Xana Swi Vangiwa Hi Xikwembu?

BIBELE yi ri: “Xikwembu i rirhandzu.” (1 Yohane. 4:8) Xi ni vululami ni tintswalo. “Ribye, ntirho [wa xona] wu hetisekile, hikuva tindlela [ta xona] hinkwato i vululami. Xikwembu xa vutshembeki, lexi nga riki na vuhomboloki; xi ni vululami naswona xi hava xisandzu.”—Deteronoma 32:4.

Leswi Yehovha Xikwembu a nga Muvumbi, u ni vuswikoti byo vona makhombo hinkwawo naswona u ni matimba yo ma sivela. Hikwalaho ka matimba yakwe ni timfanelo tin’wana ta yena leti ku vulavuriwaka ha tona eBibeleni, vo tala va tivutisa, “Ha yini Xikwembu xi pfumelela leswaku ku va ni makhombo ya ntumbuluko?”a Vanhu va magidi-gidi lava vutiseke xivutiso lexi hi ku lava ku tiva, va swi kumile leswaku Xikwembu hi xoxe xi nyikela nhlamulo leyi twalaka eRitweni ra xona. (2 Timotiya 3:16) Hi kombela u xiya leswi landzelaka.

Va Fularhele Rirhandzu Ra Xikwembu

Bibele yi hi byela leswaku Xikwembu xi nyike vatswari va hina vo sungula hinkwaswo leswi lavekaka leswaku va ta kota ku tiphina hi vutomi. Naswona Xikwembu a xi ta ya emahlweni xi va khathalela vona ni vana va vona loko va hambeta va yingisa xileriso xa xona lexi nge: “Tswalanani mi andza, mi tata misava.”—Genesa 1:28.

Khombo ra kona, Adamu na Evha va fularhele Muvumbi wa vona hi vomu, hi ku nga n’wi yingisi va tihlawulela ku tifuma. (Genesa 1:28; 3:1-6) Swi le rivaleni leswaku vatukulu va vona vo tala va landzele mikondzo ya vona. (Genesa 6:5, 6, 11, 12) Hi ku komisa, hi nga vula leswaku vanhu hinkwavo va tihlawulela ku tifuma handle ko kongomisiwa hi Xikwembu. Kambe leswi Xikwembu xi nga ni rirhandzu xi xixima mfanelo ya hina yo tihlawulela, Yehovha a nga hi sindzisi ku n’wi tirhela, hambiloko leswi hi swi endlaka swi hi vavisa.b

Hambiswiritano, Yehovha a nga va lahlanga vanhu va yena. Ninamuntlha wa ha ‘tsuvukisa dyambu ra yena eka vanhu vo homboloka ni lavanene naswona u nisa mpfula yakwe ehenhla ka vanhu lava lulameke ni lava nga lulamangiki.’ (Matewu 5:45) Nakambe Xikwembu xi nyike vanhu vuswikoti byo dyondza hi misava ya hina ni leswi endlekaka eka yona naswona vutivi lebyi byi pfune vanhu leswaku va kota ku vula ka ha ri emahlweni loko ku ta va ni maxelo yo biha ni swin’wana leswi nga vangaka makhombo yo tanihi tivholkheno.

Vanhu va ti tiva ni tindhawu leti nga ni khombo laha emisaveni. Ematikweni man’wana vutivi lebyi byi pfunile ku ponisa vutomi hi ku dyondzisa vanhu ni maakelo lamanene ya tindlu ni michini yo va lemuxa loko ku ta va ni khombo. Hambiswiritano, nhlayo ya makhombo ya ntumbuluko yi ya yi tlakuka lembe ni lembe. Swivangelo swa kona swi tele naswona swi rharhanganile.

Ku Hanya eTindhawini Leti Nga Ni Khombo

Minkarhi yin’wana a swi koteki ku vona matimba ya mhangu hi ku languta laha yi endlekeke kona. Hakanyingi matimba ya yona ma va khombo loko ku ri ni vanhu vo tala lava tshamaka laha yi hlaseleke kona. Hi ku ya hi xiviko lexi humesiweke hi Bangi ya Misava, ku ni matiko lama tlulaka 160 lama ku nga ni vanhu vo tala lava tshamaka eka tindhawu leti hlaseriwaka hi makhombo ya ntumbuluko. Mutivi wa sayense Klaus Jacob wa le Yunivhesiti ya le Columbia, le United States, u ri: “Loko ndhawu leyi nga ni khombo yi tala hi vanhu, swi endla leswaku xiendlakalo lexi nga xa ntumbuluko xi va khombo eka vanhu volavo.”

Swin’wana leswi nyanyisaka xiyimo i ku kula ka madoroba hi ndlela leyi nga pulaniwangiki kahle, ku tsemeleriwa ka makhwati, ni ku tirhisiwa ngopfu ka semendhe ku siva misava leyi hi ntumbuluko yi kotaka ku hatla yi tswonga mati lama khulukaka. Ku tsemeleriwa ka makhwati ni ku tirhisiwa ngopfu ka semendhe hilaha swi vuriweke hakona laha henhla hi swona swi vangaka ndzhope lowu khukhulaka ni tindhambhi.

Leswi vanhu va swi endlaka hi swona swi hetaka vanhu, hikuva a hi vukulu bya ku tsekatseka ka misava leswi dlayaka vanhu ni ku vavisa vo tala kambe i tindlu leti va welaka. Vativi va ta ku tsekatseka ka misava va ni xivangelo lexi twalaka xo vula leswaku: “Ku tsekatseka ka misava a ku dlayi vanhu. I tindlu leti dlayaka vanhu.”

Ku tsandzeka ka mimfumo ku endla swilo hi mfanelo naswona swi vanga khombo. Eka tiko rin’wana ra le Amerika Dzonga, ku tsekatseka ka misava ku hlasele doroba-nkulu kanharhu eka malembe ya 400 lama hundzeke. Naswona ku sukela hi 1967, loko ku ve ni ku tsekatseka ka misava nhlayo ya vaaka-tiko yi engetelekile yi va ntlhanu wa timiliyoni. Magazini wa New Scientist wu ri: “Kambe milawu ya maakelo leyi nga sirhelelaka vanhu a yi kona kumbe a yi landzeleriwi.”

Mhaka leyi vuriweke laha henhla yi fambisana ni leswi endlekeke le dorobeni ra New Orleans, Louisiana, eU.S.A., leri akiweke endhawini leyi nga le hansi naswona leyi talaka ku hlaseriwa hi tindhambi. Hambileswi a ku ri ni makhumbi yo sivela mati ni michini yo pompa mati, khombo leri a ri endla vanhu va nga dyi byi rhelela loko va anakanya ha rona ri humelerile hi 2005 loko Xidzedze lexi vuriwaka Katrina xi va hlasela. Xiviko lexi a xi ri eka USA Today xi ri: “Swikombiso swa khombo leswi a swi ri kona” a swi biwa hi makatla “kumbe a va nga ti karhati hi swona.”

Mhaka yin’wana leyi biwaka hi makatla i mahiselo ya misava lawa vativi va sayense vo tala va tshembaka leswaku ma vanga makhombo lama fambisanaka ni maxelo ni ku tlakuka ka magandlati ya le lwandle. Swi le rivaleni leswaku ku ni swivangelo swin’wana leswi faneleke swi xiyiwa, leswi vangiwaka hi vanhu ku nga ri hi Xikwembu, swo kota tipolitiki, ntshamisano wa vanhu ni swa ekhonomi. Swivangelo leswi swi hi tsundzuxa ntiyiso lowu nga eBibeleni lowu vulaka leswaku munhu u tsandzeka ku ‘kongomisa nkondzo wa yena.’ (Yeremiya 10:23) Mhaka yin’wana i ndlela leyi vanhu va angulaka ha yona loko va tsundzuxiwa mayelana ni mhangu yo karhi.

Dyondza Ku Xiya Swikombiso Leswi Ku Lemukisaka

Xo sungula hi fanele ku xiya leswaku timhangu ta ntumbuluko ti nga hlasela handle ka xilemukiso. Eklesiasta 9:11 yi ri: “Nkarhi ni xiendlakalo lexi nga languteriwangiki swa va wela hinkwavo.” Kambe hakanyingi ku ni xilemukiso xo karhi, lexi humaka eka mfumo kumbe xa ntumbuluko mayelana ni khombo ro karhi leri nga le ndleleni. Xisweswo loko vanhu va lemuka swikombiso leswi, swi nga endla leswaku va xalamukela khombo ri nga si fika.

Hi 2004 loko xihlala xa le Indonesia lexi vuriwaka Simeulue xi hlaseriwa hi tsunami ku fe vanhu va nkombo ntsena eka vanhu va magidi-gidi lava tshamaka kwalaho. Hi ku tiva leswaku loko magandlati ya lwandle ma helela ekule swinene nilaha hi ntolovelo ma helelaka kona swi nga vula leswaku ku nga landzela tsunami, vanhu vo tala va tseme va ri vona loko mati ya lwandle ma vuya ma ri ni matimba swinene. Hilaha ku fanaka vanhu va swi kotile ku balekela swidzedze swa matimba, ni ku buluka ka tivholkheno hi ku xiya swikombiso swo karhi. Hikwalaho ka leswi swilemukiso swa ntumbuluko swi talaka ku rhangela leswi endliwaka hi mfumo, i swinene ku swi tiva hinkwaswo, ngopfu-ngopfu loko u tshama endhawini leyi talaka ku va ni makhombo ya ntumbuluko.

Lexi khomisaka gome hi leswaku “vanhu va tala ku sihalala hambiloko va vona khombo ri ri kwala nyongeni,” ku vula mutivi wa tivholkheno. Leswi swi tala ku vangiwa hiloko vanhu va tala ku byeriwa leswaku ku ta va ni mhangu yo karhi kambe ku nga humeleli nchumu kumbe loko mhangu ya kona yi tshame yi humelela khale swinene. Kasi minkarhi yin’wana vanhu a va lavi ku hambana ni rifuwo ra vona, hambiloko va langutane ni khombo lerikulu.

Eka tindhawu to tala, vanhu van’wana i swisiwana lerova va tsandzeka ku rhurhela eka ndhawu leyi hlayisekeke. Kambe, vusweti i nchumu lowu vangiwaka hi ku tsandzeka ka vanhu ku nga ri ka Muvumbi wa hina. Hi xikombiso, tihulumendhe to tala ti heta mali yo tala ti xava matlhari kambe ti tsandzeka ku pfuna lava pfumalaka.

Hambiswiritano, wu kona mpfuno lowu vo tala va nga wu kumaka ku nga khathariseki xiyimo lexi va nga eka xona. Njhani? Xikwembu hi Rito ra xona ku nga Bibele yo Kwetsima, xi hi nyike milawu yo tala leyinene, leyi loko ho yi tirhisa yi nga ponisaka vutomi.

Milawu Leyi Ponisaka Vutomi

◼ U nga ringi Xikwembu. Deteronoma 6:16 yi ri: “Mi nga tshuki mi ringa Yehovha Xikwembu xa n’wina.” Vakreste va ntiyiso a va hanyi hi ku landza vukholwahava byo karhi, hi ku ehleketa leswaku Xikwembu xi ta va sirhelela minkarhi hinkwayo leswaku va nga vaviseki. Xisweswo loko ku ri ni khombo ro karhi va yingisa xilemukiso lexi huhuteriweke lexi nge: “U tlharihile la voneke khombo kutani a tumbela, kambe la nga riki na ntokoto u ye emahlweni kutani u fanele a xupuriwa.”—Swivuriso 22:3.

◼ Vutomi i bya risima ku tlula rifuwo. “Hambiloko munhu a ri ni swo tala, vutomi byakwe a byi humi eka swilo leswi a nga na swona.” (Luka 12:15) I ntiyiso leswaku rifuwo ra pfuna, kambe a ri nge ku endleli nchumu loko u file. Xisweswo, lava va rhandzaka vutomi, lava khathalaka hi ku tirhela Xikwembu a va tihoxi ekhombyeni hi ku lava ku ponisa swilo leswi va nga na swona.—Pisalema 115:17.

Tadashi, loyi a tshamaka eJapani u hume a siya yindlu yakwe hi 2004 hi ku hatlisa endzhaku ka ku tsekatseka ka misava, ku nga si nyikiwa ni swilemukiso hi mfumo. A a teka vutomi bya yena byi ri bya risima ku tlula yindlu ya yena ni leswi a nga na swona. Akira, loyi a tshamaka endhawini leyi fanaka u tsale leswaku “leswi swi ku lahlekeleke a swi nge vi swa risima loko u swi teka swi nga ri swa risima. Xisweswo, mhangu leyi yi ndzi dyondzise ku olovisa vutomi bya mina.”

◼ Yingisa swilemukiso leswi humaka eka mfumo. ‘Tivekeni ehansi ka valawuri lava tlakukeke.’ (Varhoma 13:1) Loko mfumo wu lerisa vanhu leswaku va suka endhawini yo karhi kumbe va landzela tindlela to karhi leti nga ta ponisa vutomi, i swinene ku yingisa. Tadashi, u tshamele ekule ni ndhawu leyi a yi ri ni khombo hi ku yingisa swileriso swa mfumo kutani a nga vavisekanga kumbe ku lahlekeriwa hi vutomi bya yena.

Loko ku nga ri na swilemukiso leswi humaka eka mfumo, vanhu va fanele ku tiendlela xiboho hi voxe leswaku va ta endla yini endzhaku ka loko va langutisise xiyimo. Etindhawini tin’wana tihofisi ta mfumo ti nga va ni swiletelo swo karhi mayelana ni leswi vanhu va nga swi endlaka leswaku va ta pona loko ku ri ni mhangu yo karhi. Loko timhaka to tano ti ri kona endhawini ya ka n’wina xana wa ti twisisa? Naswona, xana se u burile ha tona ni ndyangu wa wena? (Vona bokisi leri nga exineneni.) Eka tindhawu tin’wana hofisi ya rhavi ra Timbhoni ta Yehovha yi kongomise mavandlha leswaku ma va ni pulani yo baleka loko ko tshuka ku va ni nxungeto wa mhangu yo karhi kumbe loko yi humelela, pulani leyi yi tirhile swinene.

◼ Vana ni rirhandzu ra Vukreste. Yesu u te: “Ndzi mi nyika xileriso lexintshwa, leswaku mi rhandzana; tanihi leswi ndzi mi rhandzeke.” (Yohane 13:34) Vanhu lava nga ni rirhandzu ra Vukreste va endla leswi va nga swi kotaka ku pfuna van’wana leswaku va pona kumbe ku lunghekela khombo. Eka Timbhoni ta Yehovha vakulu va ya ehenhla ni le hansi ku tiyiseka leswaku swirho swa vandlha hinkwaswo swi hlayisekile kumbe swi le ndhawini leyi hlayisekeke. Va tlhela va tiyiseka leswaku hinkwavo va na swona swilaveko swa risima swo kota mati yo nwa lama baseke, swakudya, swiambalo ni mirhi leyi lavekaka. Hi hala tlhelo mindyangu ya Timbhoni leyi nga le ndhawini leyi hlayisekeke yi amukela Timbhoni-kulobye leti balekeke laha ku humeleleke khombo. Rirhandzu ro tano hakunene i “xiboho lexi hetisekeke xa vun’we.”—Vakolosa 3:14.

Xana timhangu ta ntumbuluko ti ta ya ti nyanya hilaha van’wana va vulaka hakona? Swi nga ha va tano, kambe swi ta va swa xinkarhana. Ha yini? Hikuva ku tifuma ka vanhu handle ka Xikwembu ku ta hela ku nga ri khale. Endzhaku ka sweswo, misava hinkwayo yi ta va ehansi ka vulawuri bya rirhandzu bya Yehovha, naswona hinkwaswo swi ta famba kahle hilaha hi nga ta vona hakona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso nga eka tluka 7]

XANA U SWI LUNGHEKERILE KU BALEKA?

Hofisi ya Ndzawulo ya va Xilamulela-mhangu ya le Dorobeni ra New York yi vula leswaku i swinene ku va ni nkwama lowu mi nga wu rhwalaka hi ku hatlisa lowu tameleke swilo swa nkoka loko ko tshuka ku va ni khombo. Ku nga ha hoxiwa leswi landzelaka eka nkwama wa kona:c

◼ Tikopi ta maphepha ya nkoka leti hoxiweke eka phepha leri nga ngheniwiki hi mati

◼ Swilotlelo swa movha ni swa yindlu

◼ Makhadi ya swikweleti ni ya le bangi ni mali

◼ Mati hi mabodlhela ni swakudya leswi nga boriki

◼ (Ma)thoci, xiya-ni-moya, selfoni (loko u ri na yona), ni tibetri leti engetelekeke

◼ Mirhi leyi nga tirhisiwaka ku ringana vhiki, ni phepha leri kombaka leswaku u fanele ku yi tirhisa njhani mirhi leyi, papila ro huma eka dokodela ro kombela mirhi ekhemisi ku katsa ni mavito ni tinomboro ta tinqingho ta dokodela. (Tiyiseka leswaku mirhi leyi hundzeriweke hi nkarhi wa yi cinca)

◼ Bokisi leri nga ni mirhi ya xilamulela-mhangu

◼ Tintangu leti fambekaka ni swiambalo leswi ambariwaka loko ku ri ni mpfula

◼ Mepe wa le mugangeni ni lomu wena ni vandyangu wa wena mi nga hlanganaka kona loko mo tshuka mi hambanile

◼ Swakudya ni swin’wana leswi lavekaka ku khathalela vana

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 4]

USGS, David A. Johnston, Cascades Volcano Observatory