Ku Famba Hi Byatso eDan’wini Ra Le Kerala

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE INDIYA

ANAKANYA u ri karhi u famba hi byatso byo saseka lebyi fanaka ni yindlu lebyi nga ni swilo hinkwaswo endzeni ka byona lebyi nga ku fikisaka laha milambu ya 44 yi fikaka yi hambana kona loko yi nga si nghena elwandle. Sweswo swa koteka le dan’wini leri leheke tikhilomitara ta 900 ra le xifundzheni xa Kerala, edzonga vupela-dyambu bya le Indiya. Swa tsakisa swi tlhela swi hlamarisa hakunene. Loko byatso bya wena byi ri karhi byi famba switsongo, u vona mirhi ya khokhonati leyi rhendzeleke swidan’wana, masimu ya rhayisi, mativa ya ntumbuluko ni migerho leyi endliweke hi vanhu. Kunene, kumbexana hikwalaho ka madamu lawa, buku leyi nge National Geographic Traveler yi hlamusele xifundzha xa Kerala tanihi “yin’wana ya tindhawu ta 50 leti ‘munhu a faneleke a ti endzela evuton’wini.’”

Leswi munhu a nga fanelangiki a kayela ku swi vona i vanhu lava tshamaka etimbuweni ta migerho yo tala. Va tsundzuka nkarhi lowu a ku nga ri ni vavalangi kumbe tihotela ta xiyimo xa le henhla endhawini ya ka vona. Hambiswiritano, vutomi bya vona a byi si cinca ngopfu. Hambileswi van’wana va vona va tirhaka etihotela leta ha ku akiwaka kumbe etindhawini tin’wana ta vavalangi, entiyisweni ndhavuko ni mintirho ya vona ya siku ni siku a yi si cinca. Va khathalela masimu ya vona ya rhayisi ni ya khokhonati, va phasa ni tinhlampfi va tlhela va ti xavisa ivi tin’wana va ti dya.

Ku Phasa Tinhlampfi eDan’wini Rolero

Vanhu va tihanyisa hi ku phasa tinhlampfi etikweni leri. Swin’wana leswi u nga swi vonaka endhawini leyi ntsena i vavasati lava phasaka tinhlampfi leti vuriwaka karimeen, hi mavoko ya vona. Ti-karimeen i swakudya leswi rhandziwaka hi Maindiya ni hi vanhu vambe naswona ti kumeka edan’wini ra le Kerala ntsena. Vavasati va nghena ematini lawa va famba va lavana ni tinhlampfi leti va tikhomaka va ti hoxa eka mapoto ya vona lama papamaleke. Loko tinhlampfi leti ti vona vavasati lava va tshinela, ti nyupela ti ya le hansi kutani ti ticelela endzhopeni. Vavasati lava va mbamba endzhopeni hi milenge kutani va twa laha ti nga kona. Kutani va hatla va teka tinhlampfi leti endzhopeni endzeni ka mati hi mavoko ya vona kutani va ti hoxa emapotweni lama papamaleke. Loko se va phase to tala, va famba ematini va ya eribuweni, laha vaxavi va vaka va va rindzile. Tinhlampfi letikulu ni leti durhaka ti yisiwa etihotela ta xiyimo xa le henhla, laha ti swekeriwaka swigwili, kasi letitsongo ti xaviseriwa swisiwana.

Tinkoka Ta Le Chayina To Phasa Tinhlampfi

Nchumu lowu talaka ku voniwa etimbuweni ta damu leri i tinkoka to saseka leti endliweke eChayina to phasa tinhlampfi. Sweswo swi va tsakisa ngopfu vavalangi.

Ku anakanyiwa leswaku vaxavisi va le Chayina lava a va huma endhawini ya mabindzu le Kublai Khan va rhange va yisa tinkoka leti eCochin (sweswi ku nga Kochi) ku nga si fika lembe ra 1400. Tinkoka leti, leti tirhisiwaka hi mavoko ti rhange ti tirhisiwa hi Machayina kutani hi ku famba ka nkarhi ti tirhisiwa hi vahlapfa va Maputukezi. Namuntlha ti hanyisa vaphasi va tinhlampfi vo tala va le Indiya, naswona ti pfuna vanhu va ntsandza-vahlayi, hilaha ti pfuneke hakona eka malembe ya 600 lama hundzeke. Lexi hlamarisaka, rikoka rin’we ri nga phasa tinhlampfi leti nga dyiwaka hi vanhu va ximutana hinkwaxo. Vavalangi vo tala va rhandza ku teka xifaniso endhawini leyi tinkoka ti omisiwaka kona edyambyini.

A hi swifaniso swa tinkoka ta Machayina ntsena leswi kokaka vavalangi leswaku va ta laha dan’wini leri. Mintlangu ya le matini yo tanihi ntlangu wa xintu wa ku phikizana hi mabyatso yo leha lama nga ni xivumbeko xa nyoka, yi koka magidi ya vavalangi lembe ni lembe.

Mphikizano Wa Mabyatso eDan’wini

Mabyatso lama nga ni xivumbeko xa nyoka ma lehile ma tlhela ma lala. Ncila wa byatso lebyi wu vumbeke ku fana ni le henhla ka nhloko ya xivatlankombe, hi yona mhaka byi thyiweke vito leri. Eminkarhini leyi hundzeke, tihosi leti a ti lwa nyimpi edan’wini leri a ti tirhisa mabyatso lawa loko ti lwa tinyimpi loko ku heta ku tshoveriwa. Loko tinyimpi ti hela, a xi nga ha ri kona xilaveko xa leswaku ku akiwa mabyatso lawa. Mabyatso lawa yo saseka a ma tirhisiwa ntsena loko ku ri ni minkhuvo ya le titempeleni. Vanhu a va ba tinanga va ri eka wona ma ri karhi ma landzelelana ma khavisiwile ni ku kombisa ndhavuko wa kwalaho. Hi nkarhi wa minkhuvo, mimphikizano ya mabyatso a yi khomeriwa ku fundzha vachaviseki lava teke. Nkhuvo lowu wa ndhavuko lowu sunguleke kwalomu ka gidi ra malembe lama hundzeke, wa ha endliwa.

Swi tolovelekile leswaku mabyatso wolawo yo tlula kwalomu ka 20 ma nghenela mphikizano lowu, byin’wana ni byin’wana byi khandziyise vanhu va le xikarhi ka 100 ku ya eka 150. Vavanuna vo tlula dzana lava khomeke timhandzi to koma to tluta ha tona va tshama ematlhelo hamambirhi ya byatso ha byin’we. Vavanuna va mune lava fambisaka byatso lava khomeke timhandzi to leha to tluta ha tona va yima encileni wa byatso leswaku va byi kongomisa. Van’wana vambirhi va yima exikarhi ka byatso, va ba timhandzi ebodweni va tivisa vatluti va sungula ku tluta. Ku ni vavanuna van’wana va tsevu lava khandziyeke byatso lebyi, lava na vona baka ebodweni. Vavanuna lava va phokotela mavoko, va ba miloti, va huwelela ni ku yimbelela tinsimu to hlawuleka ta vatluti leswaku va khongotela ntlawa lowu leswaku wu tluta swinene. Kutani endzhaku ko tluta ma ri karhi ma fambisana ni vuyimbeleri, majaha lawa ma humesa matimba ya wona yo hetelela eka mphikizano lowu hlamarisaka ma kondza ma ya fika emakumu.

Hi 1952, holobye-nkulu wo sungula wa le Indiya, Jawaharlal Nehru, u endzele le Alleppey, ku nga doroba ra le dan’wini leri, naswona u tsakisiwe ngopfu hi mphikizano wa mabyatso lowu a yeke eka wona loko a ri kwalaho. Entiyisweni, a a tsake swinene lerova u kale a rivala ni hi mhaka ya leswaku u ni vanhu lava n’wi sirhelelaka, kutani a tlulela endzeni ka byatso lebyi nga wina, a phokotela mavoko ni ku yimbelela swin’we ni vatluti. Loko a tlhelele eDelhi, u rhumele nyiko ya xifaniso xa byatso bya xivumbeko xa nyoka, yi ri ni nsayino wa yena ni marito lama nge: “Eka vahluri va mphikizano wa mabyatso lowu nga nchumu lowu hlawulekeke eka vanhu va le ndhawini leyi.” Xifaniso lexi xa byatso bya silivhere xi tirhisiwa tanihi Khapu ya Mphikizano wa Nehru. Vanhu va kwalomu ka dzana ra magidi va khitikanela kwalaho lembe ni lembe va ya hlalela mphikizano lowu. Hi minkarhi yoleyo, edan’wini leri leri hi ntolovelo ri rhuleke ku va ni mphesamphesa.

Tihotela Ta Xiyimo Xa Le Henhla Leti Nga Papamalaka Ti Tlhela Ti Tluta

A hi mabyatso ya xivumbeko xa nyoka ntsena lama kokaka vavalangi ku ta laha dan’wini. Swin’wana leswi tsakeriwaka enhlokweni i mabyatso ya rhayisi—i swikepe swa xikhale leswi hundzuriweke swi va tiyindlu leti nga byatso ta xiyimo xa le henhla.

Hambileswi mabyatso yo tala lama tirhisiwaka hi vavalangi ma ha ku endliwaka, mabyatso ya rhayisi lama ha riki kona namuntlha ma ni malembe yo tlula dzana hi vukhale naswona a ma endleriweke vavalangi. Khale a ma vitaniwa kettuvallam, leswi vulaka “byatso lebyi nga ni mafundzu.” Byatso hinkwabyo a byi endliwe hi mapulanga ya murhi wa jackwood naswona a ma bohiwe hi ntambhu leyi nga ni mafundzu, a ku nga tirhisiwanga swipikiri. Mabyatso lawa a ma tirhisiwa ku rhwala rhayisi ni swixavisiwa swin’wana ku suka eximutanini xin’wana ku ya eka xin’wanyana ni swilo swo lunga ha swona swi yisiwa etindhawini ta le kule. Loko ku fika vutleketli bya manguva lawa, mabyatso ma heleriwe hi ntirho. Hiloko ku tiwa ni miehleketo ya leswaku ma hundzuriwa tiyindlu ta mabyatso ta vavalangi. Leswi ma nga ni rikupakupa, makamara yo etlela eka wona ya xiyimo xa le henhla lama nga ni vuhlambelo endzeni ni makamara yo wisela eka wona lama nga ni nhundzu yo saseka, tiyindlu leti leti nga mabyatso ti vitaniwa tihotela leti papamalaka. Ku ni valanguteri lava nga ku yisaka kun’wana ni kun’wana laha u lavaka ku ya kona ni ku ku swekela nchumu wun’wana ni wun’wana lowu u lavaka ku wu dya.

Loko ri pela, mabyatso ma yimisiwa hi tinsoma ekusuhi ni ribuwa kumbe eka lava nga twananiki ni pongo ma yimisiwa exikarhi ka tiva. Loko ma ri kwalaho munhu a nga tiphina endhawini leyi miyeleke ya le dan’wini, handle ka ku pfa a twa mati lama cheleteriwaka hi tinhlampfi leti nga etlelangiki.

Hambiswiritano, a hi vanhu hinkwavo lava tihanyelaka ntsena. “Vaphasi va vanhu” va xalamukile naswona va hiseka endhawini leyi.

‘Ku Phasa Vanhu’ Le Dan’wini Ra Le Kerala

Xiga lexi nge “vaphasi va vanhu” xi vuriwe hi Yesu a byela vaphasi va tinhlampfi lava veke vadyondzisiwa va yena. U te: “Ndzi landzeleni, ndzi ta mi endla vaphasi va vanhu.” Yesu a vulavula hi ntirho wo pfuna vanhu leswaku va va vadyondzisiwa va yena. (Matewu 4:18, 19; 28:19, 20) Xileriso xexo xi hetisisiwa hi Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo, ku katsa ni le tindhawini leti rhendzeriweke hi damu leri.

Le Kerala ku ni mavandlha ya 132 ya Timbhoni ta Yehovha, ku katsa ni mavandlha ya 13 ya le kusuhi ni damu leri. Swirho swo tala swa mavandlha lawa na swona i vaphasi va tinhlampfi. Loko a ri eku phaseni ka tinhlampfi, un’wana wa vona u vulavule hi ta Mfumo wa Xikwembu ni munhu loyi a a phasa na yena tinhlampfi. Swi nga si ya kwihi, wanuna luya u xiye ku hambana exikarhi ka tidyondzo ta kereke yakwe ni ta Bibele. Nsati wakwe ni vana vakwe va mune na vona va sungule ku tsakela ku dyondza Bibele. Kutani ku sunguriwe dyondzo ya Bibele na vona. Va endle nhluvuko hi ku hatlisa, naswona mune wa swirho swa ndyangu wolowo se swi khuvuriwile. Lavan’wana vambirhi va karhi va endla nhluvuko naswona va tivekele pakani yo khuvuriwa.

Swirho swa vandlha rin’wana swi fambe hi byatso swi ya exihlaleni xin’wana lexitsongo leswaku swi ya chumayela. Leswi mabyatso lama yaka kwalaho ni lama sukaka exihlaleni ma nga fambiki nkarhi na nkarhi, vanhu va kwalaho va xi vitana xihlala lexi leswaku i kadamakudi, leswi vulaka “loko wo nghena a wa ha humi.” Loko ti fika kwalaho Timbhoni ti hlangane na Johny ni nghamu yakwe, Rani. Hambileswi va tswariweke va ri Makhatoliki, va titolovete ku ya endhawini leyi ku kamberiwaka miehleketo eka yona kutani va nyikela hi mali leyi va nga kota ku yi humesa. Johny u ri tsakele swinene rungula ra ntiyiso wa Bibele, naswona u sungule ku dyondzeriwa Bibele. U sungule ku chumayela van’wana hi tidyondzo leti a ha ku ti dyondzaka. Nakambe ntiyiso wa Bibele wu n’wi pfunile leswaku a tshika ku dzaha ni vudakwa!

Ntirho wa Johny wa ku tihanyisa a wu nga fambisani ni Matsalwa, kutani u wu tshikile. Eku sunguleni, ndyangu wakwe wu ve ni xiphiqo xa timali. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, Johny u sungule ku khoma minkokotso a yi xavisa kutani a kota ku khathalela ndyangu wakwe. U khuvuriwe hi September 2006, naswona nsati wakwe ni vana va vona vambirhi va khuvuriwe haxawa wa kona. Ntshembo wa ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni ya paradeyisi wu cince ndlela leyi a va byi teka ha yona vutomi.—Pisalema 97:1; 1 Yohane 2:17.

Entiyisweni, ku endzela damu ra le Kerala swa tsakisa hakunene. A ku tsakisi hileswi ku nga ni tinkoka ta le Chayina to phasa tinhlampfi, mabyatso ya xivumbeko xa nyoka ni tiyindlu leti nga mabyatso ntsena kambe ni hi leswi ku nga ni “vaphasi va vanhu,” ku nga Timbhoni ta Yehovha to tshembeka leti tshamaka kwalaho.

[Mepe lowu nga eka tluka 22, 23]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

INDIYA

KERALA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Le Kerala ku hanyiwa hi ku phasa tinhlampfi

[Xihlovo Xa Kona]

Top photo: Salim Pushpanath

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Vavasati va le ku khomeni tinhlampfi hi mavoko ya vona 

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Mphikizano wa byatso bya xivumbeko xa nyoka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

“Kettuvallam” 

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

Yindlu leyi nga byatso 

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

Johny ni nghamu yakwe, Rani

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]

Salim Pushpanath