Vantshwa Va Vutisa . . .

Xana Ndzi Fanele Ndzi Titlhavela Makanja?

“Makanja man’wana ya sasekile. Ma kombisa vuswikoti bya munhu.”—Jalene.a

“A ndzi navela ku titlhavela makanja lerova emalembeni mambirhi lama hundzeke, na mina a ndzi tivona ndzi titlhavele makanja.”—Michelle.

SWI tikomba onge makanja ma tlhaveriwa—emisaveni hinkwayo. Vayimbeleri va rhok, vatlangi lava dumeke, vanavetisi va fexeni ni vatlangi va tifilimi lava dumeke va titlhavela makanja. Vantshwa vo tala va landzele ndlela leyi fanaka, hi ku titlhavela makanja emakatleni, emavokweni, eswisutini ni le mahlakaleni. Andrew u ri: “Makanja ma sasekile. Munhu a nga ha hlawula ku va ni makanja kumbe a nga vi na wona.”

World Book Encyclopedia yi ri: “Ku titlhavela makanja i ku titsala emirini hi ndlela leyi nga ta ka yi nga suleki. Swi endliwa hi ku titlhavetela xikhumba hi ximhandzana lexi tontsweke, rhambu kumbe nayiti leyi petiweke eka nchumu lowu nga ni muvala wo karhi.”

Hambileswi swi nga oloviki ku kuma nhlayo leyi heleleke kambe vakambisisi van’wana va ringanyeta leswaku 25 wa tiphesente ta vanhu lava nga ni malembe ya 15 ku ya eka 25 eUnited States va tlhavele makanja. Sandy u ri: “I nchumu lowu tolovelekeke ku wu endla.” Ha yini vantshwa van’wana va rhandza makanja?

Hikwalaho Ka Yini Ma Rhandzeka?

Eka van’wana makanja i ndlela yo kombisa rirhandzu eka munhu un’wana. Michelle u ri: “Buti wa mina ehlakaleni rakwe u ni vito ra ntombhi leyi a a rhandzana na yona.” Xana xiphiqo xi kwihi hi ku titlhavela makanja? “A nga ha rhandzani na yona sweswi.” Hi ku ya hi magazini Teen, “madokodela ma ringanyeta leswaku ku tlula 30 wa tiphesente ta vanhu lava susaka makanja i vanhwanyana lava lavaka leswaku ku susiwa mavito ya majaha lawa se va nga ha rhandzaniki na wona.”

Vantshwa van’wana va teka makanja ku ri ku tisasekisa. Van’wana va swi teka ku ri ku kombisa ku tilawula. “Ndza ti lawula,” ku vule Josie, u engetela hi ku vula leswaku ku titlhavela makanja “a ku ri xiboho xa nkoka lexi ndzi tshameke ndzi tiendlela xona.” Ku titlhavela makanja swi pfumelela vantshwa ku endla nchumu wuntshwa hi miri wa vona—ku titwa va ri ni mfanelo yo lawula ndlela leyi va languteka ha yona. Makanja ma nga ha kombisa ku xandzuka kumbe ku nghenela mahanyelo man’wana lama nga tolovelekangiki. Makanja man’wana ma ni marito ya nhlambha ni swifaniso swa hava kumbe swithopo leswi nyenyetsaka.

Hambiswiritano, vantshwa vo tala swi nga ha endleka va tikume se va nghene hi nhloko efexenini leyi. Kambe, xana leswi swi vonakaka onge un’wana ni un’wana u titlhavela makanja xana na wena u fanele u titlhavela?

Ndlela Ya Khale Yo Titlhavela Makanja

Ku titlhavela makanja a hi nchumu wa manguva lawa. Mintsumbu ya Vaegipta ni Valibiya yi kumeke yi tlhaveriwe makanja emalembeni ya madzana Kreste a nga si fika. Mintsumbu leyi tlhaveriweke makanja yi kumekile ni le Amerika Dzonga. Makanja yo tala lawa va titlhaveleke wona a ma fambisana ni vugandzeri bya swikwembu swa vuhedeni. Hi ku ya hi mulavisisi la vitaniwaka Steve Gilbert, “ku boxa tinhlanga ka khale swinene loku ku nga xifaniso xa nchumu wo karhi, hayi loku ku nga riki xifaniso xa nchumu wo karhi, hi loku ku kombisaka xifaniso xa xikwembu lexi vitaniwaka Bes. Hi ku ya hi ntsheketo wa le Egipta, Bes i xikwembu xa nkhuvo wa manyala.”

Swa twisiseka leswaku ha yini Nawu wa Muxe a wu alela vanhu va Xikwembu leswaku va titlhavela makanja. Tsalwa ra Levhitika 19:28 ri ri: “Mi nga tshuki mi tixeka nyama hikwalaho ka moya-xiviri lowu feke naswona mi nga tshuki mi tifungha nhlonge. Hi mina Yehovha.” Vagandzeri va swikwembu swa hava vo fana ni Vaegipta, a va titsala mavito kumbe swifaniso swa swikwembu hi ku titlhavela makanja eswifuveni ni le mavokweni. Hi ku fambisana ni ku yirisa ka Yehovha swifaniso swa makanja, Vaisrayele a va ta hambana ni matiko mambe.—Deteronoma 14:1, 2.

Hambileswi namuntlha Vakreste va nga ha riki ehansi ka Nawu wa Muxe, kambe va fanele va ehleketisisa kahle hi leswi a wu swi yirisa ku titlhavela makanja. (Vaefesa 2:15; Vakolosa 2:14, 15) Loko u ri Mukreste a wu nga tifunghi emirini wa wena—hambi ku ri swa xinkarhana—leswi fambisanaka ni vugandzeri bya hava kumbe vugandzeri bya mavunwa.—2 Vakorinto 6:15-18.

Makhombo Ya Rihanyo

U fanele u ehleketa ni hi rihanyo ra wena. Dok. Robert Tomsick, profesa wa hlonge ni xivumbeko xa yona u ri: “Leswi u swi endlaka i ku handzulela xikhumba kutani u endla mavala mantshwa endhawini yoleyo. Hambileswi nayiti yi nga ngheniki ngopfu enyameni, nkarhi ni nkarhi loko u handzula xikhumba, u le khombyeni ro ngheniwa hi switsongwatsongwana kumbe mavabyi. Ndzi vona onge [ku titlhavela makanja] i nchumu lowu nga ni khombo hakanyingi.” Dok. Tomsick u ya emahlweni: “Loko mivala yoleyo yo kala yi nghena, hambiloko wo va u nga ri na mavabyi, miri wa wena wu nga ha sungula ku venga swilo swo karhi, ku pfimba ka nhlonge ku nga ha endla leswaku yi tshwuka, yi omelela yi tlhela yi nwayisa.”

Hambileswi a swi endleriwe ku tshama hilaha ku nga heriki, kambe ku tirhisiwa tindlela to hambana-hambana ku swi susa: Ku hisa makanja hi ku kongoma, ku endla vuhandzuri, ku chukucha xikhumba hi burachi ya nsimbi leswaku ku susiwa xikhumba xa le handle ni ku nghena endzeni ka xikhumba katsongo, ku tirhisa mati lama hlanganisiweke ni munyu ku tsakamisa makanja, kumbe ku tirhisa asidi leswaku u susa xikhumba. Tindlela leti ta durha naswona ta vava. Magazini wa Teen wu ri: “Swa vava swinene ku susa makanja ku ri ni ku ma tlhavela.”

Xana Van’wana Va Ta Ku Yini?

U fanele u tlhela u ehleketisisa swinene hi leswaku van’wana va ta titwa njhani loko u tiambexe makanja tanihi leswi vo tala va wa nyenyaka. (1 Vakorinto 10:29-33) Li, wansati wa le Taiwan u tlhavele makanja a ri ni malembe ya 16 a nga kalanga a ehleketisisa kahle. Sweswi u ni malembe ya 21 naswona u tirha ehofisini. Li u ri: “Ndlela leyi vatirhi-kulorhi va ndzi honolelaka ha yona ya ndzi karhata.” Dokodela wa miehleketo wa le Britain Theodore Dalrymple u ri eka vanhu vo tala makanja “hakanyingi i xikombiso xa leswaku munhu . . . u ni vukarhi, tihanyi, a nga hanyisani ni van’wana, naswona u ni vugevenga.”

Xihloko xin’wana eka magazini wa American Demographics xi vula leswi fanaka: “Swi le rivaleni leswaku vanhu vo tala va le Amerika va teka ku titlhavela makanja endhawini leyi vonakalaka hambiloko u ambarile swi ri ni khombo. Tiphesente ta 85 [ta vantshwa] ta pfumela hi marito lawa leswaku ‘vanhu lava nga ni makanja lama vonakalaka loko u ambarile . . . va fanele va tsundzuka leswaku ndlela leyi yo tiphofula hi ntshunxeko yi nga ha ku vangela swiphiqo entirhweni kumbe eka vuxaka bya wena ni van’wana.’”

Nakambe ehleketa hi leswaku ku titlhavela makanja swi ta antswisa kumbe swi tsongahata ku tivula ka wena leswaku u Mukreste. Xana swi nga ‘khunguvanyisa’ van’wana? (2 Vakorinto 6:3) I ntiyiso, makanja ya vantshwa van’wana ya le ndhawini leyi fihlekeke ya miri. Hambi ku ri vatswari va vona swi nga endleka va nga swi tivi leswaku va na wona. Kambe tivonele! Ku yisiwa eka dokodela hi xihatla, kumbe ku hlambela endhawini ya mani na mani exikolweni swi nga paluxa swihundla swa wena! Swa antswa “ku tikhoma hi ku tshembeka eka swilo hinkwaswo,” hi papalata vukanganyisi bya vuhunguki.—Vaheveru 13:18.

Ku fana ni fexeni yin’wana ni yin’wana, ku titlhavela makanja swi ta helela hi moya hi ku famba ka nkarhi. Ku vula ntiyiso, xana ku ni mpahla—hambi ku ri maburuku, hembe, swiambalo kumbe tintangu—leswi u nga swi rhandzaka swinene lerova u nga swi ambala vutomi bya wena hinkwabyo? Nikatsongo! Switayele, marhungele ni mivala swa cinca. Hambiswiritano, makanja a swi olovi ku ma susa, a ma fani ni nguvu. Handle ka sweswo leswi swi “tsakisaka” eka wena loko u ri ni malembe ya 16 swi nga ha endleka swi nga ku tsakisi ngopfu loko u ri ni malembe ya 30.

Vo tala va tisola hi ku va va ticince ndlela leyi va langutekaka ha yona. Amy u ri: “Ndzi titlhavele makanja ndzi nga si dyondza hi Yehovha. Ndzi ringeta ku wa fihla. Loko van’wana evandlheni swi endleka va wa vona ndzi khoma hi tingana.” Hi yihi dyondzo leyi hi yi kumaka? Ehleketa kahle u nga si titlhavela makanja. U nga endli xiboho lexi u nga ta tisola ha xona hi ku famba ka nkarhi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Makanja hakanyingi ma fambisana ni mahanyelo yo xandzuka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Hi ku famba ka nkarhi vo tala va tisola hi ku va va tlhavele makanja

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Ehleketisisa u nga si titlhavela makanja