Swikepe Leswikulu Swi Lunghekele Ku Pfuna

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EFINLAND

SWINYENYANA leswi vuriwaka magumba ya le lwandle swi karhi swa haha exibakabakeni lexi nga riki na mapapa. Vusokoti byi tlakule makhwiri hikwalaho ka ku hisa ka dyambu. Ku karhi ku nun’hwela kofi yo nandziha emoyeni. Eku heteleleni, minyangwa ya xikepe ya pfariwa, bele ya rila, naswona xikepe lexi rhwalaka ndzhwalo lexi nga lo mphii, hi nhundzu, xi ya na ro. Kofi leyi endliweke hi maboncisi yi le ndleleni leyi kongomaka eFinland, laha vanhu va kona va yi rhandzaka ngopfu kofi. Kambe endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani, hi vuxika lebyi vuyisaka ni n’wana evukatini, xikepe lexi rhwaleke masaka lawa ya kofi xi le kusuhi ni ku baja eayisini ya Lwandle ra Baltic. Xana ku ta endliwa yini? Ku hava xivangelo xo karhateka, hikuva mpfuno wu le ndleleni. Xikepe lexikulu lexi fayaka ayisi xi le ndleleni.

Ku Faya Ayisi

Nhundzu yo tala ya misava yi famba hi lwandle. Hakanyingi a ku na xiphiqo. Kambe, swikepe swi nga fika njhani ehlalukweni loko mati ma ayisile? Leswi swa tikanyana, ngopfu-ngopfu eLwandle ra Baltic leri tshamaka ri ri ni swikepe swo tala, hikuva matiko yo tala ma tirhisa rona ku nghena elwandle leri ma fambaka ha rona. Hi xikombiso, hi xixika loko xirhami xi vuyisa ni n’wana evukatini, mahlaluko yo tala ya le Finland ma va ma siviwe hi ayisi, naswona lawa ma nga le mpfungwe wa n’walungu ma nga ha siviwa hi ayisi kukondza ku hela tin’hweti ta tsevu. Leswi swi endle leswaku ku fa vanhu vo tala.

Hi 1867, ntshovelo a wu nga nyawuli en’walungwini ni le xikarhi ka Yuropa. Leswi ayisi a yi funengete Finland hinkwaro ku fikela hi May, xisweswo a ku nga ri na ndlela ya ku yisa swakudya swa mphalalo kukondza ayisi yoleyo yi n’oka. Ebukwini leyi nge Through Ice and Snow, kaputeni wa le lwandle Seppo Laurell, u ri: “Hi nkarhi wolowo vanhu va kwalomu ka 110 000, kumbe vanhu lava tlulaka tiphesente ta ntlhanu [ta vaaki va le Finland], va file hikwalaho ka ku sika.”

Ayisi a yi kavanyeta swikepe leswi rhwaleke nhundzu ni le tindhawini tin’wana. EAmerika N’walungu, xiphiqo lexi xo va tshamela maxelo eGreat Lakes, eNambyeni wa St. Lawrence ni le ribuweni ra Canada. Swi tika ngopfu ku fika etindhawini ta le Arctic ni le Antarctic hi nkarhi wa xixika lexi titimelaka ngopfu. Kwalaho, ayisi yi endla nhulu wa timitara timbirhi ku ya eka tinharhu.

Matshalatshala Lama Tshameke Ma Endliwa Ya Ku Pfula Ndlela eAyisini

Loko ka ha tlutiwa hi swikepe, ayisi a yi ri xiphiqo lexikulu ngopfu. Endzhaku ka ku va ku endliwe swikepe swa nsimbi leswi tirhaka hi malahla, xiyimo xi antswile. Loko xikepe lexi rhwalaka nhundzu xi ri ni matimba, a xi swi kota ku hundza eka ayisi leyi nga tiyangiki ngopfu. Hambiswiritano, swikepe swo tano a swi ri ni matimba lama ringaniseriweke hambileswi swin’wana swa swona a swi endleriwe ku kota ku famba ematini lama nga ni ayisi.

Ku endliwa ka swikepe leswi kotaka ku fayelela ayisi swi pfunile. Ku vuriwa leswaku xikepe xo sungula lexi kotaka ku fayelela ayisi a ku ri City Ice Boat I, lexi akiweke eUnited States hi 1837. Le Yuropa hi 1871 le Hamburg, eJarimani, ku akiwe xikepe xo kota ku fayetela ayisi lexi vitaniwaka Eisbrecher. Hi ku hatlisa va swi kotile ku vona leswaku hi swihi swikepe leswi swi kotaka ku famba ematini lama nga ni ayisi, naswona eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, ana se a ku endliwe swikepe swin’wana leswi swi kotaka ku famba eayisini.a

Swikepe Leswikulu Leswi Papamalaka eMatini

Xi va njhani loko xikepe xi baja eayisini? Mutlutisi un’wana u ri: “Xikepe xi rhurhumela onge xi khomiwe hi ritukulu.” Xikepe lexi fayetelaka ayisi xi tiye ngopfu ku tlula xikepe lexi tolovelekeke. Un’wana la tirhaka eka xikepe lexi fayetelaka ayisi u ri: “Ku famba ematini lama nga ni ayisi swi fana ni ku famba hi xithuthuthu eribuweni ra lwandle.” Nsimbi leyi nga encileni wa xikepe lexi yi nga ha va yi bumbule timilimitara ta 30—kasi eka swikepe leswi fayetelaka ayisi endhawini leyi nga ni ayisi yo tala swi nga ha va swi bumbule timilimitara ta 50—kasi emirini wa xona, ku engeteriwe tinsimbi to hlawuleka leti fayaka ayisi. Xana swikepe sweswo swi tiye njhani? Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, loko xikepe lexi fayetelaka ayisi lexi vuriwaka Tarmo xi himiwe hi bomo, ndhawu leyi vatlutisi va tshamaka eka yona ni makamara yo tala ya xikepe ma onhiwile, kambe xona a xi fayekanga.

Ndlela leyi xikepe lexi xi vumbekeke ha yona i ya nkoka. Hakanyingi ntirho wa nkoka a hi wa ku fayetela ayisi, kambe i wa ku phendla ndlela exikarhi ka yona. Xiphemu lexi nga encileni wa swikepe swo tala leswi fayetelaka ayisi a xi entanga, naswona xi vumbeke ku fana ni nomu wa xipunu. Xikepe lexi xi fayetela ayisi hi ntiko wa xona, yin’wana xi yi chovhela hansi, kutani xi phendla ndlela. Xikepe lexi xi vumbiwe hi ndlela yo hlawuleka leswaku xi nga vaviseki loko xi ri karhi xi fayetela ayisi. Tlhandlakambirhi, miri wa xona wu endliwe hi tinsimbi leti nga kurhiki kumbe xi pendiwa hi pende leyi ayisi yi nga swi kotiki ku namarhela eka yona.

Xana swikepe leswi swi ma kuma kwihi matimba? Ma hundzile masiku lama ha wona vavanuna a va fanele va kulula va n’watseka va ri karhi va chela malahla eka njhini ya xona. Swikepe swa manguva lawa swo fayetela ayisi, swi famba hi dizele, naswona njhini ya xona yi fana ni ya xitimela. Leswaku swikepe leswi fayetelaka ayisi endhawini leyi nga ni ayisi yo tala swi kota ku tirha nkarhi wo leha swi nga heleriwi hi mafurha, swin’wana swi tirhisa matimba ya nyutliya.

Swi Endliwe Hi Ndlela Yo Hlawuleka

Loko byatso lebyi gwedliwaka byo baja endzhopeni, loyi a byi gwedlaka a nga ha byi tshuka-tshukisa hala matlhelo kukondza a huma endzhopeni. Swi tano ni le ka swikepe leswi fayetelaka ayisi. Hambiswiritano, eka swona a swi ringananga ku va vavanuna va kwalomu ka 30 lava tirhaka eka xona va xi tshuka-tshukisa. Xikepe lexi xa titshuka-tshukisa hi ndlela yo hlawuleka—mati ma famba ku suka ethankini ra xona lerikulu leri nga eka tlhelo leri ma ya eka tlhelo lerin’wana. Phela, minkarhi yin’wana a xi heti ni tisekene ta 15 xi nga si huma eayisini yoleyo! Ku anakanya hi ku tshuka-tshuka koloko swi nga ku chavisa loko u nga tolovelananga ni lwandle. Kambe, a hi nchumu eka vatlutisi.

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, van’wana va te ni mianakanyo ya leswaku ku hoxiwa nchumu lowu gwedlaka encileni wa xikepe. Loko nchumu lowu wu ri karhi wu gwedla, wu chova mati lawa leswaku xikepe lexi xi nga baji. Swikepe swa manguva lawa leswi fayetelaka ayisi swi ni swigwedlo swimbirhi emahlweni swi tlhela swi va ni xin’we kumbe swimbirhi encileni. Kambe, eka swikepe swo tala leswi fayetelaka ayisi, a ka ha tirhisiwi swigwedlo, se ku tirhisiwa fambiselo leri fufutaka moya. Eka xiphemu lexi nga endzeni ka mati xa miri wa xikepe lexi, ku va ni timbhovo leti fufutaka moya wa matimba ematini, ehansi ka ayisi, wu endla swimbyarumbyaru leswi nga ni matimba, leswi endlaka leswaku xikepe xi nga vaviseki loko xi ri karhi xi fayetela ayisi.

Loko Hi Languta eVugimamusi

Dyambu ra ximun’wana, ri endla ntirho lowu swikepe hinkwaswo swa kaye leswi fayetelaka ayisi swa le Finland swi tsandzekaka ku wu endla—ri n’okisa ayisi leyi nga emahlalukweni hinkwawo, hambi leyi nga le vugimamusi bya le n’walungu. Swikepe leswi fayetelaka ayisi swi tlhelela laha swi tshamaka kona, kutani vatlutisi va swona va kuma nkarhi wo wisanyana hi ximumu. Swikepe leswi swo hlawuleka naswona swo durha, a swi nge tirhi tin’hweti to hlayanyana tanihi leswi ndlela leyi swi akisiweke xiswona yi endlaka leswaku swi nga faneleki ku tirhisiwa tanihi swikepe leswi tolovelekeke.

Hambiswiritano, se ku ni swikepe leswintshwa. Swona swi tirha ku fayetela ayisi hi vuxika swi tlhela swi tirhisiwa tanihi swikepe leswi tolovelekeke hi ximumu, swi nga tirhisiwa ku andlala tikhebulu etshakwini ra lwandle, ku endla vulavisisi ni ku lunghisa laha ku ceriwaka oyili kona. Xin’wana xa swikepe sweswo lexi vuriwaka Botnica, lexi akiweke hi 1998 leswaku xi tirhisiwa hi Ndzawulo leyi Lawulaka Lwandle eFinland, xi ni swigwedlo swin’wana leswi ndzulukaka swi ba xirhendzevutana, swi tirhaka ku gwedla ni ku kongomisa xikepe. Swigwedlo leswi swi endla leswaku xikepe lexi xi jika hi ndlela leyi hlamarisaka. Swigwedlo leswi se swa tirhisiwa ni le ka swikepe leswintshwa leswi rhwalaka vanhu.

Hikwalaho ka nhluvuko lowu endliweke eka swikepe leswi fayetelaka ayisi, ku kumeke ndlela leyintshwa yo endla xikepe xo rhwala nhundzu. Loko xikepe lexi xi ya emahlweni, xi ta tsemakanya magandlati hi ndlela leyi tolovelekeke. Hambiswiritano, nhompfu ya xona yi ta swi kota ku fayetela ayisi. “Xikepe lexi xi kotaka ku fayetela ayisi ni ku tirha tanihi xikepe lexi tolovelekeke” xi ta va mpfuno lowukulu, ngopfu-ngopfu etindhawini leti lavaka swikepe swo fayetela ayisi. Xikepe lexi xi nga swi kota ku phendla ndlela hi ku famba hi xindzhaku-ndzhaku.

Hi nkarhi wolowo, Finland ri va ri rindzele kofi ya rona hi mahlo-ngati. Xikepe lexi fayetelaka ayisi lexi ku vulavuriweke ha xona eka ndzima yo sungula ya xihloko lexi xi fike xi ntshunxa xikepe lexi rhwaleke kofi naswona xi le ku xi kokeni sweswi. Kaputeni wa xikepe lexi fayetelaka ayisi u titshege hi xona. Kutani wa jika a tlhelela laha a tlutiselaka kona, hi nkarhi wolowo xirhami xi va xi vuyisa ni n’wana evukatini. I nkarhi wa kofi yo hisa.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Xikepe lexi fayetelaka ayisi lexi vuriwaka “Otso” xi phendlha ndlela

[Xihlovo Xa Kona]

Finnish Maritime Administration

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Xikepe lexi fambaka hi xixika xi baje eayisini hi va-1890

[Xihlovo Xa Kona]

Museovirasto

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Xikepe lexi fambaka hi matimba ya nyutliya lexi vuriwaka “Taymyr”

[Xihlovo Xa Kona]

Kværner Masa-Yards

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Swikepe leswi tirhisiwaka ku fayetela ayisi swi tlhela swi tirhisiwa tanihi swikepe leswi tolovelekeke swi nga ha tirhisiwa ku andlala tikhebulu ni tiphayiphi

[Xihlovo Xa Kona]

Finnish Maritime Administration

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

“Botnica”

[Xihlovo Xa Kona]

Finnish Maritime Administration