Lavender—I Ximilana Lexi Nga Ni Nun’hwelo Lowunene
Hi mutsari wa Xalamuka! eAustralia
HOSI YA XISATI ELIZABETH wo Sungula wa le Nghilandhi a a lava leswaku ku vekiwa swakudya leswi nga ni lavender etafuleni ra le vuhosini. Charles wa Vutsevu wa le Furwa a a tshama ehenhla ka swikhigelo leswi cheriweke yona endzeni. Hosi ya xisati Victoria wa le Nghilandhi a a hlamba ha yona. I yini nchumu lowu a wu rhandziwa hi va le vuhosini? A ku ri murhi wo nun’hwela lowu vuriwaka lavender. Hinkwavo lava tshameke va yima emasin’wini lama nga ni lavender leyi ya muvala wa xivunguvungu, va ta swi twisisa leswaku ha yini vanhu vo tala swonghasi va rhandza nun’hwelo wa ximilana lexi.
Ximilana lexi xa lavender xi ni mixaka leyi tlulaka 30. Ximilana lexi xi ni risiha, xa swi kota ku hanya ehansi ka maxelo yo hambana-hambana, laha ku nga ni moya wo hola wa le Tintshaveni to Leha ta le Furwa ni le mun’wini wa le Vuxa Xikarhi. Ximilana lexi xi vitaniwa Lavandula, ku nga vito ra Xilatini leri vulaka lavare, leswi vulaka ku “hlantswa.” Ri tekiwe eka mukhuva wa Varhoma va khale, lava a va nun’hwerisa mati lawa a va hlamba ha wona hi mafurha ya lavender.
Murhi Lowu Phyuphyisaka
Se ku hundze malembe ya kwalomu ka 2 000 ku ri karhi ku tirhisiwa murhi wa lavender. Le Malembeni ya le Xikarhi, a yi ri xiphemu xa swilo swa mune leswi a swi pfanganisiwa, leswi a swi tiviwa tanihi tinsula-voya ta mune ta vhiniga, leti a ti tirhisiwa ku tshungula ntungu. Kumbexana vhiniga yi kume vito lera yona hileswi tinsula-voya ta le masirheni leti a ti khutuza vanhu lava dlayiweke hi ntungu a ti hlamba hi murhi lowu wa lavender. Hambileswi ntirho wa tona a wu ri ni khombo, swi vonaka onge ntungu lowu a wu nga tali ku ti tlulela.
Vaendli va mirhi ya xintu va lembe-xidzana ra vu-16 a va vula leswaku lavender a yi tshunguli mukhuhlwana ni ku pandza ka nhloko ntsena, kambe yi tshungula ni ku oma ka swirho ni mavabyi ya nhloko ni mintlhaveko. Ku engetela kwalaho, a va kholwa nileswaku ku ambala xihuku lexi pfalekeke lexi endliweke hi lavender a swi endla leswaku munhu a tlhariha ngopfu. Sweswinyana hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava, tihulumendhe tin’wana a ti kombela vaaka-tiko va tona leswaku va hlengeleta lavender eswirhapeni swa vona leswaku oyili leyi nga ta tswongiwa eka yona yi ta tirhiseriwa ku tshungula timbanga ta masocha.
Ku Kambisisiwa Ka Matshungulelo Ya Xintu
Mafurha man’wana ya lavender, ngopfu-ngopfu Lavandula angustifolia, swi vonaka onge ma hoxa xandla eka nhlayo ya tibakteriya ni mfurhe. Valavisisi van’wana va ringanyete leswaku mafurha ya lavender ma nga pfuna eku tshunguleni ka mavabyi lama nga tshungulekiki loko ku tirhisiwa swidlaya-switsongwatsongwana. Xihloko xa sweswinyana xa vulavisisi xi ri: “Mafurha ya lavender se ma tirhisiwa ni hi tinsungukati. Ku tshame ku endliwa vukamberi lebyikulu, ku kumeke leswaku vamanana lava a va tirhisa mafurha ya lavender [ematini lawa va hlambaka ha wona] a ku hela masiku manharhu ku ya eka ya ntlhanu va nga twi ku vava endzhaku ka ku bebula . . . Sweswi mafurha ya lavender ma tirhisiwa emakamareni yo tala ya ku velekela tanihi leswi ma nyikaka munhu ku rhula.”
Ku vuriwa yini hi Hosi ya Xisati Elizabeth tanihi leswi a a lava leswaku lavender yi cheriwa eswakudyeni? Xana lavender ya dyiwa hakunene? Judyth McLeod, ebukwini yakwe leyi nge Lavender, Sweet Lavender, u ri: “A va rhandza ngopfu ku lunga hi lavender loko va sweka swakudya swa le vuhosini swa Tudor na Elizabethan England, a yi endla leswaku nyama ya swiharhi ni nyama leyi oxiweke ni saladi ya mihandzu yi va ni nantswo, a yi nyunyuteriwa eka swakudya leswo tsokombela kumbe yi tirhisiwa ku nandzihisa nyama.” Namuntlha, mixaka yin’wana ya lavender yi tirhiseriwa ku endla leswaku makokisi, makhekhe ni ayisi khrimi swi va ni nantswo. Hi hala tlhelo, a hi mixaka hinkwayo leyi nga kahle—ngopfu-ngopfu eka switsotswana. Entiyisweni, xiviko xin’wana xi vula leswaku “mafurha ya lavender kumbe switluka swa yona leswi siriweke swin’we ni swiluva na swona swi nga va mpfuno eka swa mabindzu . . . ni le ku endleni ka swidlaya-switsotswana tanihi leswi lavender yi lwaka ni switsotswana, swihehli, tinhwala ta swimilana ni tinsumbha.”
Lavender Yi Laveka Ngopfu
Eka makume ya malembe ya sweswinyana, lavender yi tlhele yi rhandziwa ngopfu. Sweswi yi byariwa eAmerika N’walungu, eAustralia, eJapan, eNew Zealand ni le Yuropa. Byron, muntshwa la byalaka swimilana la nga ni nsimu ya swimilana swa lavender leyi endlaka khume ra tihekitara le dzonga-vuxa bya Victoria, eAustralia, u ri: “Lavender yi fana ni vhinyo. Mafurha lama humaka eka murhi lowu fanaka ma hambana hi ku ya hi tindhawu, swi ya hileswaku masimu ni maxelo lama lavender leyi yi kulaka ehansi ka wona ma njhani. Hambi ku ri nkarhi lowu yi byariwaka ha wona ni ndlela leyi yi byariwaka ha yona yi nga hoxa xandla eka ntshovelo lowu nga ta kumeka.”
Kambe, ku hambana ni vhinyo, mafurha ya lavender ma kumiwa hi ku fuhuriwa, ku nga ri hi ku gayiwa. Byron wa hlamusela: “Swi teka kwalomu ka 250 wa tikhilogiramu ta lavender ku kuma litara yin’we ya oyili. Swiluva, swirhabyana ni matluka lama ha ku tsemiwaka swi gandleteriwa ediramini. Kutani ku pompiwa xitimi xi nghena hi le hansi ka diramu, loko xi ri karhi xi tlakuka xi hundza lavender leyi, ku huma oyili. Xitimi ni oyili swi hundza hi le xisefeni kutani swi nghena embiteni, laha oyili yi fikaka yi hambana ni mati, kutani yi papamala ehenhla. Oyili ya kona ya wunguriwa kutani yi vekiwa eswibyeni leswi endliweke hi vumba, yi tshikiwa kwalaho leswaku yi wupfa kahle tin’hweti to hlayanyana.”
Mafurha ya lavender lama humaka epurasini ra Byron ma tirhisiwa eka swisibi, eka switolwa ni le ka makhandlhela. Swiluva swa kona swi xavisiwa swa ha ku tsemiwa kumbe se swi omisiwile, naswona swiluva leswi humaka hi vunyingi exirhabyanini xin’we swi laviwa ngopfu loko ku endliwa xikatsa xa swiluva swo hambana-hambana. Vapfhumba va magidi va ta lembe ni lembe leswaku va ta twa nantswo wa swakudya leswi cheriweke lavender ni ku ta vona ni ku nun’hwetela risema ro nandziha ra masimu ya lavender. Byron u tala ku tsundzuxa vapfhumba lava va nga ni moya wo tlangela: “A hi endli oyili; ho yi humesa ntsena. Muendli wa lavender hi Loyi a hi nyikeke ximila tanihi nyiko leswaku hi ta tsakela nun’hwelo wa xona.”
[Bokisi leri nga eka tluka 25]
Ku xavisiwa mixaka yinharhu ya “lavender”
Mafurha ya xiviri ya “lavender” ma humesiwa eka ximilana lexi vuriwaka “Lavandula angustifolia.” Ku hambana ni mafurha lama boxiweke laha hansi, a xi na wona nun’hwelo wa “camphor,” loko wu va kona, wu va wu ri wutsongo. Ku humesiwa tithani ta kwalomu ka 200 ta wona lembe ni lembe
Mafurha ya “lavender spike” ma huma eka ximilana lexi vuriwaka “Lavandula latifolia.” Ku nga humesiwa mafurha ya kwalomu ka 200 wa tithani hi lembe
Mafurha ya “lavender” ma huma eka ximilana lexi nga mpfangano wa swimilana swimbirhi leswi boxiweke laha henhla. Emisaveni hinkwayo ku xavisiwa tithani ta mafurha ya xona leti tlulaka gidi lembe ni lembe
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Emasin’wini yo tala, ka ha tirhisiwa tindlela ta xikhale ku byala “lavender”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Mafurha ya “lavender” ma humesiwa hi mpimo lowukulu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Mafurha ya “lavender” ma wupfela eka timbita ta vumba loko ma nga si tirhisiwa eka swilo swo hambana-hambana