Xana I Swikombiso Swa Khombo?

The New Zealand Herald yi ri: “Veu Lesa loyi a nga ni malembe ya 73 hi vukhale wa le Tuvalu, a nga kali a lava swiviko swa van’wasayense swi n’wi byela leswaku lwandle ri le ku ndlandlamukeni. Timbuwa leti a a tlangela eka tona loko a ha ri ntsongo ti le ku nyamalaleni. Swilo leswi ndyangu wa yena a wu swi byala leswaku wu ta swi dya swi dlayiwa hi mati lama taleke munyu. Hi April [2007] u boheke ku baleka endlwini yakwe loko yi tale hi mati, naswona magandlati ya kona ma yi hime hi maribye na hi makhukhumba.”

PHEPHA-HUNGU leri vuriwaka Herald ri vula leswaku eka vanhu va le Tuvalu, ku nga swihlala swo hlayanyana leswi nga kwalomu ka timitara ta mune ehenhla ka vuandlalo bya lwandle, ku hisa ka misava a hi nchumu lowu va wu twaka hi van’wasayense kambe i “nchumu lowu ku ngo va tshamelo-maxelo.”a Vanhu va magidi ana se va rhurhile eswihlaleni leswi naswona vo tala va ha tilulamisela ku rhurha.

Hi nkarhi lowu fanaka, Robert, loyi a tshamaka eBrisbane, le Australia, u pfumeleriwa ku cheleta ntanga wakwe hi masiku yo karhi a tirhisa bakiti ku nga ri phayiphi. Loko movha wakwe a nga wu yisanga eka lava hlantswaka timovha lava tlhelaka va ma tirhisa mati lawa va hlantswaka ha wona, u to hlantswa ntsena swivoni, mafasitere ni laha ku tsariweke tinomboro ta movha ntsena. Ha yini ku ri ni swipimelo eka ndlela leyi mati ma tirhisiwaka ha yona? Robert u tshama endhawini leyi hlaseriweke hi leswi vuriwaka dyandza lerikulu swinene eka lembe-xidzana rero. Etindhawini tin’wana xiyimo xa kona xi nyanye ngopfu. Xana swiphiqo leswi swa le Australia ni le Tuvalu i xikombiso xa ku hisa ka misava?

Leswi Van’wana Va Swi Vhumbhaka

Vanhu vo tala va anakanya leswaku mintirho leyi endliwaka hi vanhu hi yona yi vangeke ku hisa ka misava, naswona ku hisa koloko ku nga va ni vuyelo byo biha swinene eka maxelo ni le ka mbango. Hi xikombiso, ku n’oka ka ayisi yo tala ni ku ndlandlamuka ka malwandle hikwalaho ka leswi mati ma kufumelaka swi nga vanga leswaku mati ya lwandle ma tlakuka hi ndlela yo chavisa swinene. Swihlala leswi nga riki ehenhla ngopfu eka vuandlalo bya lwandle swo tanihi Tuvalu swi nga nyamalala, hilaha swi nga vaka hakona eka swiphemu leswikulu swa le Netherlands ni le Florida, loko hi boxa tindhawu ti nga ri tingani ntsena. Vanhu va timiliyoni va nga lahlekeriwa hi tiyindlu ta vona etindhawini to tanihi Shanghai na Calcutta swin’we ni le tindhawini tin’wana ta le Bangladesh.

Hi nkarhi lowu fanaka, maxelo lama hisaka ngopfu ma nga vanga swidzedze, tindhambi ni dyandza. Le tintshaveni ta Himalaya ku n’oka ka ayisi yo tala—etindhawini leti milambu ya nkombo yi sukelaka kona—ku nga vanga leswaku vanhu va 40 wa tiphesente emisaveni hinkwayo va kayivela mati yo tenga. Nakambe swilo leswi nga ekhombyeni i mixaka-xaka ya swiharhi, ku katsa ni tibere ta le ndhawini ya tiayisi, leti hlotaka swinene eayisini. Kunene, swiviko se swi kombisa leswaku tibere to tala ta ondza naswona tin’wana ta sika.

Maxelo lama hisaka ngopfu ma nga tlhela ma vanga ku andza ka mavabyi hileswi tinsuna, swigalana ni swilo swin’wana leswi hangalasaka mavabyi, ku katsa ni nkurhe, swi nga kotaka ku fika etindhawini to tala. Magazini wa Bulletin of the Atomic Scientists wu ri: “Makhombo lama vangiwaka hi ku cinca ka maxelo ma bihe ngopfu ku fana ni lama vangiwaka hi matlhari ya nyutliya. Swi nga ha endleka vuyelo bya kona byi nga hatli byi voniwa . . . , kambe eka makume manharhu ya malembe ku ya eka mune lama landzelaka ku cinca ka maxelo ku nga swi onhela makumu swilo leswi vanhu va tihanyisaka ha swona.” Van’wasayense van’wana va anakanya leswaku xiyimo xi bihe ku tlurisa hikuva ku hisa ka misava ku endleka hi ku hatlisa ku tlula leswi a va swi languterile.

Xana hi fanele hi swi pfumela leswi va swi vulaka? Xana vutomi byi le khombyeni hakunene? Vanhu lava nga yi tshembiki mhaka ya ku hisa ka misava va vula leswaku timhaka leti a ti na xisekelo. Van’wana a va swi tivi leswi va faneleke va swi kholwa. Kutani, hi wihi ntiyiso wa kona? Xana vumundzuku bya hina ni bya misava byi le khombyeni?

[Nhlamuselo ya le hansi]