Ku Hlamarisa Ka Mavele

HARLIN a a byala mavele le xifundzheni xa Finger Lakes le New York, eUnited States. Minkarhi hinkwayo a a swi tsakela ku hlamusela vanghana ni vaendzi hi ndlela leyi mavele ma hlamarisaka ha yona. Xalamuka! yi rhambe Harlin leswaku a chumbutela vahlayi va magazini wa hina hi ta vutivi lebyi a nga na byona. Hi ta tlhela hi kambisisa tindlela tin’wana leti ximilana lexi xi hlamarisaka ha tona. Hi xikombiso, xana mavele ma huma kwihi? Swi te njhani leswaku ma hangalaka emisaveni hinkwayo? Naswona ximilana lexi xi tirhisiwa yini? Sweswi a hi kambisiseni leswi Harlin a swi vulaka malunghana ni ku hlamarisa ka mavele.

Ximilana Xa Ku Komba Loko Xi Lava Swo Karhi

“Eka mina, loko munhu a byala mavele u fanele a tiva timhaka ta yena. Swilo hinkwaswo swi hleleke hi ndlela yo saseka ni leyi tsakisaka, ku sukela eka matluka ya wona ku ya fika eka tindzoho ta xifaki. Ku tlula kwalaho, loko ximilana lexi xi ri karhi xi kula, xa ku kombisa leswaku xi lava yini. Xa ku kombisa loko xi ri ni torha kumbe loko xi nga kumi swakudya leswi eneleke. Loko n’wana a lava swo karhi wa rila. Ku fana ni swimilana leswin’wana, loko mavele ma lava swo karhi u ta vona hi ndlela leyi ma langutekaka ha yona, muvala wa matluka ya wona ni hi xivumbeko xa wona. Na wena u fanele u twisisa swikombiso sweswo.

“Loko mavele ma pfumala muxaka wo karhi wa munyu, matluka ya wona ma va ni muvala wo tshwuka lowu pfanganeke ni wa xivunguvungu. Swikombiso swin’wana swi nga ha kombisa leswaku ma pfumala maginesiyamu, nayitrojini kumbe potash. N’wamapurasi a nga tlhela a kota ku swi vona loko mavele ma ri ni vuvabyi byo karhi kumbe loko ma vavisiwe hi tikhemikhali.

“Ku fana ni varimi hinkwavo va mavele, a ndzi tala ku byala mavele hi ximun’wana tanihi leswi ku kufumela ka misava ku endlaka leswaku timbewu ti mila. Endzhaku ka tin’hweti ta mune ku ya eka tsevu, loko swifaki se swi lunghekele ku tshoviwa, mavele ya kona ma va ma lehe kwalomu ka timitara timbirhi.

“Mavele ma kula hi ku ya hi switeji leswi u nga swi vonaka hi ku hlayela matluka ya wona. Loko ma ri eka xiteji xa matluka ya ntlhanu, vuswikoti bya wona byo tirhisa tikhemikhali ni ku hlayela bya vonaka. Timitsu ti rhanga ti yi kambisisa swinene misava. Rungula leri ti ri kumaka hi rona ri kombisaka leswaku mavele ma ta humesa xifaki xo tanihi kwihi naswona xi ta va xi ri ni tilayini tingani. Kutani loko xi ri ni matluka ya kwalomu ka 12 ku ya eka 17, nkambisiso wun’wana wa misava wu pfuna ximilana ku kumisisa leswaku xifaki xi ta va ni tindzoho tingani. Hi ku komisa, ximilana xin’wana ni xin’wana xi endla nkambisiso leswaku xi nga byi kuma njhani vuyelo lebyinene ngopfu emisaveni. Vumbhoni byin’wana bya xihlamariso xa mavele byi titshege hi ndlela leyi ma tswalaka ha yona.”

Swichocho Ni Misisi Ya Xifaki

“Vele rin’wana ni rin’wana ra swi kota ku tswala swifaki. Vuluva byi suka exichochweni byi ya wela eka tluka leri ku nga ta huma xifaki eka rona. Endzeni ka tluka ra kona matandza ma ta hlangana ni vuluva leswaku ku huma xifaki.

“Xana vuluva byi hundza njhani eka tluka leri tsindziyelaka byi ya fika eka tandza ra xifaki? Vuluva byi nghena hi le misisini ya xifaki. Xifaki ha xin’we xi ni misisi yo tala. Loko wo landzelerisisa nsisi ha wun’we u ta kuma leswaku wu sukela endzeni-ndzeni ka xifaki laha tandza ri nga kona. Tandza rin’wana ni rin’wana ri ni nsisi wa rona. Tandza rin’wana ni rin’wana ri humesa ndzoho ya xifaki.

“Misisi leyi vonakaka exifakini hi yona leyi khomaka vuluva lebyi hahaka. Loko vuluva byi sungula ku wupfa byi humesa rimitsu leri yaka ehansi kutani ri fika ri wupfisa tandza.

“Loko xifaki xi ri ni maphundzu swi endliwa hileswi misisi yin’wana ya xifaki yi nga kumangiki vuluva. Niloko misava yi omile yi nga endla leswaku xifaki xi va ni maphundzu. Loko murimi a tiva xiphiqo lexi endlaka leswaku swifaki swi va ni maphundzu, a nga ha lulamisa xiphiqo xa kona leswaku a ta pfuna eka mavele lawa a ma byaleke kumbe eka ntshovelo wa nkarhi lowu taka. Lexi a ndzi xi endla leswaku ndzi ta pfuna a ndzi byala mavele lembe leri kutani haxawa ndzi byala tinyawa. Tinyawa ti kota ku chela nayitrojini emisaveni kutani swivungu leswi dyaka mavele a swi koti ku ma dya.a

“Minkarhi hinkwayo a ndzi tsaka loko ndzi vona masimu lama nga riki na nchumu ma rhumbuka ma humesa swakudya swo tala ma lo whii! Ndza khorwiseka hakunene leswaku ku fana ni swimilana hinkwaswo, mavele i xin’wana xa swilo leswi hlamarisaka. Kambe vutivinyana lebyi ndzi nga na byona a byi nyawuli.”

Xana leswi vuriweke hi Harlin swi ku endla u lava ku tiva swo tala hi ximilana lexi xo hlamarisa? Xiya matimu ya mavele ni tindlela to hambana-hambana leti ma dyiwaka ha tona.

Ku Suka Le Mexico Ma Hangalaka eMisaveni Hinkwayo!

Mavele ma sungule ku byariwa le Matikweni ya le Amerika, kumbexana le Mexico, kutani ma sungule ku hangalaka emisaveni hinkwayo. Vanhu lava a va tshama ePeru ku nga si tshama lava vuriwaka Va-Inca a a va gandzela xikwembukati xa mavele lexi a xi tlhandlekiwa harhi leyi fanaka ni matluka ya mavele. Joseph Kastner mutsari wa timhaka ta ntumbuluko u vula leswaku Maindiya ya le Amerika “a ma gandzela [mavele] tanihi nchumu lowu endliweke hi swikwembu, nchumu lowu munhu a endliweke ha wona . . . A swi olova ku ma byala—munhu a a kota ku kuma swakudya swa siku eka ximilana xin’we.” Hambiswiritano, vanhu va kwalaho a va ma dya ni tinyawa, ku nga swakudya leswi tolovelekeke eka vanhu va le Latin Amerika ku ta fikela namuntlha.

Le Yuropa mavele ma sungule ku byariwa hi 1492 endzhaku ka loko muvalangi Christopher Columbus a fike le Kharibiya. Ferdinand n’wana wa Columbus u tsale leswaku tata wakwe u kume leswaku tindzoho “leti a va ti vitana mavele a ti nandziha swinene loko ti endliwe tintshuntshu, ti ri mbhacha kumbe loko ti gayiwile ti va mapa.” Columbus u muke ni tindzoho toleto, naswona Kastner u tsale leswaku “exikarhi ka va-1500 [mavele] a ma nga byariwi le Spain ntsena kambe a ma byariwa ni le Bulgaria ni le Turkey. Mahlonga hi wona ma teke ni tindzoho ta mavele eAfrika . . . Vanhu va [Ferdinand] Magellan, [muvalangi wa Muputukezi loyi a a tshama eSpain] va siye tindzoho leti ta le Mexico le tikweni ra Philippine ni le Asia.” Mavele ma andze hi ndlela yoleyo.

Masiku lawa, tindzoho ta mavele ti tirhisiwa swinene emisaveni, to tluriwa ntsena hi koroni. Rhayisi hi yona yi landzelaka tindzoho ta mavele. Vanhu vo tala va dya swakudya leswi swinharhu swa nkoka, hi nga ha vuli swifuwo.

Ku ni mixaka-xaka ya tindzoho ta mavele ku fana ni mabyanyi man’wana. Le United States ntsena ku ni mixaka yo tlula 1 000 leyi tiviwaka ku katsa ni tindzoho leti pfanganisiweke ni tin’wana. Swimilana swa kona swi leha swi va 60 wa tisentimitara kasi swin’wana swi va timitara ta tsevu. Ni swifaki swa kona a swi ringani. Swin’wana swi lehe ntlhanu wa tisentimitara; kasi swin’wana swi leha tisentimitara ta 60. Buku leyi nge Latin American Cooking, yi ri: “Muxaka wun’wana wa mavele lowu byariwaka le Amerika Dzonga namuntlha wu humesa swifaki leswikulu swa xivumbeko xo fana ni bolo ya rugby leswi tindzoho ta swona ti nga ta xiphepherhele naswona ti leheke 2,5 wa tisentimitara ti tlhela ti anama.”

Tindzoho ta swifaki ti ni mivala yo hambana-hambana. Handle ka leta xitshopana, ku na to tshwuka, ta wasi, ta pinki, kumbe ta ntima. Naswona minkarhi yin’wana tindzoho ti nga ha endla xifaki xi vonaka xi ri ni tilayini kumbe swicoti-coti. A swi hlamarisi leswi vanhu van’wana va nga swi swekiki swifaki swoleswo swa mivala-vala kambe va khavisaka ha swona.

Tindzoho Leti Tirhisiwaka Hi Tindlela To Hambana-hambana

Tindzoho ta mavele ti avanyisiwe hi mintlawa ya tsevu: ku ni tindzoho letikulu, ku na leta xirhendzevutana, ku ni to endla mapa, ku na leto nyanganya, ku ni leti nga ni xitachi xo tala ni leto endla mbvacha. Tindzoho leto nyanganya a ti byariwi ngopfu. Ku nyanganya loku ku vangiwa hi leswi ku hundzuriwaka chukela ritsongo leswaku ri va xitachi. Emisaveni hinkwayo, mavele lama tlulaka 60 wa tiphesente ma wundla swifuwo kasi vanhu vo dya lama nga le hansi ka 20 wa tiphesente. Laman’wana lama salaka ma tirhisiwa etifemeni kumbe ma endliwa mbewu. Kutani tinhlayo ta hambana hi ku ya hi matiko.

Tindzoho ta mavele ti tirhiseriwa ku endla swilo swo tala. Tindzoho kumbe leswi tekiweke eka tona swi kumeka eka swilo swo tala swo tanihi swilo swo namarheta ha swona, mayonasi, byala ni le ka malerhi lama cukumetiwaka endzhaku ko tirhisiwa. Tindzoho ta mavele ta tirhisiwa ni le tifemeni to endla petirolo leswaku ku endliwa ethanol, hambileswi ku nga na njhekanjhekisano. Entiyisweni, ka ha ri ni swilo swo tala leswa ha endliwaka hi mavele.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

Tindzoho Leti Pfanganisiweke

Ematikweni yo tala, varimi va tala ku byala tindzoho leti pfanganisiweke hikuva ti va humesela ntshovelo wo tala. Tindzoho to hambana-hambana leti pfanganisiweke, ngopfu-ngopfu ta tindzoho letikulu ti va kona hi ku va ti pfanganisiwe ni tindzoho ta mixaka yin’wana ni ku pfanganisiwa ka swimilana leswi yelanaka. Hambiswiritano, vuyelo bya mukhuva lowu hileswaku van’wamapurasi va fanele va xava timbewu to hambana-hambana ta mavele. Ha yini? Tindzoho leti pfanganisiweke leti byariwaka ti nga ha humesa ntshovelo lowu nga riki wa xiyimo xa le henhla ni lowu nga wutsongo.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Ku ni madzana ya mixaka ya mavele emisaveni hinkwayo

[Swihlovo Swa Kona]

Courtesy Sam Fentress

Courtesy Jenny Mealing/flickr.com