma fambelana ni mati lama hanyaka—ha ma lava hamambirhi ka wona leswaku hi ta swi kota ku tsakela vutomi hi ku helela.
Xikwembu xi kombise vanhu va xona ndlela yo hlula xihinga xa ku kayivela ka mati hi makhamba mambirhi. Xi wu nyike mati ntshungu lowukulu wa vahlapfa lava a va ri Vaisrayele, lowu wu tsemakanyeke emakwandzasini ya Sinayi loko wu kongoma eTikweni ra Xitshembiso. (Eksoda 17:1-6; Tinhlayo 20:2-11) Elixa lowa muprofeta wa Xikwembu, u basise xihlovo lexi a xi thyakile xa le Yeriko. (2 Tihosi 2:19-22) Naswona, loko Vaisrayele lava hundzukeke va tlhelela eka rikwavo, va huma eBabilona, Xikwembu xi va kongomise laha a ku ri ni ‘mati ekwandzasini.’—Esaya 43:14, 19-21.
Pulanete ya hina yi lava mati yo tala hi xihatla lexikulu namuntlha. Tanihi leswi Muvumbi wa hina Yehovha Xikwembu, a tlhantlheke xiphiqo xa mati enkarhini lowu hundzeke, xana a nge xi tlhantlhi ni le nkarhini lowu taka? Bibele ya hi tiyisekisa leswaku u ta xi tlhantlha. Loko xi hlamusela swiyimo leswi nga ta va kona ehansi ka Mfumo wa xona, Xikwembu xi ri: “Ehenhla ka switsunga leswi nga riki na nchumu ndzi ta pfula milambu, ni swihlovo exikarhi ka timbala. Mananga ndzi ta ma hundzula ndhawu ya tinhlanga leyi nga ni mati, tiko leri pfumalaka mati ri ta hundzuka swihlovo swa mati, . . . leswaku vanhu va vona ni ku tiva ni ku yingisa, va va ni ku twisisa hi nkarhi lowu fanaka, leswaku leswi swi endliwe hi voko ra Yehovha.”—Esaya 41:18, 20.
Bibele yi hi tshembisa leswaku loko nkarhi wolowo wu fika, vanhu “a va nge khomiwi hi ndlala, naswona a va nge khomiwi hi torha.” (Esaya 49:10) Hikwalaho ka vulawuri lebyintshwa bya misava hinkwayo, kunene yi ta va kona ndlela yo tlhantlha xiphiqo xa mati. Vulawuri lebyi—ku nga Mfumo, lowu Yesu a hi dyondziseke ku wu khongelela—byi ta fambisa swilo “hi vululami ni hi ku tshembeka, ku sukela sweswi ku ya enkarhini lowu nga riki na makumu.” (Esaya 9:6, 7; Matewu 6:9, 10) Hikwalaho ka sweswo, vanhu va ta va ndyangu wun’we emisaveni hinkwayo.—Pisalema 72:5, 7, 8.
Loko hi lava mati ya vutomi sweswi, hi nga langutela siku leri ku nga ta va ni mati lama eneleke eka vanhu hinkwavo.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]
Ehenhla: Vaaki va le Petra wa khale a va tiva ndlela yo hlayisa mati
Ehansi: Mugerho wa mati le Nabataea ePetra
[Xihlovo Xa Kona]
Garo Nalbandian
[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
ESwihlaleni swin’wana swa Canary, varimi va dyondze ku kurisa swibyariwa endhawini leyi nga riki na mpfula
[Swifaniso leswi nga eka tluka 29]
Xana Yesu a vula yini loko a tshembisa wansati loyi “mati lama hanyaka”?