Ku Kuma Xivangelo Xa Kona

“Hi ntolovelo, ntshikilelo wa vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi a wu vangiwi hi nchumu wun’we, kambe wu vangiwa hi swilo swo hlayanyana.”—Dok. Kathleen McCoy.

IYINI lexi vangaka ntshikilelo wa vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi? Ku nga ha va ni swivangelo swo hlayanyana. Phela, ku cinca emirini ni le mintlhavekweni loku vangiwaka hi ku cinca ka vunhwana kumbe vujaha ku nga ha chavisa vantshwa, ku va endla va tshikileleka emianakanyweni. Nakambe, hakanyingi vantshwa va titwa va fularheriwile loko va tivona va bakanyiwe hi tintangha ta vona kumbe hi munhu un’wana loyi a va n’wi rhandza. Tlhandlakambirhi, hilaha swi boxiweke hakona exihlokweni xa hina xo sungula, vantshwa va namuntlha va kulela emisaveni leyi yi tshikilelaka. Kunene hi hanya “[eminkarhini] ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona.”—2 Timotiya 3:1.

Ku engetela eka xiphiqo lexi, vantshwa va langutana ni mintshikilelo ya vutomi ro sungula evuton’wini bya vona, naswona a va na byona vuswikoti hambi ku ri ntokoto wa vanhu lavakulu. Xisweswo, hakanyingi vana va fana ni vavalangi lava lavaka ndlela endhawini leyi va nga yi tiviki—va hlamarisiwa hi leswi swi va rhendzeleke, naswona eswiyin’weni swo tala, va nga swi lavi ku kombela mpfuno. Swiyimo leswi swi nga ha vanga ntshikilelo.

Kambe ku ni swilo swo hlayanyana leswi nga hoxaka xandla eka ntshikilelo wa vantshwa. A hi kambisiseni swi nga ri swingani ntsena.

Ntshikilelo Ni Ku Lahlekeriwa

Minkarhi yin’wana ntshikilelo wu vangiwa hi ku lahlekeriwa lokukulu—kumbexana ku fa ka murhandziwa wa wena kumbe ku lahlekeriwa hi mutswari hikwalaho ka ku dlaya vukati. Hambi ku ri ku fa ka xifuwo xa le ndlwini ku nga vangela n’wana gome.

Ku ni ku lahlekeriwa kun’wana loku nga riki erivaleni. Hi xikombiso, ku rhurhela endhawini leyintshwa swi vula ku siya tindhawu leti u ti toloveleke swin’we ni vanghana lava rhandzekaka. Hambiloko munhu a fikelela pakani leyi a yi languteleke hi mahlo-ngati—ku fana ni ku pasa exikolweni—swi nga endla leswaku munhu a titwa a lahlekeriwile. Phela, ku endla nchumu lowuntshwa evuton’wini swi nga ha vula ku lahlekeriwa hi swilo leswi a wu ri na swona eku sunguleni swin’we ni nsirhelelo. Kutani, ku ni vantshwa van’wana lava bohekaka ku tiyiselela mavabyi man’wana lama nga tshungulekiki. Exiyin’weni xo tano, ku vava loku u ku twaka hikuva u ri swaku—kumbexana hambi ku ri ku papalatiwa hi tintangha ta wena—swi nga endla muntshwa a titwa onge wa penganyana.

Phela, vantshwa vo tala va lahlekeriwa hi swilo sweswo kambe a va heli matimba hi ku helela. Va twa ku vava, va rila, va va ni gome, va rila nkosi—kambe hi ku famba ka nkarhi va rivala. Kambe, ha yini vana vo tala va swi kota ku langutana ni mintshikilelo ya vutomi hilaha ku humelelaka, kasi van’wana va hluriwa hi ntshikilelo? A ti kona tinhlamulo leti olovaka, hikuva ntshikilelo i vuvabyi lebyi rharhanganeke. Kambe vantshwa van’wana va nga ha hlaseleka hi ku olova.

Swi Fambisana Ni Tikhemikhali Ta Munhu

Vativi vo tala va miehleketo va kholwa leswaku ku nga ringani ka tikhemikhali ebyongweni swi hoxa xandla swinene eka ntshikilelo.a Ku nga ringani loku ku nga ha hundziseriwa eka van’wana hi fambiselo ra xitekela, hikuva valavisisi va kume leswaku vana lava vatswari va vona va khomiweke hi ntshikilelo na vona va tala ku va ni xiphiqo lexi fanaka. Buku leyi nge Lonely, Sad and Angry, yi ri: “Hakanyingi vana lava nga ni ntshikilelo va va va ri ni mutswari un’we loyi na yena a nga ni ntshikilelo.”

Leswi swi pfuxa xivutiso lexi nge, Xana hakunene vana va tekelela ntshikilelo, kumbe, xana va dyondza ku va ni ntshikilelo hi ku va va hanya ni mutswari la nga ni ntshikilelo? Swa tika ku hlamula xivutiso lexi, hikuva byongo byi rharhangane ngopfu tanihi leswi ku nga ni swivangelo swo tala leswi endlaka leswaku vantshwa va tshikileleka.

Ntshikilelo Ni Xiyimo Xa Le Kaya

Ntshikilelo wu vuriwa mhaka ya le kaya, naswona ku ni swivangelo leswi twalaka swo vula sweswo. Hilaha se swi xiyiweke hakona, ku nga ha va ni xiaki xin’wana xa xitekela lexi hundzisaka mboyamelo wa ntshikilelo ku suka eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xin’wana. Kambe xiyimo xa le kaya xi nga ha hoxa xandla. Dok. Mark S. Gold wa tsala: “Vana lava va xanisiwaka hi vatswari va le khombyeni lerikulu ro va ni ntshikilelo. Swi tano ni hi vana lava vatswari va vona va xopa-xopaka ngopfu naswona va yisaka nyingiso lowukulu eka ku tsana ka n’wana wa vona.” Ntshikilelo wu nga ha tlhela wu vangiwa hi vatswari lava rhandzaka vana va vona ku tlula mpimo ni ku va sirhelela ku tlula mpimo. Kambe, xin’wana xa nkoka hi lexi, mulavisisi un’wana u kume leswaku vana va va ekhombyeni lerikulu ra ku va ni ntshikilelo loko vatswari va nga ri na mhaka na vona.

Kambe, leswi a swi vuli swona leswaku vana hinkwavo lava nga ni ntshikilelo va wu kume hikwalaho ka ku khomiwa hi ndlela yo biha. Ku vula sweswo swi nga kandziyela swivangelo swin’wana swo tala leswi nga ha hoxaka xandla eka xiphiqo lexi. Nilokoswiritano, eswiyin’weni swin’wana, xiyimo xa le kaya xi nga ha hoxa xandla swinene emhakeni leyi. Dok. David G. Fassler wa tsala: “Vana lava hanyaka emakaya lama vatswari va vona va tshamelaka ku holova va le khombyeni lerikulu ra ku va ni ntshikilelo ku tlula vana lava tshamaka emakaya lama rhulekenyana. Xivangelo xin’wana hileswi vatswari lava lwaka va tshamelaka ku holova lerova va honisa swilaveko swa vana va vona. Xivangelo xin’wana hileswaku hakanyingi vatswari va endla onge va holovisa hi vana, leswi nga ha endlaka vana va tivona nandzu, va hlundzuka ni ku tshama va rhwele milomu.”

Leswi ko va swin’wana ntsena swa swivangelo leswi nga hoxaka xandla eka ntshikilelo wa vantshwa. Ku ni swivangelo swin’wana. Hi xikombiso, vativi van’wana va vula leswaku swivangelo swa mbango (swo fana ni swakudya leswi nga akiki, chefu ni ku tirhisiwa ka swidzidzirisi ni byalwa hi ndlela yo biha) swi nga vanga ntshikilelo. Van’wana va vula leswaku mirhi yin’wana (ku fana ni ti-antihistamine ni swiverhamisa-mianakanyo) yi nga ha hoxa xandla eku vangeni ka ntshikilelo. Nakambe, swi vonaka onge vana lava nga ni xiphiqo xo dyondza va tala ku va ni ntshikilelo, kumbexana hikwalaho ka leswi xindzhuti xa vona xi nyamalalaka loko va tsandzeka ku fambisana ni tintangha ta vona leti va dyondzaka na tona.

Kambe, ku nga khathariseki leswaku xivangelo xa kona hi xihi, i swa nkoka ku ehleketa hi xivutiso lexi nge, Xana vantshwa lava tshikilelekeke va nga pfuniwa njhani?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Swiphiqo swa le ndyangwini hi swona leswi hakanyingi swi vangaka ntshikilelo