Michael Agricola—“Wanuna La Tiseke Ku Cinca Lokuntshwa”

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EFINLAND

“Ku hava buku yin’wana leyi veke ni nkucetelo lowukulu ngopfu eka ndhavuko, mahanyelo ni le ka ndlela leyi vanhu va ehleketaka ha yona eFinland, ku tlula Bibele.”—“Biblia 350—The Finnish Bible and Culture.”

XANA u na yona Bibele hi ririmi ra ka n’wina? Swi nga ha endleka u ri na yona. Phela, Bibele—yi helerile kumbe ku ri xiphemu xa yona—yi kumeka hi tindzimi leti tlulaka 2 000. Naswona leswi a swi lo endleka hi xiwelo. Ematin’wini hinkwawo, vavanuna ni vavasati vo tala va tirhe hi matimba ku hundzuluxela Bibele hi tindzimi ta vona, hambiloko va langutane ni swihinga leswikulu. Un’wana wa vona a ku ri Michael Agricola.

Agricola a a ri xidyondzi lexi ngheneleke ntirho wo hundzuluxela Bibele yi ya eka Xifinixi. Ku vuriwa leswaku tibuku takwe ti karhi ta pfuna eku dyondzisiweni ka vanhu namuntlha eFinland. Swa twisiseka leswi a vuriwaka Wanuna La Tiseke Ku Cinca Lokuntshwa!

Agricola u velekiwe hi 1510 emutini wa Torsby, le dzongeni wa Finland. Tata wakwe a a ri ni purasi, leswi a swi hlamusela xivongo xa Agricola, ku nga rito ra Xilatini leri vulaka “n’wamapurasi.” Leswi a kuleleke endhawini leyi ku vulavuriwaka tindzimi timbirhi, swi nga ha endleka Agricola a a vulavula Xisweden ni Xifinixi. U ndlandlamuxe Xilatini xakwe loko a dyondza exikolweni xa Xilatini edorobeni ra Vyborg. Hi ku famba ka nkarhi u rhurhele eTurku, laha a ku ri ntsindza wa Finland hi nkarhi wolowo, laha a tirheke tanihi matsalana wa Martti Skytte, ku nga bixopo wa Makhatoliki eFinland.

Vukhongeri Ni Tipolitiki Ta Le Nkarhini Wakwe

Hi nkarhi wa vutomi bya Agricola, a ku ri ni mpfilumpfilu eScandinavia. Sweden a ri lwela ku ntshunxeka eka Union ya Kalmar, leyi a yi vumbiwa hi matiko ya Scandinavia. Hi 1523, Gustav wo Sungula u vekiwe ku va hosi ya le Sweden. Leswi a swi ta yi khumba ngopfu Finland, leyi hi nkarhi wolowo a yi ri xifundzha lexi nga ehansi ka mfumo wa Sweden.

Hosi leyi leyintshwa a yi karhateke ngopfu hi ku tiyisa vuhosi bya yona. Leswaku yi fikelela tipakani ta yona, yi sungule Ndzhundzunuko, lowu a wu hangalaka na Yuropa n’walungu hinkwaro. Hi ku cinca vukhongeri bya le ndhawini leyi a yi yi fuma ku suka eka Khatoliki ku ya eka Vulutere, yi chuveke rihlampfu eVatican, yi herisa vulawuri bya vabixopo va Khatoliki, kutani yi teka tikereke ta Khatoliki ni rifuwo ra tona. Ku fikela namuntlha, vanhu vo tala va le Sweden ni va le Finland va nghena kereke ya Lutere.

Pakani leyikulu ya Vuprotestente a ku ri ku tirhisa tindzimi tin’wana etikerekeni ta byona ematshan’weni ya Xilatini. Hikwalaho, hi 1526, Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki kumbe “Testamente Leyintshwa,” ma tsariwe hi Xisweden. Kambe, le Finland, moya wa Vuprotestente a wu tsanile swinene. Hi nkarhi wolowo, a swi nga tsakeriwi ngopfu ku hundzuluxela Bibele hi Xifinixi. Ha yini?

Ntirho Wo “Tika Swinene”

Xivangelo-nkulu hileswi a ku nga ri na buku hambi yi ri yin’we leyi tshameke yi tsariwa hi Xifinixi. Eku sunguleni ka va-1500, a ku ri ni swikhongelo swi nga ri swingani ntsena swa Makhatoliki leswi tsariweke hi ririmi leri. Hikwalaho, ntirho wo hundzuluxela Matsalwa yo Kwetsima hi Xifinixi a wu ta lava leswaku ku sunguriwa ndlela yo tsala marito yo tala swin’we ni ku vumbiwa ka marito ni swiga leswintshwa. Naswona leswi a swi fanele swi endliwa ku nga ri na tibuku ta ririmi leti va pfunaka. Hambiswiritano, Agricola u sungule ku hundzuluxela Bibele!

Hi 1536, Skytte, ku nga bixopo wa Khatoliki ya le Finland, u rhumele Agricola eWittenberg, le Jarimani, leswaku a ya yisa tidyondzo takwe ta vufundhisi ni ririmi emahlweni. A ku ri edorobeni leri laha hi ku ya hi swiviko swin’wana ku twiweke hamela ya Luther emalembeni ya 20 emahlweni ka kwalaho a ri karhi a belela mavonelo ya yena ya 95 enyangweni ya kereke leyikulu.

Loko Agricola a ri eWittenberg, a nga lo endla leswi a a swi yerile kwalaho ntsena. U sungule ntirho lowukulu wo hundzuluxela Bibele hi Xifinixi. Hi 1537, epapileni leri a ri tsaleleke hosi ya le Sweden, u te: “Loko Xikwembu xa ha ndzi kongomisa etidyondzweni ta mina, ndzi ta ringeta, hilaha ndzi ringanyeteke hakona eku sunguleni, ku ya emahlweni ndzi hundzuluxela Testamente Leyintshwa hi ririmi ra vanhu va le Finland.” Loko a tlhelela eFinland, u ye mahlweni ni ntirho wakwe wo hundzuluxela, hi nkarhi lowu fanaka a ri nhloko ya xikolo.

A swi n’wi tikela swinene Agricola ku hundzuluxela Bibele, hilaha swi va tikeleke hakona vahundzuluxeri van’wana vo sungula va Bibele. Hambi ku ri Luther, u te: “Kunene swa tika swinene ku sindzisa vatsari va Vaheveru ku vulavula Xijarimani”! Phela, Agricola a a ta tirhisa vuhundzuluxeri bya van’wana, kambe ntlhontlho lowukulu lowu a a langutane na wona a ku ri ririmi ra Xifinixi. Entiyisweni, a ri nga si tshama ri tsariwa ehansi!

Hikwalaho, a swi fana niloko Agricola a sungula ku aka yindlu kambe a nga ri na pulani ya yona, a nga ri na nhundzu yo aka, kambe a thumba xin’wana ni xin’wana lexi a xi kumaka a aka ha xona. Xana u swi endlise ku yini? Agricola u rhange hi ku hlengeleta marito ya Xifinixi kutani a ma tsala hi ndlela leyi a ma vitaniwa ha yona. Swi nga ha endleka ku ri Agricola la rhangeke a vumba rito ra Xifinixi leri vulaka “hulumendhe,” “vukanganyisi,” “matsalwa,” “vuthu ra nyimpi,” “ntila” ni “mutsari.” U vumbe marito-mpfangano, mpfelelo wa marito ni ku lomba marito eka tindzimi tin’wana, ngopfu-ngopfu eka Xisweden. Man’wana ya marito wolawo i enkeli (ntsumi), historia (matimu), lamppu (rivoni), marttyyri (dlaya) na palmu (murhi wa ncindzu).

Vanhu Va Kuma Rito Ra Xikwembu Hi Ririmi Ra Vona

Eku heteleleni, hi 1548, vuhundzuluxeri byo sungula bya Agricola byi kandziyisiwile, ku nga Se Wsi Testamenti (Testamente Leyintshwa). Van’wana va kholwa leswaku se a ku hundze malembe ya ntlhanu vuhundzuluxeri bya kona byi hetiwile, kambe ku kayivela ka mali ku endle leswaku byi nga humesiwi hi nkarhi wolowo. Ku ehleketiwa leswaku Agricola hi yena a hakeleke mali yo tala ya leswaku byi kandziyisiwa.

Endzhaku ka malembe manharhu ku landzele Dauidin Psaltari (Tipisalema), leyi swi nga ha endlekaka Agricola a yi hundzuluxele hi ku pfuniwa hi vanghana. U tlhele a sungula ku hundzuluxela tibuku tin’wana ta Muxe ni ta vaprofeta.

Hi ku titsongahata Agricola u pfumerile leswaku u tsanile, u tsale a ku: “Ku nga tshuki ku va ni Mukreste kumbe munhu la chavaka Xikwembu kumbe muhlayi hambi a ri wihi wa Buku leyi yo Kwetsima la nga ta hlundzuka loko o kuma eka vuhundzuluxeri lebyi bya madyondza ku ri ni xihoxo kumbe nchumu lowu nga tolovelekangiki kumbe lowu nga riki wunene kumbe lowu vekiweke hi ndlela leyintshwa.” Ku nga khathariseki swihoxo swo karhi leswi nga ha kumekaka eka vuhundzuluxeri bya Agricola, hi ba mandla swinene hikwalaho ka matshalatshala ya yena lamakulu yo endla leswaku Bibele yi kumeka evanhwini va kwalaho.

Ndzhaka Ya Agricola

Eku sunguleni ka 1557, Agricola—loyi hi nkarhi wolowo a a ri Mulutere tlhelo bixopo wa Turku—u hlawuriwe ku va eka vuyimeri lebyi rhumeriweke eMoscow ku ya pfuna eku heriseni ka mholovo leyi a yi ri kona endzilakaneni lowu nga exikarhi ka Sweden na Rhaxiya. Vurhumiwa bya kona byi swi kotile ku tisa ku rhula. Hambiswiritano, swiyimo swo tika leswi a langutaneke na swona eriendzweni ro tlhelela ekaya swi endle leswaku Agricola a sungula ku vabya hi xitshuketa. U fe a ri endleleni yo tlhelela ekaya, a ri ni malembe ya kwalomu ka 47.

Evuton’wini byakwe lebyo koma, Agricola u humese tibuku ta kwalomu ka khume ntsena hi Xifinixi, leti endleke kwalomu ka 2 400 wa matluka. Nilokoswiritano, vanhu vo tala va kholwa leswaku “Wanuna [loyi] La Tiseke Ku Cinca Lokuntshwa” u pfunile eku ndlandlamuxeni ka ririmi ra Xifinixi. Ku sukela kwalaho, ririmi ra Xifinixi ni vanhu va kona va endle nhluvuko lowukulu edyondzweni ya ntivo-vuxongi ni sayense.

Xa nkoka ngopfu, Michael Agricola u pfunile eku tiseni ku cinca kun’wana lokuntshwa, tanihi leswi a pfuneke eku endleni ka leswaku ku vonakala ka Rito ra Xikwembu ku va kukulu eka vanhu lava vulavulaka Xifinixi. Leswi swi katsakanyiwe eka xiphato xa xitsundzuxo lexi a tsaleriweke xona hi Xilatini endzhaku ka rifu rakwe: “A nga siyanga xindzhakana. U siye ntirho wa risima—u hundzuluxele tibuku to kwetsima hi Xifinixi—naswona ntirho wolowo wa bumabumeriwa swinene.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Bibele Ya Xifinixi

Bibele yo sungula leyi heleleke ya Xifinixi, leyi a yi sekeriwe ngopfu eka vuhundzuluxeri bya Michael Agricola, yi humesiwe hi 1642. Hi ku famba ka nkarhi, yi ve Bibele ya ximfumo ya Kereke ya Lutere ya le Finland. Ku hundze malembe yo tala vuhundzuluxeri byebyo byi ri karhi byi lunghisiwanyana laha ni lahaya kambe a byi cinciwanga ngopfu kukondza ku va 1938. Byi pfuxetiwe ro hetelela hi 1992.

Bibele yin’wana leyi heleleke hi Xifinixi i Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima, lebyi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha. Byi humesiwe hi 1995. Emalembeni ya 20 emahlweni ka kwalaho, hi 1975, Timbhoni ana se a ti humese vuhundzuluxeri bya tona bya Matsalwa ya Vakreste ya Xigriki. Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima byi vula leswi matsalwa yo sungula a ma vula swona. Ku fikela namuntlha, ku kandziyisiwe ta kwalomu ka 130 000 000.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Michael Agricola ni Bibele yo sungula ya Xifinixi. Poskarata ku sukela hi 1910

[Xihlovo Xa Kona]

National Board of Antiquities/Ritva Bäckman

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

“Testamente Leyintshwa” ya Agricola

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 21]

National Board of Antiquities