Xana Swi Lo Tumbuluxiwa Kumbe Swi Ve Kona Hi Xiwelo?

Hi 1802, William Paley, mufundhisi tlhelo mutivi wa ta vukhongeri wa Munghezi, u hlamusele hi vuenti leswaku ha yini a pfumela leswaku ku ni Muvumbi. U vule leswaku loko o tsemakanya rivala leri nga ni byanyi kutani a kuma ribye, a swi ta twala ku va a gimeta hileswaku ri ve kona hi ntumbuluko. Kambe loko o kuma wachi, a a nga ta gimeta hi marito wolawo nikatsongo. Ha yini? Hikuva wachi yi ni vito ra khampani leyi yi yi endleke naswona yi endliwe hi xikongomelo.

TIDYONDZO ta Paley ti n’wi khutaze ngopfu Charles Darwin, mutivi wa swilo leswi hanyaka wa Munghezi. Kambe hi ku famba ka nkarhi Darwin u sungule dyondzo leyi hambaneke ni ya Paley, u vule leswaku ndlela leyi swivumbiwa leswi hanyaka swi endliweke ha yona, yi vangiwe hi fambiselo leri endlaka leswaku swivumbiwa swi va ni timfanelo to karhi leti swi endlaka leswaku swi kota ku hanya endhawini yo karhi kutani swi tswala swivumbiwa leswi kotaka ku hambeta swi hanya kwalaho. Dyondzo ya Darwin ya leswaku xivumbeko xa swivumbiwa leswi hanyaka xi cince hakatsongo-tsongo ku ringana malembe yo tala yi amukeriwe hi vanhu vo tala tanihi nhlamuselo leyi twalaka ya leswaku ha yini swi hoxile ku pfumela leswaku vuako hinkwabyo byi tumbuluxiwe hi Muvumbi.

Ku sukela eminkarhini ya Paley ni ya Darwin ku tsariwe swilo swo tala hi mhaka leyi. Tinhlamuselo leti seketelaka dyondzo ya leswaku vuako hinkwabyo byi lo tumbuluxiwa ni leti seketelaka dyondzo ya leswaku swivumbiwa leswi hanyaka swi lo cinca hakatsongo-tsongo leswaku swi kota ku hanya endhawini leyi swi tshamaka eka yona, a ti tshamela ku antswisiwa, ti hlamuseriwa hi vuenti ni ku engetela rungula lerintshwa eka tona. Kutani tidyondzo letimbirhi ti yi kucetele swinene ndlela leyi vanhu va byi tekaka ha yona vuako hinkwabyo—leswaku byi ni xikongomelo kumbe a byi na xona. Leswaku u teka vutomi bya wena byi ri ni xikongomelo swi nga ha khumbiwa hileswaku i yini leswi u pfumelaka eka swona. Ha yini ku vuriwa tano?

Vuyelo Bya Dyondzo Ya Darwin

Dyondzo ya Darwin yi endle leswaku vanhu vo tala vo tshembeka lava pfumelaka eka yona va gimeta hileswaku va ve kona laha misaveni handle ka xikongomelo. Loko vuako hinkwabyo ni swilo leswi nga eka byona swi ve kona hi xiwelo, swi le rivaleni leswaku a swi na xikongomelo evuton’wini. Mufi Jacques Monod, mutivi wa swilo leswi hanyaka la wineke Sagwadi ra Nobel u te: “Munhu se wa swi tiva leswaku wa tiyimela evuakweni hinkwabyo lebyi a veke eka byona hi xiwelo. Ku hava laha ku tsariweke leswaku ku ta humelela yini evuton’wini byakwe nileswaku hi wihi ntirho wakwe.”

Mhaka leyi fanaka yi vuriwe hi Peter William Atkins, profesa wa tikhemikali wa le dorobeni ra Oxford, la nga te: “Ku va kona ka vuako hinkwabyo ndzi swi teka ku ri nchumu lowu hlamarisaka swinene. Byi sasekile swinene kambe a byi na xikongomelo nikatsongo.”

I ntiyiso leswaku vativi van’wana va sayense a va pfumelelani na yona mhaka yoleyo. Naswona va ni swivangelo leswi twalaka swo endla tano.

Xana Ku Setiwa Kahle Ka Vuako Hinkwabyo I Vumbhoni Bya Leswaku Byi Tumbuluxiwe Hi Xikongomelo?

Loko vakambisisi vo tala va kambisisa milawu leyi kongomisaka swilo evuakweni, swi va endla va nga pfumeli eka dyondzo ya leswaku vuako hinkwabyo byi ve kona handle ka xikongomelo. Hi xikombiso, va hlamarisiwa hi matimba ya nkoka lama lawulaka vuako hinkwabyo. Milawu leyi kongomisaka matimba wolawo yi vonaka yi setiwe kahle leswaku yi endla leswaku vuako hinkwabyo byi kota ku va ni swivumbiwa leswi hanyaka. Paul Davies, mutivi wa vuako hinkwabyo, u ri: “Ku cincanyana milawu leyi nga kona swi nga va ni khombo lerikulu.” Hi xikombiso, loko tiprotoni a to tikanyana ku tlula tinyutroni, ematshan’weni yo va ti vevukanyana hilaha ti nga hakona, tiprotoni hinkwato a ti ta va ti hundzuke tinyutroni. Xana sweswo a swi ta va ni vuyelo byo biha? Davies u ri: “Loko tiprotoni ti nga ri kona swin’we ni gezi leri ti nga na rona, tiathomo a ti nga ta va kona.”

Matimba ya electromagnetic ma endla leswaku tielektroni ti kokiwa hi tiprotoni kutani ku vumbeka timolekhuli. Loko matimba lawa a ma tsane ngopfu, tielektroni a ti nga ta tshama ti rhendzele mbilu ya athomo naswona timolekhuli a ti nga ta vumbeka. Kasi loko matimba lawa a ma ri ni ntamu swinene, tielektroni a ti ta tshama embilwini ya athomo. Kutani tikhemikhali a ti nga ta hlangana naswona a swi nga ta va kona swilo leswi hanyaka evuakweni hinkwabyo.

Loko matimba ya electromagnetic mo cincanyana swi nga khumba ndlela leyi dyambu ri tirhaka ha yona ni ku hisa ka rona loku fikaka laha misaveni. Ku cinca koloko ku nga endla leswaku fambiselo ra swimilana ro humesa swakudya ri nga tirhi kahle kumbe ri nga endleki nikatsongo. Kutani ntamu lowu setiweke kahle wa matimba ya electromagnetic hi wona wu endlaka leswaku emisaveni ku va ni swivumbiwa leswi hanyaka kumbe swi nga vi kona.a

Buku leyi nge Science & Christianity—Four Views yi yi hlamusela kahle ndlela leyi matimba lama kongomisaka vuako hinkwabyo ni swilo leswi nga eka byona swi hleriweke hi ku pakanisa ha yona. Mutsari wa buku leyi u kombela vahlayi va yona leswaku va vona hi mahlo ya mianakanyo munhu la valangaka “kamara leri nga ni michini leyi lawulaka vuako hinkwabyo.” Kwalaho, muvalangi yoloye u vona nxaxamelo wa tibatheni leti nga setiwaka ti va eka nomboro yihi na yihi, naswona u xiya leswaku yin’wana ni yin’wana yi fanele yi setiwa yi va eka nomboro leyi pakanisaka leswaku swivumbiwa swi kota ku hanya. Batheni yin’wana yi seta ntamu wa matimba ya nkoka-misava, yin’wana yi seta ntamu wa matimba ya electromagnetic, yin’wana yi seta nhlayo ya tinyutroni ni ya tiprotoni swin’we ni swilo swin’wana. Loko muvalangi loyi a ri karhi a kambisisa tibatheni teto to tala, u xiya leswaku a ti ta va ti setiwe ti va eka tinomboro tin’wana. Nakambe endzhaku ko hlayela tinhlayo hi vurhon’wana, u sungula ku swi twisisa kahle leswaku ku cincanyana yin’wana ya tibatheni teto eka nomboro leyi yi setiweke yi va eka yona swi nga cinca ndlela leyi vuako hinkwabyo byi tirhaka ha yona lerova swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka swi nga fa. Kambe batheni yin’wana ni yin’wana yi setiwe kahle eka nomboro leyi faneleke leswaku swilo swi famba kahle evuakweni hinkwabyo nileswaku swivumbiwa leswi hanyaka swi kota ku hanya eka byona. Xana muvalangi yoloye a nga gimeta hi ku vula yini malunghana ni ndlela leyi tibatheni teto ti setiweke ha yona?

George Greenstein, mutivi wa swilo leswi nga empfhukeni u ri: “Loko hi ri karhi hi kambisisa vumbhoni hinkwabyo, ku ni mhaka leyi tshamelaka ku fika emiehleketweni ya hina, leswaku ku ni Munhu la nga ni matimba lamakulu loyi a lawulaka swilo leswi nga evuakweni hinkwabyo, ku nga ri nchumu wo karhi. Xana swi nga endleka leswaku hi byi kume hi nga swi langutelanga vumbhoni lebyi sekeriweke eka sayense lebyi kombisaka leswaku ku ni Munhu la Tlakukeke?”

Xana u ehleketa yini? Hi yihi nhlamuselo eka leti nga laha henhla leyi yi yi hlamuselaka kahle ndlela leyi vuako hinkwabyo byi setiweke kahle ha yona? Xana byi lo tumbuluxiwa kumbe byi ve kona hi xiwelo?

‘Hi Tikume Hi Ri Kwala Misaveni—A Ku Na Swin’wana Swo Tlula Sweswo’

Vanhu lava pfumelaka leswaku Xikwembu a xi kona va ni tinhlamuselo ta vona leti kanetaka mhaka leyi. Van’wana va kaneta mhaka ya leswaku vuako hinkwabyo byi nga ha va byi setiwe kahle hi xikongomelo va ku: ‘I ntiyiso leswaku vuako hinkwabyo lebyi hi byi vonaka byi endla leswaku vanhu va hanya eka byona. Loko a swi nga ri tano, a hi ta va hi nga ri kona leswaku hi vilela hi mhaka leyi. Kutani ku hava lexi hakunene xi lavaka ku hlamuseriwa. Hi tikume hi ri kwala misaveni naswona a ku na swin’wana swo tlula sweswo.’ Kambe, xana nhlamuselo yoleyo ya ku enerisa leswaku ha yini u ri laha misaveni?

Nhlamuselo yin’wana leyi kanetaka mhaka leyi i ya leswaku siku rin’wana vanhu va ta swi kuma leswaku ku ni ntlawa wun’we ntsena wa tinomboro leti tirhisiwaka eka milawu ya nkoka ya ntumbuluko. Leswi vulaka leswaku tibatheni leti ku vulavuriweke ha tona laha henhla a ti fanele ti setiwa ti va eka tinomboro leti faneleke leswaku vuako hinkwabyo byi va kona. Van’wana va ri, ‘Swi setiwe tano hikuva a swi fanele swi va hi ndlela yoleyo.’ Hambiloko mavonelo wolawo lama nga twakariki a ma ri ntiyiso, a ma nga ta nyikela nhlamuselo leyi twisiseka ya leswaku ha yini hi ri laha misaveni. Hi ku komisa, xana swi lo kotlana leswaku vuako hinkwabyo byi va kona naswona byi kota ku endla leswaku swivumbiwa swi hanya eka byona?

Vanhu van’wana va tsutsumela eka dyondzo ya leswaku ku ni vuako byo tala leswaku va ringeta ku hlamusela mhaka ya leswaku ntumbuluko ni ku setiwa kahle loku hi ku vonaka eka vuako hinkwabyo ku ve kona ntsena hi xiwelo. Hi ku ya hi nhlamuselo leyi, kumbexana hi hanya eka vuako byin’we ntsena eka bya ntsandza-vahlayi, lebyi hinkwabyo ka byona byi nga ni swiyimo leswi nga faniki kambe byi veke kona hi xiwelo. Kutani hi ku ya hi nhlamuselo yoleyo ni milawu ya ku kumbetela, loko u ri ni vuako byo tala, eku heteleleni byin’wana bya byona byi fanele byi va ni swiyimo leswinene leswaku swivumbiwa swi kota ku hanya eka byona. Hambiswiritano, entiyisweni ku hava vumbhoni lebyi sekeriweke eka sayense lebyi seketelaka dyondzo ya leswaku ku ni vuako byo tala. Ko va nchumu lowu ehleketeriwaka ntsena.

Endzhaku ka loko Christian de Duve, mutivi wa tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka la kumeke Sagwadi ra Nobel, a vule leswaku a nga pfumeli eka dyondzo yoleyo, u te: “Hi ku vona ka mina, ku nga khathariseki leswaku ku ni vuako byin’wana byo tala lebyi nga swi kotiki ku endla vutomi ni mianakanyo ya munhu kumbe e-e, vutomi ni mianakanyo ya munhu swa hlamarisa, naswona hikwalaho ka sweswo swi fanele swi ve kona hi xikongomelo. Vanhu va nga ha vula leswaku ku ni vuako byin’wana bya tibiliyoni, kambe sweswo a swi endli leswaku vuako bya hina ni swiyimo swa byona swo hlawuleka swi nga vi swa nkoka, leswi hi ku ya hi mina ndzi swi tekaka swi ri vumbhoni bya leswaku vuako byi lo tumbuluxiwa.”

Mianakanyo Ya Munhu

Mhaka ya leswaku hi ni vuswikoti byo hlamusela ndlela leyi vuako hinkwabyo byi veke kona ha yona i nchumu lowu hlamarisaka. Loko ku ri leswaku vuako hinkwabyo byi ve kona hi xiwelo, swi vula leswaku vuswikoti bya hina byi ve kona hi xiwelo. Xana sweswo swa twala eka wena?

Byongo bya munhu byi hlamuseriwe tanihi “nchumu lowu hlamarisaka swinene ni lowu nga twisisiwiki evuakweni hinkwabyo.” Ku hava dyondzo ya matimba ya ntumbuluko ni ya tikhemikhali leyi nga kotaka ku hlamusela hi ku hetiseka vuswikoti lebyi munhu a nga na byona byo hlamusela mhaka leyi twalaka ni ku lavisisa ka hina hi vuenti xikongomelo xa vutomi.

Mianakanyo leyi munhu a nga na yona yo lava ku twisisa swilo, yi fanele yi tumbuluxiwe hi munhu la tlakukeke kumbe yi ve kona hi xiwelo. Hi yihi mhaka leyi vonakaka yi twala eka wena eka letimbirhi?

Xana Yi Kona Nhlamuselo Yin’wana?

Hakunene sayense yi hi dyondzise swilo swo tala malunghana ni ndlela leyi vuako, misava ni swivumbiwa leswi hanyaka swi tirhaka ha yona. Eka van’wana, loko sayense yi ya yi hi byela swilo swo tala, “swi ya swi tikomba onge mhaka ya leswaku hi lo tumbuluxiwa i mavunwa.” Leswi vulaka leswaku hi ve kona hi xiwelo. Hambiswiritano, loko hi tirhisa marito ya John Horgan, mutsari wa tibuku ta sayense, “swilo hinkwaswo leswi hi rhendzeleke swi vonaka swi tumbuluxiwe kahle lerova swi tikomba swi nga twali leswaku vuako hinkwabyo byi ve kona hi xiwelo.” Freeman Dyson, mutivi wa dyondzo ya matimba ya ntumbuluko, u vule mhaka leyi fanaka a ku: “Loko ndzi ya ndzi kambisisa vuako hinkwabyo ni ku dyondza vuxokoxoko bya ndlela leyi byi vumbekeke ha yona, ndzi kuma vumbhoni byo tala bya leswaku vuako hinkwabyo a byi tumbuluxeriwe leswaku vanhu va tshama eka byona.”

Hi ku ya hi vumbhoni lebyi nga kona—ku rharhangana ka ntumbuluko, ku setiwa kahle ka vuako hinkwabyo, ku va kona ka muvumbi ni mianakanyo ya munhu—xana swi nge twali kumbexana ku kambisisa loko ku ri ni Muvumbi? Xivangelo-nkulu xo endla tano hileswaku Muvumbi a nga swi kota ku hi byela ndlela leyi vutomi byi veke kona ha yona ni loko vutomi byi ri ni xikongomelo, ku nga swivutiso leswi sayense yi tsandzekaka ku swi hlamula.

Swivutiso leswi swi hlamuriwa hi matsalwa lama vuriwaka Bibele kumbe Matsalwa yo Kwetsima, lawa vatsari va wona va vulaka leswaku va huhuteriwe hi Muvumbi. Ha yini u nga kambisisi leswi Bibele yi swi vulaka hi timhaka leti?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 8]

Xana byongo bya munhu byi ve kona hi xiwelo?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

I Yini Lexi Endlaka Leswaku Swi Koteka Ku Endla Ndzavisiso Wa Timhaka Ta Sayense?

Swa koteka ku endla ndzavisiso wa timhaka ta sayense hikuva tipulanete ti hlelekile naswona matimba ni swilo leswi nga kona swi landzela fambiselo leri nga cinca-cinciki ehansi ka swiyimo leswi vekiweke. Ku hleleka loku ku nga hlamuseriwa hi milawu ya nkoka ya dyondzo ya tinhlayo, ya matimba ya ntumbuluko, ya tikhemikhali ni ya swin’wana. Loko ku hleleka koloko a ku nga ri kona, ndzavisiso wa timhaka ta sayense, swilo swa thekinoloji ni vutomi hi byoxe a byi nga ta va kona.

Kutani ku tlakuka swivutiso leswi: Xana milawu ya ntumbuluko leyi lawulaka vuako hinkwabyo yi huma kwihi? Naswona ha yini yi tirha hi ndlela leyi yi tirhaka ha yona? Vanhu vo tala va pfumela leswaku nhlamulo leyi twalaka ngopfu ya swivutiso leswi hileswaku ku ni Munhu la Tlakukeke la endleke swilo sweswo. I yini leswi wena u swi pfumelaka?

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Xana Yi Ve Kona Hi Xiwelo?

Timolekhuli ta DNA (deoxyribonucleic acid) leti nga eka sele yin’wana ni yin’wana leyi hanyaka ti ni swiletelo leswi nga ni vuxokoxoko byo tala leswi lavekaka leswaku swivumbiwa swi vumbeka hi ndlela leyinene. Hambileswi DNA yi rharhanganeke ngopfu, yi nga fanisiwa ni rungula leri tsariwaka eka DVD. Loko DVD yoleyo leyi nga ni rungula leri tsariweke hi khodi yo karhi yi hoxiwa emuchinini lowu tlangaka ti-DVD, u nga kota ku hlalela vhidiyo kumbe u yingisela vuyimbeleri. Hilaha ku fanaka, timolekhuli ta DNA leti vumbekeke ku fana ni xitepisi xa ntambhu leyi songa-songaneke, ti ni rungula leri tsariweke hi tikhodi leri nga ni swiletelo swa leswaku xivumbiwa lexi hanyaka xi ta vumbeka njhani ni leri endlaka leswaku xi nga fani ni leswin’wana—mabanana ma nga fani ni tinyawa, timangwa ti nga fani ni vusokoti ni vanhu va nga fani ni tinkava-va-nga-heti.

A swi kanakanisi leswaku ku hava munhu loyi a a ta vula leswaku rungula leri tsariweke eka DVD ri ve kona hi xiwelo. Xana swa twala ku vula leswaku rungula leri rharhanganeke swinene leri nga eka DNA ri ve kona hi xiwelo?

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 6]

Sombrero Galaxy: NASA and The Hubble Heritage Team (STScI/AURA)