I Yini Leswi Hoxeke Hi Ku Gembula?

“Kwalomu ka vanhu va 290 000 va le Australia va rhandza ku gembula naswona va lahlekeriwa hi mali leyi tlulaka $3 wa tibiliyoni [R35 wa magidi ya timiliyoni] lembe ni lembe. Sweswo a swo va ni khombo ntsena eka lava va gembulaka kambe swi ni khombo ni le ka vanhu va kwalomu ka 1,5 wa timiliyoni lava khumbekaka hi ku kongoma hikwalaho ka leswi vanhu lava rhandzaka ku gembula va dyiwaka mali ya vona hinkwayo, va dlayaka vukati, va tidlayaka ni leswi va xwaka emintirhweni.”—J. Howard, holobye-nkulu wa le Australia, 1999.

JOHN, loyi ku vulavuriweke ha yena eka xihloko lexi hundzeke a a rhandza ku gembula.a U rhurhele eAustralia laha a nga fika a teka Linda, loyi na yena a a rhandza ku gembula. Kambe John u vhele a nghena hi nhloko eku gembuleni. U ri: “A ndzi nga ha xavi mathikithi ya lotto ntsena kambe a ndzi beja ni tihanci ni ku gembula eka tikhasino. Hi ku famba ka nkarhi se a ndzi gembula masiku yo tala. Hi minkarhi yin’wana a ndzi gembula hi muholo wa mina hinkwawo kutani ndzi sala ndzi nga ri na mali ya ku hakela xikweleti xa yindlu kumbe ya ku wundla ndyangu. Hambiloko ndzi wine mali yo tala a ndzi nga tshiki ku gembula. A ndzi kokiwa rinoko hi ku tiva leswaku ndzi ta wina.”

Vanhu lava fanaka na John va tele. Vanhu vo tala va vonaka va kokiwe rinoko hi ku gembula. Magazini lowu vuriwaka USA Today wu vule leswaku exikarhi ka 1976 na 1997, swi hlamarisile ku vona leswaku mali leyi boheleriwaka enengeni wa mpfuvu, etindhawini ta ku gembula leti nga le nawini eUnited States, yi andze hi 3 200 wa tiphesente.

Phepha-hungu ra le Canada, leri vuriwaka The Globe and Mail ri ri: “Ku gembula ku tshame ku tekiwa ku ri loku onhaka mahanyelo naswona vanhu a va ku vengile. Kambe namuntlha vanhu va tihungasa hi kona.” Loko phepha-hungu leri ri hlamusela xivangelo xin’wana lexi endleke leswaku vanhu va amukela ku gembula, ri ri: “Vanhu va cince langutelo ra vona hi ku gembula hileswi hulumendhe yi seketeleke tsima leri durhaka ni leri tekeke nkarhi wo leha ra ku navetisa ku gembula ematin’wini ya le Canada.” Xana matshalatshala yo khutaza ku gembula ma ve ni vuyelo byihi eka vanhu van’wana?

Ku Rhandza Ku Gembula Ka Andza

Harvard Medical School Division on Addictions yi ringanyete leswaku hi 1996 a ku ri ni “vanhu lavakulu va 7,5 wa timiliyoni va le Amerika lava rhandzaka ku gembula ni lava godzomberiweke hi ku gembula” nakambe a ku ri ni “7,9 wa timiliyoni ta vantshwa va le Amerika lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, lava a va rhandza ku gembula ni lava a va godzomberiwe hi ku gembula.” Tinhlayo leti a ti katsiwe eka xiviko lexi endliweke hi va National Gambling Impact Study Commission (NGISC), lexi nyikiweke Huvo leyi Simekaka Milawu eUnited States. Xiviko lexi xi vule leswaku swi nga endleka leswaku nhlayo ya vanhu lava rhandzaka ku gembula eAmerika yi yi tlula swinene leyi tivekaka.

Ku ringanyetiwa leswaku lembe rin’wana ni rin’wana, ku rhandza ku gembula ku dyela vanhu va le United States magidi ya timiliyoni ta tidolara hikwalaho ko lahlekeriwa hi mintirho, ku hohloka ka rihanyo, ku hakeriwa ka vanhu lava nga tirhiki ni mali leyi vanhu lava rhandzaka ku gembula va tshunguriwaka ha yona. Hambiswiritano, sweswo a swi hi byeli nchumu hi ku vava loku lava va rhandzaka ku gembula va ku tisaka eka vanhu van’wana—emindyangwini, eka vanghana, eka vatirhi-kulobye, ku vava loku vangiwaka hi ku yiva, ku kanganyisa, ku tidlaya, madzolonga ya le kaya ni ku khomiwa ka vana hi ndlela yo biha. Nkambisiso lowu endliweke eAustralia wu kume leswaku swiendlo swa munhu un’wana ni un’wana la rhandzaka ku gembula, swi nga khumba vanhu va kwalomu ka khume. Xiviko lexi humaka eka National Research Council eUnited States xi vula leswaku kwalomu ka “tiphesente ta 50 ta vatekani ni tiphesente ta khume ta vana va tshame va xanisiwa hi munhu la godzomberiweke hi ku gembula.”

Khombo Leri Tlulelaka

Ku fana ni mavabyi man’wana, loko vatswari va rhandza ku gembula, ni vana va vona va ta ku rhandza. Xiviko xa NGISC xi ri: “Swi nga ha endleka leswaku vana va vatswari lava ku gembula ku va ngheneke engatini, va hlanganyela eka mikhuva yo biha yo fana ni ku dzaha, ku nwa ni ku tirhisa swidzidzirisi, naswona swa olova leswaku na vona va rhandza ku gembula kumbe va godzomberiwa hi kona.” Xiviko lexi xi tlhela xi lemukisa leswaku “vana lava sungulaka ku gembula va ri eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va le khombyeni lerikulu ra ku rhandza ku gembula ni ku godzomberiwa hi kona ku tlula vanhu lavakulu.”

Dok. Howard J. Shaffer, mukongomisi wa Xikolo xa Harvard xa Vutshunguri lexi Dyondzisaka hi ku Godzomberiwa u ri: “Swi ya swi va erivaleni leswaku nhlayo ya vantshwa lava gembulaka swi nga ri enawini yi ya yi andza ku fana ni ya lava va gembulaka swi ri enawini, kumbe ya yi tlula.” Loko a vulavula hileswaku swi nga endleka leswaku lava godzomberiweke hi ku gembula va tirhisa thekinoloji ya Internet hi ndlela yo biha, u ri: “Tanihi leswi ku dzaha khokheyini leyi tengisiweke swinene ku cinceke ndlela leyi khokheyini leyi tolovelekeke yi dzahiwaka ha yona, ndzi vona onge swilo swa elektroniki swi ta cinca vonelo leri vanhu va nga na rona hi ku gembula.”

Hakanyingi bindzu ra ku gembula ri ku endla ku vonaka onge a ku na khombo. Kambe eka vana va kondlo-a-ndzi-dyi, ku gembula ku va godzombela ku fana ni xidzidzirisi xin’wana ni xin’wana lexi nga riki enawini naswona ku nga ha va endlisa mikhuva leyi nga riki enawini. Nkambisiso lowu endliweke eUnited Kingdom wu kume leswaku exikarhi ka vana lava a va gembula, “46 wa tiphesente a va yiva swilo ekaya” leswaku va ya emahlweni va gembula.

Hambileswi se ku vuriweke leswi nga laha henhla, nhlangano wun’wana lowu kucetelaka ku gembula wu seketela leswaku ku gembula ku ya emahlweni hi ku vula wu ku: “Vanhu vo tala va le Amerika lava rhandzaka ku beja a va na xiphiqo nikatsongo.” Hambiloko u vona onge ku gembula a ku ku dyeli mali kumbe a ku ri khumbi rihanyo ra wena, xana ku byi khumbisa ku yini vumoya bya wena? Xana ku ni swivangelo leswi twalaka swa leswaku u papalata ku gembula? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamula swivutiso leswi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 4, 5]

Xana Ndzi Ni Xiphiqo Xa Ku Gembula?

Hi ku ya hi Nhlangano wa le Amerika wa Vutshunguri bya Miehleketo, nkongomiso lowu nga eka tluka 5 wu nga ku pfuna ku vona munhu la godzomberiweke hi ku gembula. Vanhu vo tala va pfumela leswaku loko wo kombisa swilo swo hlayanyana leswi xaxametiweke eka tluka leri landzelaka, u rhandza ku gembula naswona loko u karhatiwa hi wun’wana wa mikhuva leyi, u le khombyeni ra ku va un’wana wa lava va rhandzaka ku gembula.

Ku vilela U tshama u ri karhi u anakanya hi ku gembula—u lava ku gembula ku fana ni le nkarhini lowu hundzeke, u kunguhata ndlela leyi u nga ta tlanga ha yona enkarhini lowu taka kumbe u anakanya hi tindlela leti u nga ta kuma mali leyi u nga ta gembula ha yona.

Ku tiyimisela U lava ku gembula hi mali ya le henhla leswaku u ta wina mali yo tala.

Ku tshika Loko u lava ku hunguta mukhuva wa ku gembula kumbe ku wu tshika, wa pfilunganyeka kumbe u va ni ximbilwambilwana.

Ku baleka U gembula hi xikongomelo xa ku baleka swiphiqo kumbe ku titwa u ri xikangalafula, u ri ni nandzu, u karhatekile kumbe u tshikilelekile.

Ku tsutsumisa mali Endzhaku ko dyiwa loko u ri eku gembuleni hakanyingi wa tlhelela hi siku rin’wana leswaku u ringeta ku wina mali leyi u dyiweke yona. Sweswo hi nga swi fanisa ni ku hlongorisa moya.

Ku hemba Leswaku u fihla ku nyanya ka mukhuva wa wena wa ku gembula u vulavula mavunwa eka swirho swa ndyangu, vatshunguri ni le ka van’wana.

Ku tsandzeka ku tikhoma U ringete ko tala ku tshika, ku lawula kumbe ku hunguta ku gembula kambe u be hansi.

Ku tlula nawu Leswaku u kuma mali ya ku gembula u tlule nawu hi ku kanganyisa, ku yiva kumbe ku tirhisa swilo swa vanhu swi nga ri enawini.

Ku onha vuxaka lebyikulu Hikwalaho ko gembula u veke vuxaka lebyikulu ekhombyeni kumbe u byi onhile, u lahlekeriwe hi dyondzo kumbe ntshembo lowu a wu ri na wona wo kuma ntirho kumbe ntirho hi woxe.

Ku tshembela eka van’wana U tshembele eka van’wana leswaku va ku nyika mali ya ku hakela leyi yi dyiweke eku gembuleni.

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: National Opinion Research Center at the University of Chicago, Gemini Research, and The Lewin Group.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Leswi Swinavetisi Swa Lotto Swi Vulaka Swona Hi Ku Kongoma

Eka xiviko lexi tisiweke eka National Gambling Impact Study Commission, vaendli va ndzavisiso eYunivhesiti ya Duke le United States va ri: “Ku seketela ti-lotto . . . ku nga ha tekiwa ku ri loku dyondzisaka hi mahanyelo, ku dyondzisa leswaku ku gembula i xiendlo lexinene kumbe lexi tengeke.” Ku navetisa ku gembula ku va ni vuyelo byihi evanhwini? Xiviko lexi xi ri: “Kumbexana a hi ku hundzeleta swilo, ku vula leswaku rungula leri lotto yi ri hundziselaka etindleveni ta vanhu a hi rinene—rungula ra kona ri vula leswaku ku wina ku titshege hi ku hlawula nomboro leyi fanelekaka. Rhengu ra ‘dyondzo’ leyi hombolokeke, leyi pfurheteriwaka hi vayimeri va lotto, hi ku famba ka nkarhi ri nga ha hunguta mali ya xibalo leyi hulumendhe yi yi kumaka, hi ku kama ikhonomi leswaku yi nga kuli. Ku ba nhloko ya mhaka, loko ku seketeriwa ka lotto ko endla leswaku vanhu va nga ha swi lavi ku ya entirhweni, ku hlayisa mali ni ku tirhisa mali ya vona leswaku va dyondza ni ku leteriwa, lexi nga ta endleka hileswaku hi ku famba ka nkarhi vanhu va ta tshika ku vona nkoka wa ku bindzula emintirhweni. Nilokoswiritano, hi ntolovelo a hi va dyondzisi vana va hina leswaku va langutela ku humelela hi ku beja swilo leswi nga tshembisiki leswaku va ta wina.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Kaya Rin’wana Ni Rin’wana I Khasino

Sweswi minhlangano ya ku gembula yi nghenise rungula ra ku gembula eka Internet leswaku kaya rin’wana ni rin’wana ri hundzuka khasino ya xiviri hi ku tirhisa khompyuta, xisweswo yi tirhisa mali leyitsongo swinene loko yi pimanisiwa ni ya ku aka miako leyintshwa leyi ku nga ta gembuleriwa eka yona. Exikarhi ka va-1990, a ku ri ni kwalomu ka swivandla swa 25 eka Internet swo gembula eka swona. Hi lembe ra 2001 a ku ri ni swivandla leswi tlulaka 1 200, naswona mali ya xibalo leyi hlengeletiweke hi ku gembula eka Internet yi phindhiwe kambirhi lembe ni lembe. Hi 1997, ku gembula eka Internet ku bindzule $300 wa timiliyoni. Hi 1998 ku bindzule $650 wa timiliyoni. Hi lembe ra 2000, ku gembula eka Internet ku bindzule $2,2 wa magidi ya timiliyoni naswona hi lembe ra 2003 ku “languteriwe leswaku mali yoleyo yi fika eka $6,4 wa magidi ya timiliyoni,” hi ku vula ka xiviko xa mahungu ya vaka Reuters.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Ku vava loku tisiwaka eka vanhu hi ku rhandza ku gembula ku katsa ku siya mindyangu yi nga ri na mali ya ku xava swakudya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Nhlayo ya vantshwa lava gembulaka yi andza hi ndlela leyi tsemaka nhlana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Vana va vatswari lava ku gembula ku va ngheneke engatini va le khombyeni lerikulu ra leswaku na vona va rhandza ku gembula