Ndzima 3
Endzhaku Ka Siku Ra Mucato
1. Xana ntirhisano lowu hlamuseriwaka eka Eklesiasta 4:9, 10 wu nga byi pfuna njhani vukati bya wena?
MUCATO wa n’wina wu hundzile, kutani wena ni munghana wa wena mi tshama ehansi mi va ndyangu lowuntshwa. Xana ntsako wa wena wu helerile? A wa ha ri wexe kambe u ni nakulobye loyi u nga n’wi tshembaka, loyi u nga ta avelana na yena ntsako wa wena ni swiphiqo swa wena. Xana Eklesiasta 4:9, 10 yi vula leswi endlekaka eka wena?—“V̌ambiri v̌a tlula uṅwe, hikuv̌a v̌a ni hakelo le’yinene ya ntiro wa v̌ona. Hambi v̌a wa, uṅwana o ta pfuša nakulobye; kasi l’a nga ŝakwe o ni khombo, loko a wa, a nga na wa v̌umbiri l’a ṅwi pfušaka.” Xana vukati bya n’wina byi ni ntirhisano wa muxaka lowu? Hakanyingi swi teka nkarhi ni matshalatshala leswaku vanhu vambirhi va hanya hi ndlela leyi ya ntsako. Lexi khomisaka gome hi leswaku evukatini byo tala a swi endleki.
2, 3. (a) Hi swihi swilo swa vutomi leswi u faneleke ku langutana na swona endzhaku ka siku ra mucato? (b) Ha yini swi twala ku langutela leswaku ku fanele ku va ni ku cinca kun’wana loko munhu a nghenela vukati?
2 Eka ta rirhandzu, mhaka leyikulu i ku endla leswaku vanhu vambirhi lava rhandzanaka va tshama swin’we. Kambe endzhaku ka sweswo va hanya hi ntsako. Evuton’wini bya xiviri, lexi xi karhataka hakunene i ku hanya hi ntsako endzhaku ka sweswo, siku na siku. Endzhaku ka ntsako wa siku ra mucato ku landzela vutomi bya siku rin’wana ni rin’wana: ku pfuka ka ha ri mpundzu, ku ya entirhweni, ku ya xava, ku sweka swakudya, ku hlatswa swibya, ku basisa yindlu ni swin’wana.
3 Vuxaka bya vukati byi lava ku cinca ko karhi. Havambirhi mi byi nghenele mi langutele ni ku anakanya leswi nga riki kona, leswi nga kotekiki. Loko swi nga kumiwi, ku nga ha va ni ku hela ntamu endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani yo sungula. Kambe tsundzuka, u endle ku cinca lokukulu evuton’wini bya wena. A wa ha tshami wexe kumbe ku tshama ni ndyangu lowu a wu tshama na wona vutomi bya wena hinkwabyo. Sweswi u tshamisa ni munhu lontshwa, loyi u nga kumaka leswaku kahle-kahle a wu n’wi tivi, hi laha a wu ehleketa leswaku u n’wi tiva ha kona. Xiyimiso xa wena se i xintshwa, ntirho wa wena wu nga ha va wu ri wuntshwa, mali leyi u yi vekelaka swin’wana a ya ha fani ni ya khale, naswona ku ni vanghana ni maxaka lamantshwa lava u fanelaka ku va tolovela. Ku humelela ka vukati bya wena ni ntsako wa wena ku titshege hi ku tiyimisela ka wena ku titoloveta sweswo.
XANA U PFUMELELANA NA SWONA SWIYIMO?
4. Hi yihi milawu ya Matsalwa leyi nga pfunaka munhu la ngheneleke vukati leswaku a cinca? (1 Vakorinto 10:24; Vafilipiya 4:5)
4 Van’wana, hi mhaka ya vutikurisi, swa va nonon’hwela ku pfumelelana ni swiyimo. Kambe, hi laha Bibele yi vulaka ha kona, “ku tikurisa ku rangela ku lov̌a. Ku tiḍunisa ku rangela ku wa.” Ku ya emahlweni ni ku tiarisa swi nga vanga khombo. (Swivuriso 16:18) Yesu u ringanyete leswaku munhu u fanele a tsakela ku yingisa ni ku titsongahata, loko a vule leswaku loko munhu a ku tekela “baji, n’wi tshike a teka na rona jasi,” ni loko munhu a lava leswaku u famba “mpfhuka wun’we, famba na yena mimpfhuka mimbirhi.” Ematshan’wini yo phikisana ni munghana wa wena, muapostola Pawulo u vutisile: “Hikwalaho ka yini mi nga pfumeli [leswaku nandzu wu na n’wina]?” (Matewu 5:40, 41; 1 Vakorinto 6:7) Loko Vakreste va tikarhatela ku endla sweswo leswaku va va ni ku rhula ni van’wana, hakunene vanhu vambirhi lava tekaneke, lava rhandzanaka va fanele va swi kota ku endla mindzulamiso leswaku vuxaka bya vona lebyintshwa byi ta humelela.
5. Munhu a nga ehleketisisa ku yini hi ndlela leyinene kumbe leyi hoxeke hi munghana wakwe wa vukati?
5 Kun’wana ni kun’wana ku na swilo swimbirhi, ku tsaka kumbe ku nga tsaki. Hi xihi lexi u nga ta xi xiya ngopfu? Xana u ta languta lexinene kumbe lexi nga riki xinene? Nsati lontshwa a nga ha anakanya a ku: ‘Leswi se hi tekaneke, u kwihi wanuna lowa rirhandzu loyi a a tshamela ku famba na mina etindhawini to tsakisa, hi tshama swin’we nkarhi wo leha? Sweswi u tshame eka ndhawu yin’we. A nga ha ri na mhaka na mina. Hakunene a hi yena wanuna loyi a ndzi tiva yena eku sunguleni!’ Kumbe xana wa swi xiya leswaku sweswi se u tirha hi matimba leswaku a hlayisa kahle ndyangu wakwe? Naswona xana nuna loyi lontshwa wa swi lemuka leswaku nsati wakwe u tirha hi matimba a sweka ni ku basisa, nkarhi wun’wana u va a karhele naswona a nga na wona nkarhi lowu eneleke wa ku ringeta ku tisasekisa? Kumbe xana u tibyela leswaku: ‘Ku endleke yini hi nhwanyana wo saseka loyi ndzi nga n’wi teka? Se u cincile leswi a nga ni nuna wakwe’?
6. Loko nuna ni nsati va tirhela leswaku vukati bya vona byi humelela hakunene, xana leswi swi byi khumba njhani vuxaka bya vona?
6 Havambirhi va fanele va va va vupfile naswona va xiya leswaku a nga kona loyi a nga ni nkarhi kumbe matimba ya ku endla swilo hinkwaswo leswi a swi endliwa emahlweni ka vukati. Lowu se i nkarhi wa ku kombisa ku pfumelelana ni swiyimo ni ku amukela vutihlamuleri lebyi enerisaka hi vuenti bya ku endla vukati byi humelela. Munhu un’we a nga ha onha vukati, kambe swi lava vanhu vambirhi leswaku va byi endla byi humelela. Ku endla vukati byi humelela i ntirho. Ku endla ntirho lowu swi vula ku endla swo karhi hambi loko swi nonon’hwa. Loko havambirhi mi pfunana eka ntirho lowu, xiphemu xa un’wana ni un’wana wa n’wina xi wu fanela kahle ntirho lowu. Matshalatshala lawa ya n’wina lama hlanganeke ya mi hlanganisa; ya mi khomanisa; ya mi endla xilo xin’we. Hi ku famba ka nkarhi leswi swi endla xiboho xa rirhandzu leri tlulaka xin’wana ni xin’wana lexi a mi xi ehleketa loko ma ha langutele vukati, naswona ntsako wolowo lowu hlanganisaka wa engeteleka loko mi pfumelelana eka ku hambana loku mi nga na kona.
7. Loko ku fanele ku endliwa swiboho, hi wihi nkarhi lowu swi nga swinene ha wona ku yingisa?
7 Vutikurisi bya hangalaka loko rirhandzu ri ya ri kula, naswona ku ni ntsako wa ku nyika ni ku pfumelela, ku hundzuka, loko ku va ni ku hlawula ka munhu ha un’we, ku nga ri nsinya wa nawu. Ku nga ha va ku xava swilo swin’wana swa le kaya, kumbe mayelana ni ndlela ya ku tirhisa ha yona masiku yo wisa. Loko ku kombisiwa ku khathalela ntsako wa un’wana, mpatswa wu sungula ku fanela marito ya Pawulo: “[U] nga tshuki [u] tikarhatela leswi swi nga swa [w]ena ntsena, kambe . . . tikarhatele ni leswi swi nga swa van’wana.”—Vafilipiya 2:4.
LANGUTELO LERI RINGANISERIWEKE HI RIMBEWU
8, 9. Hi wahi mavonelo ya Matsalwa hi vuxaka bya vukati?
8 Bibele yi veka mhaka ya ku hlangana ka rimbewu erivaleni. Hi ndlela ya vuphati yi kombisa ku eneriseka loku ri faneleke ri ku nyika wanuna ni wansati; nakambe yi kandziyisa leswaku ku hlangana ka rimbewu ku fanele ku va exikarhi ka wanuna ni wansati lava tekaneke ntsena. Mhaka leyi yi kumeka eka Swivuriso 5:15-21:
“Nwana mati ya khele leri u ri tšyeleke, mati la’ma humaka e šihlobyeni ša wena. Šana ŝihlov̌o ŝa wena ŝi nga hangalakisa ku yini e riv̌aleni? Ni ŝinambyana ŝa wena ŝi nga khulukela e miṭenḍeleni šana? A ri v̌e rifuwo ra wena ŝaku, u nga hlengeli ni v̌aṅwana. Šihlovo ša wena a ši katekisiwe, u ṭakela nsati wa v̌untŝha bya wena, mhunti le’yi ranḍekaka, ntshembe ya ku saseka, v̌umbhuri bya yena a byi ku ṭakise hi masiku, riranḍu ra yena a ri tate mbilu ya wena hi masiku. Ṅwana nga, u nga kokisiwa ku yini hi nsati wa mbiri? U nga tikhumbaretisa ku yini e šifuv̌eni ša ngwav̌av̌ana šana? Hikuv̌a mafambela ya munhu ma le mahlweni ka Yehova, hi yena l’a tiv̌aka mitila ya yena hikwayo.”
9 Hambi swi ri tano, ku nga va xihoxo ku kandziyisa rimbewu ku tlula mpimo ku fikela laha ri endliwaka onge ku humelela ka vukati ku titshenge hi ku va mpatswa wu hanya hi rimbewu, kumbe leswaku ri nga pfala swihoxo swin’wana leswikulu swa vuxaka bya vona. Vunyingi bya timhaka ta rimbewu leti nga etibukwini, eka tibayiskopo ni ku navetisa ka mabindzu—leti to tala ta tona ti endleriweke ku pfuxa ku navela ka rimbewu—ti endla rimbewu ri languteka ri ri ra nkoka. Hambi swi ri tano, Rito ra Xikwembu a ri pfumelelani na swona, ri bumabumela ku tikhoma evuton’wini hinkwabyo. Hambi ku ri evukatini, ku pfumala ku tikhoma ku nga yisa eka swiendlo leswi nga ta endla vuxaka bya vukati byi nga vuli nchumu.—Vagalatiya 5:22, 23; Vaheveru 13:4.
10. Hi swihi swilo swin’wana leswi faneleke ku langutiwa leswi nga pfunaka mpatswa lowu tekaneke leswaku wu pfumelelana ni swiyimo hi tlhelo ra rimbewu?
10 Ku pfumelelana ni swiyimo hi tlhelo ra rimbewu swi nga ha nonon’hwa naswona swi nga ha teka nkarhi endzhaku ka mucato. Leswi hakanyingi swi vangiwa hi ku kala vutivi ni ku hluleka ku twisisa leswi munghana wa wena a swi lavaka. Ku bula ni munghana la xiximekaka la nga evukatini ka ha ri emahlweni swi nga pfuna. Vavanuna ni vavasati a va endliwanga va hambana ntsena, kambe va titwa ni hi ndlela leyi hambanaka. I swa nkoka ku xiya mhaka ya leswaku wansati u fanele ku khomiwa kahle. Kambe a ku fanelanga ku va ni mintlhaveko leyi hoxeke ya ku tiendlisa kumbe ku va ni xichavo lexi hundzeletiweke kumbe ku vona onge rimbewu ri khomisa tingana. Naswona a wu fanelanga wu va nkarhi wa ku kombisa nsele, hi laha vavanuna van’wana va endlaka ha kona. Bibele yi ri: “Nuna a a nyike nsati leswi swi nga fanelo ya yena,” naswona “swi va tano na yena nsati eka nuna wa yena.” Naswona loko ku endliwa sweswo, nsiya lowu wa nawu wa Bibele wa fanela: “Munhu a nga tshuki a tilavela leswi nga swa yena ntsena, kambe a a ehlekete ni swa van’wana.” Loko ku ri ni ku navela koloko ka ku tsakisana, ku ta endliwa ku pfumelelana lokunene ni swiyimo.—1 Vakorinto 7:3; 10:24.
KU KANETANA KAMBE KU NGA RI HI KU LWETANA
11-13. Loko ku ri ni timholovo, hi fanele hi tsundzuka yini leswaku timholovo ti nga bihi ngopfu?
11 Ku hava vanhu vambirhi lava fanaka hi ku helela la misaveni. Un’wana ni un’wana u hambane hi ndlela ya yena. Leswi nakambe swi vula leswaku a va kona vanhu vambirhi lava nga pfumelelanaka eka xin’wana ni xin’wana. Timholovo to tala ti nga ha va ti nga vuli nchumu, kambe tin’wana ta kona ti nga ha va letikulu. Ku ni makaya lawa ku holova ku hatlisaka ku pfuxa huwa, ku susumetana, ku himana ni ku hoxeteriwa ka swilo; munghana un’wana a nga ha famba masikunyana kumbe mavhiki, kumbe va tshiketa ku vulavurisana. Swa endleka leswaku mi holova kambe swilo sweswo swi nga vi kona. Njhani? Hi ku langutana ni ntiyiso wo karhi wa xisekelo.
12 Hinkwerhu a hi hetisekanga, hinkwerhu hi ni swihoxo swa hina naswona ku nga khathariseki leswaku hi tiyimisele hi ndlela yihi, ku tsana ka tikomba. Muapostola Pawulo u vone leswi swi ri tano eka yena: “Leswinene leswi ndzi navelaka ku swi endla, a ndzi swi endli, kambe leswo biha leswi ndzi nga naveliki ku swi endla, ndza swi endla.” (Varhoma 7:19) Hi kume xidyoho eka vatswari va hina vo sungula. A hi swi koti ku tiendla lava hetisekeke. Kutani “i mani l’a nga ta ku: Nḍi tibasisile mbilu, nḍi hlantŝekile ŝo biha ŝa mina?”—Swivuriso 20:9; Pisalema 51:5; Varhoma 5:12.
13 Ha pfumela leswaku hi tsanile hi tlhela hi titsetselela ha kona. Xana a hi nge ku amukeli ku tsana ka vanghana va hina va vukati hi tlhela hi va tsetselela? Handle ko kanakana ha pfumela leswaku hi vadyohi, kambe xana hi tiomisa tinhloko ni ku ala ku pfumela xidyoho xo karhi? Naswona xana hi na byona vutlharhi bya ku twisisa leswaku ku ala ku pfumela ku hi hoxile i hanyelo ra vanhu, ku katsa ni loyi hi tekaneke na yena, naswona xana ha ku pfumelela? Xivuriso lexi huhuteriweke xi ri: “Munhu wa v̌utlhari o hlwela ku kariha, ku twala ka yena i ku yingisela ku dyoheriwa.” A swi kanakanisi leswaku wena u landzelela “nawu-nsiya,” ku fana ni van’wana vo tala. Yesu u wu vule eka Dyondzo yakwe leyi dumeke ya le Ntshaveni: “Hikokwalaho hinkwaswo leswi mi lavaka leswaku vanhu va mi endla swona, va endleni swona na n’wina.” Vanhu vo tala va wu vula hi nomu ntsena; a hi vangani lava wu tirhisaka. Ku wu tirhisa swinene ku nga tlhantlha swiphiqo swa vuxaka bya vanhu, ku katsa ni swa vukati.—Swivuriso 19:11; Matewu 7:12.
14, 15. (a) Ku nga humelela yini loko u fananisa munghana wa wena ni munhu un’wana hi ndlela yo biha? (b) Ku fananisa ko tano minkarhi yin’wana ku endliwa hi ndlela leyi nga riki yinene malunghana ni timhaka tihi?
14 Hinkwerhu ha swi lava ku langutiwa ni ku khomiwa tanihi vanhu. Loko munhu a hi fanisa ni munhu un’wana hi ndlela yo biha, kumbexana a langutela timfanelo ni vuswikoti bya hina ehansi, hi endlisa ku yini? Hi ntolovelo ha karhateka kumbe hi hlundzuka. Kahle-kahle hi ri, ‘Kambe a ndzi yena munhu yoloye. Ndzi MINA.’ Hi ntolovelo ku ringanisa ko tano a ku khutazi, hikuva hi lava ku khomiwa hi ndlela leyinene.
15 Hi xikombiso: Wena wanuna, xana wa swi nkhensa swakudya leswi nsati wa wena a swi swekaka kumbe u vilela hi leswaku a nga fiki eka mana wa wena hi ku sweka? U swi tivisa ku yini leswaku mana wa wena a sweka njhani loko a ha ku tekiwa? Kumbexana nsati wa wena wa antswa ku tlula leswi yena a endlisa swona. Nyika nsati wa wena nkarhi wa ku tolovelana ni mintirho yakwe leyintshwa, leswaku a yi tiva kahle. Naswona wena wansati, xana u vilela hi leswaku nuna wa wena a nga vuyi ni muholo wo ringana ni wa tata wa wena? Tata wa wena a hola mali muni loko a ha ku teka? Swoleswo na swona a swi vuli nchumu. Xa nkoka i mpfuno lowu u wu nyikaka nuna wa wena. Xana wa pfuka u n’wi fihluta a nga si ya entirhweni, leswaku a swi vona leswaku wa n’wi seketela ni ku tlangela matshalatshala yakwe? Xana ma holovisana hi mhaka ya vingi kumbe mi nga twanani hi mhaka ya vanghana lava mi faneleke mi va na vona kumbe vuhungasi lebyi faneleke ku endliwa? Timholovo to fana ni leti ni tin’wana ti nga ha va kona. Mi ta ti ololoxa hi ndlela yihi?
16. I yini lexi hoxeke hi mavonelo ya leswaku ku holova ku pfuna ku lulamisa swiphiqo?
16 Vativi van’wana va miehleketo va manguva lawa va vula leswaku ku holova ka pfuna eku tlhantlheni ka swiphiqo. Mavonelo ya vona ya ri mivilelo ya tlhandlekelana kutani yi hlundzukisa munhu ivi eku heteleleni yi vanga mholovo leyi chavisaka. Hi nkarhi wa ku holovisana koloko, ku hlundzuka loku a ku hlengeletiwe endzeni ka huma, ku tekiwa hi moya ivi ku nyamalala—ma vurisa xisweswo mavonelo ya vona. Loko leswi swi nga si endleka mivilelo yi tshama endzeni yi hlengeletana kutani eku heteleleni yi humela ehandle. Kambe ku ni khombo lerikulu ra leswaku ku hlundzuka koloko lokukulu ku nga ku endla u vula swilo leswi a wu nga lavi ku swi vula, kutani ku nga vanga timbanga leti ti nga tshungulekiki. U nga ha dyohela munhu lon’wana swinene lerova ku va ni rihlampfu leri ri nga ta ka ri nga susiwi. Hi laha Swivuriso 18:19 yi tsundzuxaka ha kona: “Makwav̌o wa munhu o tlula hi ku nonoṅhwa e muti wa khokholo, ku hambana ka v̌amakwav̌o ku kotisa timbanti ta yindlu ya v̌uhosi.” Xitsundzuxo lexinene lexi hi xi kumaka eBibeleni hi lexi: “Loko mholov̌o yi nga si sungula, suka.”—Swivuriso 17:14.
VULAVURISANANI!
17. I yini lexi xi nga endliwaka leswaku timholovo ti nga vi kona eka wena ivi ti kula ti humela ehandle?
17 Lexi antswaka ngopfu ku tlula ku tshika timholovo ti va kona ku kondza ti va tikulu i ku bula ha tona loko ti pfuka. Ku anakanya hi leswi u dyoheriweke ha swona hakanyingi swi endla leswaku swi vonaka swi bihile kasi a swi bihanga ku ya kule. Bulani ha swona sweswi kumbe mi swi rivala. Xana ko va marito ya ku vungunya ntsena? Ma tshike ma tifambela. Xana mi fanele ku bula ha swona? Xana munghana wa wena u endle xin’wana lexi xi ku hlunamisaka? U nga soli hi marito lama tlhavaka; ringeta ku vula yinhla hi ku tirhisa xivutiso, kumbe u endla xiringanyeto lexi xi nga ta endla leswaku mi bula ha swona. Hi xikombiso, u nga ha ku: ‘Murhandziwa, ku na xin’wana lexi ndzi nga xi twisisiki. Xana u nga ndzi pfuna?’ Kutani yingisela. Ringeta ku twisisa mavonelo ya un’wana. Hlayisa xitsundzuxo xa Swivuriso 18:13: “L’a hlunamaka a nga si twa, o kombisa v̌uphukuphuku bya yena, o tiv̌angela tingana.” A nga kona exikarhi ka hina loyi a swi lavaka loko un’wana a vula swin’wana leswi hoxeke hi hina. Kutani, ematshan’wini ya ku hlamula hi ku hatlisa, lwela ku twisisa xikongomelo kumbe nsusumeto wa xiendlo xexo. Endla hi laha Swivuriso 20:5 yi vulaka ha kona: “Makungu e mbilwini ya munhu i šihlov̌o ša ku enta, wa ku twisisa o tiv̌a ku ya ka šona.”
18. I yini lexi nga hi pfunaka ku herisa ku va ni xiyimo xo biha xa ku cinca-cinca?
18 Xana u ni xiyimo lexi cinca-cincaka (moods)? Swa tika ku tshama ni munhu wa xiyimo lexi cinca-cincaka. Van’wana va vula leswaku xiyimo xa ku cinca-cinca a hi nge xi koti, xi lawuriwa hi tikhemikhali ta byongo. Ku nga khathariseki leswaku swi tano kumbe a swi tano, mintlhaveko yi khumba van’wana. Nkarhi wun’wana hi nga tsakisiwa kumbe hi hlunamisiwa hi lava hi nga na vona. Vuyimbeleri byi nga hi endla hi va ni swiyimo swo hambana-hambana. Timhaka na tona ti nga swi endla sweswo. Mianakanyo leyi hi nga na yona yi khumba ndlela leyi hi titwaka ha yona. Loko u ehleketa hi swilo leswi nga riki swinene u ta va ni gome; hi ku tirhandzela u nga endla leswaku mianakanyo yi ehleketa swilo leswinene, leswi akaka. Anakanya ha swona. (Vafilipiya 4:8) Loko u swi kuma swi nonon’hwa, ringeta ku endla ntirho wun’wana wa mavoko lowu lavaka matimba—tirha ntirho wo tika, hambi ku ri ku hlakula byanyi kumbe ku koropa ehansi; huma u tsutsumanyana kumbe u famba-famba enhoveni, kumbe lexi antswaka, u endlela un’wana xilo lexinene—xin’wana ni xin’wana lexi xi nga ta yisa miehleketo ni matimba ya wena kun’wana. Swa antswa ku kurisa xiyimo lexinene ku ri ni ku kurisa lexo biha. Naswona swi ta tsakisa wena, ivi ngopfu-ngopfu swi tsakisa munghana wa wena!
19. Xana u nga langutana njhani ni xiyimo lexi cinca-cincaka xa munghana wa wena wa vukati?
19 Hambi swi ri tano, ku ni minkarhi leyi swiendlakalo swi ku vavisaka ngopfu, kumbe u karhatiwa hi vuvabyi lebyikulu ni switlhavi. Kumbe, eka nsati wa wena, minkarhi ya n’hweti na n’hweti ni ku tika swi hundzula ngopfu ndlela ya ku humesiwa ka tihomoni ta matimba leti ti khumbaka misiha ni mintlhaveko. Wansati a nga ha va a ri ni ntshikilelo lowu vaka kona emahlweni ko va enkarhini, kambe a nga swi xiyi. Leyi i mhaka ya nkoka leyi wanuna a faneleke a yi tsundzuka leswaku a kombisa vutlharhi ematshan’wini ya ku hlundzuka. Eka swiyimo swo tano swo hlawuleka wanuna ni wansati va fanele va lemuka leswi swi vangelaka ku hundzuka kwihi na kwihi ka xiyimo ivi va angula hi ndlela leyi akaka. “Mbilu ya l’a tlhariheke yi tlharihisa nomu wa yena, o tiyisa tidyonḍo hi ku v̌ulav̌ula ka yena.” Naswona, “munghana wa munhu wa ṅwi ranḍa hi masiku, i makwav̌o emakhombyeni.”—Swivuriso 16:23; 17:17.
20-22. (a) Ha yini u fanele u papalata mavondzo lama nga fanelangiki? (b) U nga endla yini leswaku u endla munghana wa wena a ku tshemba?
20 Xana munghana wa wena wa vukati u ni mavondzo? I swinene leswaku munhu a va ni mavondzo hi ndhuma yakwe leyinene ni vukati byakwe. Tanihi leswi mati lama humaka eka nhlaribya-nswini (adrenaline) ma endlaka mbilu yi sungula ku ba nakambe, na wona mavondzo ma susumeta moya-xiviri leswaku wu sirheleta xin’wana lexi xi tsakeriwaka. Nandzulo wa mavondzo i ku honisa, naswona a hi fanelanga hi honisa vukati bya hina.
21 Kambe ku ni mavondzo ya muxaka wun’wana, lama vangiwaka hi ku kanakana ni lama engeteriwaka hi ku ehleketela van’wana swo biha. Mavondzo yo tano layo biha, ya vutitivi lebyikulu, ma endla vukati byi va khotso ra ku nga tsaki, naswona ku tshembana ni rirhandzu ra ntiyiso a ri nge vi kona. Hi mukhuva wolowo “rirhandzu a ri na mavondzo,” naswona mavondzo lamakulu “i ku bola ka marambu.”—1 Vakorinto 13:4; Swivuriso 14:30.
22 Loko munghana wa wena wa vukati a ri ni xivangelo lexinene xa ku kanakana hikwalaho ka mavondzo, hatlisa u xi susa. Loko ku nga ri na xivangelo xa ntiyiso, endla hinkwaswo leswi u nga swi kotaka leswaku loyi a nga ni mavondzo a ku tshemba, hi ku vulavula na yena ngopfu-ngopfu hi swiendlo swa wena. Fikelela mbilu!
23. I yini lexi xi nga kambisisiwaka kahle loko munhu a rhandza ku kombela ku pfuniwa hi vanhu va le handle leswaku va tlhantlha swiphiqo swa vukati?
23 Xana vanhu va le handle va nga pfuna eku tlhantlheni ka ku nga twanani exikarhi ka vanhu lava tekaneke? Va nga swi kota, kambe a va fanelanga va vitaniwa handle ka loko vanhu lava tekaneke havambirhi va lava sweswo. Xo sungula, “hambi u tenga ni warikwenu, u nga boši [xihundla xa, NW] uṅwana.” (Swivuriso 25:9) Ku ni khombo ro karhi eku kombeleni ka vingi leswaku va lamula. A swi olovi leswaku va nga yi hi nghohe. Hi vutlharhi, Bibele yi ri: “Wanuna o ta siya tata wa kwe ni mana wa kwe, o ta namarela e nsati wa yena.” (Genesa 2:24) Sweswo swi tirha ni le ka wansati mayelana ni vuxaka byakwe ni vatswari ni nuna wakwe. Ematshan’wini yo kombela vatswari kumbe vingi leswaku va lamula, va yima ni un’wana, nuna ni nsati va fanele va yima swin’we, va teka swiphiqo swa vona tanihi leswi nga swa vona havambirhi ni leswi swi lavaka ku ololoxiwa swin’we. Ku kombela ku pfuniwa hi van’wana handle ka ku pfumelelana swi mi yisa ehansi havambirhi ka n’wina emahlweni ka van’wana. Loko mi swi kota ku vulavula kahle, hi ku tshembeka ni hi rirhandzu, a xi kona xivangelo xa ku va mi tsandzeka ku ololoxa swiphiqo swa n’wina mi ri swenu. Vanhu van’wana lava kuleke va nga komberiwa leswaku va mi pfuna, kambe murhi wa kona wu na wena ni munghana wa wena wa vukati ntsena.
24, 25. U nga endla yini loko vutikurisi byi nghenelela eku tlhantlheni ka swiphiqo swa vukati?
24 Muapostola Pawulo wa tsundzuxa: “Mi nga tshuki mi ehleketa leswaku mi tlula van’wana hi vukulu.” (Varhoma 12:3) Kutani u engetela a ku: “Mi tlula van’wana hi ku kombana xichavo.” (Varhoma 12:10) Nkarhi wun’wana loko vutikurisi bya hina byi kavanyetiwa swi hi pfuna ku vona leswaku a hi kulanga ku ya kule. Entiyisweni hi vatsongo loko hi ringanisiwa ni misava naswona misava hi yoxe i yitsongo eka ndyangu wa dyambu, lowu na wona wu nga wutsongo eka xibakabaka. Emahlweni ka Yehovha “matiko hikwawo i šilo ša hav̌a . . . eka yena i ŝilo ŝa hav̌a ntsena!” (Esaya 40:17) Miehleketo yo tano yi pfuna ku languta swilo hi ndlela leyinene, yi hi endla hi vona leswaku timholovo ti nga ka ti nga katsi swilo swo tano swa nkoka.
25 Nkarhi wun’wana ku rhandza ku hleka ku nga hi pfuna leswaku hi nga titeki hi ri lava hlawulekeke. Ku kota ku tihleka swi komba leswaku u kurile naswona swi lulamisa swilo swo tala leswi nga riki swinene evuton’wini.
‘CUKUMETA VUSWA BYA WENA EHENHLA KA MATI’
26, 27. Hi yihi misinya ya milawu ya Bibele leyi faneleke ku tirhisiwa loko munghana wa wena wa vukati a nga ma amukeli matshalatshala ya ku ololoxa timholovo hi ku rhula, naswona ha yini?
26 Ku vuriwa yini loko munghana wa wena a nga ma lavi matshalatshala ya wena ya ku tlhantlha swiphiqo hi ku rhula? Landza xitsundzuxo xa Bibele: “Mi nga rihiseli swo biha hi leswo biha.” Yesu i xikombiso xa hina lexi hi faneleke hi xi tekelela: “Loko a rhuketeriwa, a nga tlheriselanga hi ku rhuketela.” Leswi vanhu va toloveleke ku swi endla i ku tlherisela hi laha ku fanaka. Kambe loko u endlisa sweswo, u endla leswaku vanhu va ku hundzula va ku endla leswi u nga swona. Entiyisweni va ku endla leswi va nga swona vona. Ku tshika leswi swi endleka swi vula ku tilandzula, u landzula leswi u yimelaka swona ni misinya ya milawu leyi u yi xiximaka. Ematshan’wini ya sweswo, tekelela Yesu loyi a khomelelaka eka leswi a nga swona, a nga hundzuriwi hi ku tsana ka vanhu van’wana: “Loko hi nga tshembeki, yena wa tshembeka masiku hinkwawo, hikuva a nga ka a nga tilandzuli.”—Varhoma 12:17; 1 Petro 2:23; 2 Timotiya 2:13.
27 Loko u ri ni ntamu wa ku herisa vubihi hi leswinene, u nga swi kota ku sungula swilo leswinene. “Ku hlamula lo’kunene [ku] releta v̌ukari.” (Swivuriso 15:1) Nhlamulo leyinene a yi vangiwi hi ku tsana kambe yi huma ematimbeni, naswona munghana wa wena u ta swi vona sweswo. Tanihi leswi vo tala va tlheriselaka vubihi hi vubihi, loko u ri ni vunene u nga herisa vubihi hi leswinene. Matsalwa man’wana ma swi kombisa leswi. “L’a tšheletaka o ta tšheletiwa na yena.” “Mpimo lowu mi pimelaka van’wana ha wona, mi ta pimeriwa ha wona na n’wina.” “Tšukumeta v̌uša bya wena e henhla ka mati, hikuv̌a e nḍaku ka masiku la’yo tala u ta tlhela u byi kuma.” (Swivuriso 11:25; Luka 6:38; Eklesiasta 11:1) Swi nga ha teka nkarhi wo leha leswaku vunene bya wena byi humesa ntshovelo wa vunene eka munghana wa wena. U nge byali mbewu namuntlha kutani u tshovela mundzuku. Kambe, “xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, ú ta tshovela xona; . . . Loko hi ri karhi hi endla leswinene, hi nga karhaleni, hikuva hi ta tshovela hi nkarhi wa kona, loko hi nga heli mbilu.”—Vagalatiya 6:7-9.
28. Hi yihi yin’wana misinya ya milawu leyinene leyi kumekaka ebukwini ya Bibele ya Swivuriso leyi yi nga endlaka vutomi bya vukati byi tsakisa, naswona yi nga pfuna njhani?
28 Hi lawa matsalwa ni swivutiso swin’wana leswi mimpatswa leyi tekaneke yi nga swi kambaka:
Swivuriso 14:29: “L’a hlwelaka ku kariha o ni ku anakanya lo’kukulu, kambe wa mbilu ya tihanyi, o ṭhov̌ela v̌uhunguki.” Loko u ti ha nkarhi wa ku ehleketa, xana hakanyingi wa swi vona leswaku a ku na xivangelo lexi twalaka xa ku kariha?
Swivuriso 17:27: “L’a tikhomaka e maritweni o tiv̌a ku tlhariha, l’a tisiv̌elaka nomu o ni ku twisisa.” Xana wa tikhoma, ni ku khoma marito lawa ma nga pfindlusaka moya wa munghana wa wena?
Swivuriso 25:11: “Marito la’ma v̌ulav̌uriweke hi nkari ma kotisa malamula ya nsuku e ntewaneni wa silver.” Marito lama nga manene hi nkarhi wun’wana, ma nga va ma bihile hi nkarhi wo karhi. Xana wa ehleketisisa leswaku hi wahi marito lama faneleke hi nkarhi wa kona?
Swivuriso 12:18: “L’a v̌ulaka ŝa hav̌a wa tlhav̌a kukota tlhari; kambe nomu wa lo’wo tlhariha wa hanyisa.” U nga si vulavula, xana wa yimanyana u ehleketa leswaku marito ya wena ma ta n’wi khumba njhani munghana wa wena?
Swivuriso 10:19: “E ku v̌ulavuleni lo’ko tala, ku dyoha a ku pfumaleki, hikwalaho, l’a tikhomaka nomu o tlharihile.” Nkarhi wun’wana loko hi hlundzukile hi vula ni leswi hi nga laviki ku swi vula, kutani hi tisola endzhaku. Xana wa tivonela eka leswi?
Swivuriso 20:3: “Ku ṭhika mitengo i ku tiḍunisa ka munhu, kambe šihunguki šiṅwana ni šiṅwana ši tinyiketa v̌ukari.” Mholovo yi vangiwa hi vanhu vambirhi. Xana wena u vupfe hi laha ku ringaneke leswaku u kota ku yi herisa?
Swivuriso 10:12: “Riv̌engo ri pfuša timholov̌o, kambe riranḍu ri funengeta ku dyoha hikwaku.” Xana u tshamela ku pfuxa timholovo ta khale, kumbe xana u n’wi rhandza swinene munghana wa wena lerova u kota ku ti rivala?
Swivuriso 14:9, “New English Bible”: “Xiphunta a xi swi tsakeli ku rivalela; vanhu lava lulameke va swi tiva leswi ku phahlelana mariyeta swi vulaka swona.” Xana swa ku tsandza ku rivalela ni ku lava ku va ni ku rhula evukatini bya n’wina hi mhaka ya ku tikurisa ngopfu?
Swivuriso 26:20: “Nḍilo wu timeka hi ku pfumala tihunyi.” Xana u nga swi kota ku herisa mholovo, kumbe u lava ku hetelela wena?
Vaefesa 4:26: “Dyambu ri nga tshuki ri pela ma ha hlundzukile.” Xana u tshamela ku anakanya hi leswi mi holoveke ha swona, xisweswo u kurisa maxangu ya wena ni ya munghana wa wena?
29. Hi swihi swilo swin’wana swa nkoka leswi faneleke ku tsundzukiwa loko u lava ku va ni vukati lebyi tsakisaka?
29 Ndzayo leyinene yi pfuna ntsena loko yi tirhisiwa. Yi ringeteni. Hi laha ku fanaka, tiyimisele ku ringeta ku tirhisa xiringanyeto lexi endliwaka hi munghana wa wena. Vona loko xi tirha. Xana i mani la nga ta soriwa loko swin’wana swi nga fambi kahle? Sweswo a swi vuli nchumu. Nchumu wa nkoka hi leswaku swilo swi nga lulamisiwa njhani. Vana la pfumelelanaka ni swiyimo, u boxa ku nga twanani loku nga kona, u ku phofula, naswona u nga titeki u ri wa le henhla. Vulavurisanani! Loko u ‘rhandza munghana wa wena kukota loko u tirhandza,’ a swi nge ku nonon’hweli ku tolovela vuxaka bya vukati ni ku byi endla byi tsakisa.—Matewu 19:19.