Ndzima 7

Ku Va Ni Vana—I Vutihlamuleri Ni Hakelo

1-4. (a) Hi swihi swilo swin’wana leswi hlamarisaka mayelana ni ku kula ka n’wana ekhwirini? (b) Xana ku tiva swilo leswi swi ku pfuna njhani leswaku u twisisa Pisalema 127:3?

KU VELEKA vana i nchumu lowu tsakisaka naswona i wunene. Kunene, i nchumu lowu humelelaka masiku hinkwawo eka vanhu. Kambe n’wana un’wana ni un’wana la velekiwaka u endliwa hi matirhelo yo hlamarisa lama rharhanganeke. Loko hi tiva swo karhi hi leswi, hi nga swi twisisa ku antswa leswaku ha yini mupisalema la huhuteriweke, a susumeteleke ku vula a ku: “V̌onani, v̌ana v̌a v̌anuna, i nḍaka ya Yehova! Mbanḍu wa khuri i hakelo.” (Pisalema 127:3) Xiya leswi endlekaka.

² Mbewu leyi humaka eka wanuna yi hlangana ni tandza leri nga eka wansati. Ha swimbirhi swi hundzuka sele yin’we, kutani sele yoleyo yi sungula ku avana. Yi va tisele timbirhi, letimbirhi ti va mune, leta mune ti va nhungu, ku fikela laha sele leyi yin’we, eka munhu lonkulu, yi hetelelaka yi va tisele leti ringanyetiwaka ku va 60 000 000 000 000! Eku sunguleni tisele letintshwa a a ti fana hinkwato, kutani ti sungule ku hundzuka mixaka yo hambana—ti va tisele ta marhambu, tisele ta misiha, tisele ta tinsinga, tisele ta xivindzi, tisele ta mahlo, tisele ta nhlonge, ni tin’wana.

³ Swihundla swin’wana swa mbeleko ni matirhelo ya wona lama hambaneke swi yimburiwile, kambe leswinyingi swi sele. I yini lexi endlaka leswaku sele leyo rhanga yi sungula ku avana? Loko ku avana ku ya emahlweni, sele leyi yi endliwa ha yini leswaku yi sungula ku hundzuka mixaka yo tala leyi hambaneke? I yini xi endlaka leswaku mixaka leyi yo hambana yi vungana hi ku ya hi swivumbeko, mimpimo ni matirhelo yo karhi, leswaku yi hundzuka xivindzi, nhompfu, kumbe xikunwana lexitsongo? Ku hundzuka loku ku sungula ku humelela ka ha ri emahlweni. I yini lexi lawulaka ntlhandlamano wa ku hundzuka loku? Nakambe, xitumbulukwa lexi xi kulaka ekhwirhini ra manana i miri lowu nga ni xivumbeko lexi hambaneke ni xa yena. Hakanyingi miri wa yena wu alana ni tinyama timbe, tanihi ku lemiwa hi nyama ya van’wana kumbe swirho leswi tekiweke eka vanhu van’wana. Ha yini wu nga ali xitumbulukwa lexi tanihi leswi ku nga riki xirho xa wona, ku ri ni ku xi wundla hi masiku ya kwalomu ka 280?

⁴ Hinkwako ku endleka loku ko hlamarisa ka swirho swa munhu ku humelela hi ntlhandlamano hikuva Yehovha Xikwembu u swi veke eka sele yin’we leyi vumbiwaka hi mbewu ni tandza. Mupisalema u kombise leswi loko a ku eka Muvumbi: “Mahlo ya wena ma v̌onile [xitumbulukwa xa mina], kutani masiku ya mina ma ṭariwile hikwawo e bukwini ya wena.”—Pisalema 139:16.

KU KULA NI KU VELEKA

5-8. Hi swihi swilo swin’wana leswi endlekaka exivelekelweni, exikarhi ka vhiki ra vumune ra ku va ni khwiri ni ku velekiwa ka n’wana?

⁵ Xitumbulukwa xi kula hi ku hatlisa. Hi vhiki ra vumune xi va ni byongo, nkatsakanyo wa misiha, ndzhendzeleko wa ngati ni mbilu leyi pompaka ngati hi ku tirhisa misiha ya ngati leyi ana se yi nga kona. Ngati yi endliwa hi nkwama wa ntsutsu ku ringana tsevu wa mavhiki; kutani endzhaku yi endliwa hi xivindzi, laha yi hetelelaka hi ku endliwa hi mongo wa marhambu. Evhikini ra vuntlhanu mavoko ni milenge swi sungula ku vumbeka; emavhikini manharhu lama tlhandlamaka wolawo, tintiho ni swikunwana swa humelela. Hi vhiki ra vunkombo swiphemu swa misiha leyikulu, swin’we ni mahlo, tindleve, nhompfu ni nomu, swi va swi vumbekile.

⁶ Mupisalema u ya emahlweni a vulavula na Yehovha Xikwembu a ku: “Mmiri wa mina a wu fihliwanga ka wena, loko nḍi ri kari nḍi v̌umbiwa e šihundleni.” (Pisalema 139:15) Evhikini ra vukaye, nxorhoxorho wu hundzuka rhambu loko nkongotlo (skeleton) wu ri karhi wu vumbeka, naswona sweswi n’wana loyi a kulaka u vuriwa mbùngú (fetus) ematshan’wini ya xitumbulukwa. “Kunene hi wena l’a v̌umbeke šisuti ša mina.” (Pisalema 139:13) Tirhelo ra Xikwembu leri lawulaka leswi ri endleka hi n’hweti ya vumune naswona hi nkarhi lowu, tinso ti hluta ngati.

⁷ Hi nkarhi lowu, n’wana la kulaka wa tshukatshuka ni ku somboloka, a khotsa tintiho ta yena kumbe swikunwana swakwe loko a twa xandla xa yena kumbe nkondzo wa nenge wakwe wu nwayisa. U khomelela swilo hi tintiho ni makhudzu, ni ku tswontswa khudzu rakwe, hi mukhuva wolowo a toloveta misiha leyi endzhaku a nga ta yi tirhisa leswaku a tiwundla hi ku an’wa mavele ya mana wakwe. Wa ntsikula, kutani mana wakwe wa n’wi twa loko a tlula. Hi n’hweti ya vutsevu swirho leswinyingi swi va se swi helerile. Tinhompfu ti va se ti pfulekile, tinxiyi se ti humelerile, ku nga ri khale mahlo ma ta pfuleka, naswona tindleve ti ta tirha, lerova hambi ri ri ekhwirhini, ricece ri nga chavisiwa hi pongo.

⁸ Emavhikini ya 40, ntirho wa sungula. Tinyama ta xivelekelo xa manana ta vambeka, kutani n’wana wa huma a ta emisaveni. Loko a ri karhi a huma, hakanyingi nhloko yakwe ya poveka hikwalaho ko manyeka, kambe, leswi marhambu ya xipalapala xakwe ma nga siki khomanaka, nhloko yi vuyela exivumbekweni xa yona lexi tolovelekeke. Ku ta fikela sweswi, manana u endlele n’wana xin’wana ni xin’wana: u n’wi nyike moya wo tenga, swakudya, nhlayiseko, nkufumelo swin’we ni ku kota ku humesa thyaka. Hi ku hatlisa, sweswi n’wana u fanele a ya titirhela, handle ka swona u ta fa.

9. Leswaku n’wana a hanya ehandle ka khwiri, i ku hundzuka kwihi loku faneleke ku endleka hi ku hlatlisa?

⁹ Ú fanele a sungula ku hefemula leswaku mahahu ma ta nghenisa moya wo tenga engatini. Kambe leswaku a endla leswi, ku hundzuka kun’wana ka xihatla ku fanele ku endleka hi ku copeta ka tihlo: ntila wa ndzhendzeleko wa ngati wu fanele wu cinca! Loko mbùngú wa ha ri exivelekelweni, a wu ri ni mbhovo emaaveni ya mbilu ya wona. Maava wolawo a a ma hambanisa bako ra le ximatsini ni ra le xineneni ni ku sivela ngati yo tala ya n’wana leswaku yi nga hundzeli emahahwini. Ngati leyi a yi hundza, a a yi famba hi nsiha lowukulu lowu taka hi le tlhelo ka mahahu. Exivelekelweni, i ngati ya kwalomu ka tiphesente ta 10 leyi hundzaka emahahwini; loko a velekiwile, hinkwayo yi fanele yi hundza kona, naswona hi xihatla lexikulu! Leswaku yi kota ku hundza kwalaho hi xihatla endzhaku ko velekiwa, nsiha lowukulu lowu taka hi le tlhelo ka mahahu wa pfalekanyana ivi ngati leyi a a yi hundza ha wona, sweswi yi ya emahahwini. Hi nkarhi lowu fanaka, mbhovo lowu nga maaveni ya mbilu wa karhi wa pfaleka, naswona ngati hinkwayo leyi pompiwaka exineneni xa mbilu, sweswi yi ya emahahwini leswaku yi ya kuma moya wo tenga. N’wana wa hefemula, ngati yi kuma woya wo tenga, ku cinca lokukulu ku endlekile ivi n’wana a hanya! Hi laha mupisalema la huhuteriweke a swi katsakanyaka ha kona: “U nḍi v̌umbile khurini ra manana. Nḍa ku nkhensa hikwalaho ka mahlori ya šivumbeko ša mina.”—Pisalema 139:13, 14.

10. Loko va anakanya ku kula ka n’wana loku hlamarisaka exivelekelweni, xana vatswari va fanele va titwa njhani hi vana va vona?

¹⁰ Vona ku nkhensa konghasi loku mimpatswa leyi tekaneke yi faneleke yi ku kombisa hi nyiko leyi humaka eka Yehovha! Matimba yo tswala xivumbiwa lexi nga munhu, n’wana la nga xiphemu xa vona ha vambirhi kambe a nga fani na vona! Hakunene, “i nḍaka ya Yehova”!

KU KURISA “NḌAKA”

11. I swivutiso swihi leswi lava va ehleketaka ku sungula ndyangu va fanelaka ku tivutisa swona, naswona ha yini?

¹¹ A ku nga ri mahanyelo lama tengeke ntsena lama vangeke Yehovha Xikwembu leswaku a veka nawu wa leswaku vuxaka bya rimbewu byi va bya mpatswa lowu tekaneke. Nakambe a tsundzuka ku velekiwa ka vana. N’wana u lava tatana na manana ha vambirhi, lava rhandzanaka naswona va nga ta rhandza vana va vona ni ku va tsakela. N’wana loyi a ha ku tswariwaka u lava nkufumelo ni nhlayiseko wa ndyangu, lowu nga na tatana na manana lava n’wi lavaka, lava nga ta tlhela va n’wi kumela ndhawu leyinene leyi lavekaka leswaku a kulela eka yona ni ku kula a ri ni vumunhu. Nuna ni nsati, lava ehleketaka ku va ni xihlangi, va fanele va tivutisa: Xana hi lava n’wana? Xana hi nga n’wi nyika leswi a swi pfumalaka—ku nga ri swa nyama ntsena, kambe ni swa mianakanyo ni swa moya? Xana hi ta n’wi letela hi ndlela leyi faneleke, hi n’wi vekela swikombiso leswinene swo va a swi landzela? Xana ha swi tsakela ku amukela vutihlamuleri lebyi tisiwaka hi ku va mutswari, ni matshalatshala lama lavekaka? Loko ha ha ri vana swi nga ha endleka hi vone onge vatswari va hina a a va hi tshikilela, kambe loko se hi ri vatswari hi kuma leswaku ku kurisa vana i ntirho lowu tekaka nkarhi wo leha hakunene. Kambe ndzhwalo wa ku va mutswari wu nga va ni ntsako lowukulu.

12-14. Loko wansati a kala a tika, xana a nga pfunisa ku yini leswaku n’wana a kula a ri la hanyeke kahle (a) hi swakudya swa yena? (b) hi leswi a swi endlaka hi xihoko, fole ni swidzidzirisi? (c) hi ku lawula mintlhaveko yakwe?

¹² Xiboho se xi endliwile—ku nga ha va hi vatswari kumbe hi swiyimo swa ntumbuluko. Wena, wansati, u tikile. Ku hlayisa ka wena “nḍaka ya Yehova” ka sungula. U fanela ku dya swo karhi, naswona swin’wana u fanela ku swi tshika kumbe ku swi hunguta. Swakudya leswi teleke ayonia i swa nkoka, hikuva loko n’wana a ri khwirini u tivekela ayoni leyi eneleke leyi a nga ta yi tirhisa tin’hweti ta tsevu loko a velekiwile. U lava ntswamba wo tala (chizi i yinene na yona) leswaku u humesa khalisiyamu leyi n’wana wa wena a yi lavaka leswaku yi tiyisa marhambu. Naswona ku dya swakudya swa khabohayidiretib leyi ringaniseriweke swi ta ku pfuna ku papalata ku engeteleka ka ntiko lowu nga lavekiki. I ntiyiso, mi nga ha va mi dya havumbirhi bya n’wina, kambe un’we wa n’wina u ntsongo swinene!

¹³ Swilo swin’wana swi nga ha lava kumbe swi nga lavi ku xiyiwa, swi ya hi ndlela leyi mi hanyaka ha yona. Swakunwa swa xihoko swi hundzisela xihoko eka mbungu lowu nga endzeni, hikwalaho vuxiyaxiya bya laveka, tanihi leswi ku nwa ngopfu ku nga onhaka mianakanyo ni miri. Vana van’wana va velekiwe va dakwile hi leswi vamana wa vona a va ri swidakwa. Ku dzaha swi nghenisa nhòmbé (nicotine) engatini leyi khulukaka ya mbungu lowu nga ekhwirini, ni ku tlhela ku nghenisa khaboni monokisayidi engatini ya wona ematshan’wini ya moya lowo tenga. Xisweswo, rihanyo leri tolovelekeke ra n’wana ri nga onhiwa hi ndlela leyi ri nga ta ka ri nga tshunguleki, hambi loko a nga si tswariwa. Ku onhakeriwa hi makhwiri ni ku veleka vana lava feke swi tala ku humelela ngopfu eka vavasati lava dzahaka. Swidzidzirisi leswi godzombelaka leswi tirhisiwaka hi manana swi nga vanga leswaku n’wana a velekiwa a godzomberiwile, naswona swidzidzirisi swin’wana leswi nga godzombelaniki leswi tirhisiwaka tanihi murhi wa vutshunguri, na swona swi nga va ni khombo, swi lamata n’wana. Ni ku nwa ngopfu kofi ku vonaka ku ri loku onhaka.

¹⁴ Tlhandla-kambirhi, ku tshikeleleka ka manana ku nga cinca ndlela leyi a humesaka tihomuni ha yona ni ku endla mbùngú wu nga tshamiseki, ivi swi endla leswaku n’wana loyi a ha ku velekiwaka a nyunganyungeka ni ku karhata. N’wana la kulaka a nga ha ‘tshama a ri ni mana wakwe,’ kambe swi hoxile ku ehleketa leswaku a nga khumbiwi hi ku helela ni misava leyi a nga eka yona. Hi mana wa yena, a nga ha khumbeka; hi yena ntsena a nga muhlanganisi wa n’wana ni misava leyi nga ehandle, naswona sweswo swi n’wi endla “mukhomi wa matomu” malunghana ni ku vona leswaku vuyelo i byinene kumbe byi bihile. Ndlela leyi a tikhathalelaka ha yona ni ndlela leyi a swi langutaka ha yona swiyimo, swi ta endla ku hambana. A swi kanakanisi leswaku eka leswi, u lava ku khomisana ni lava a tshamaka na vona, ngopfu-ngopfu rirhandzu ni nkhathalelo wa nuna wa yena.—Ringanisa 1 Samuwele 4:19.

SWIBOHO LESWI MI FANELAKA KU SWI ENDLA

15, 16. I swiboho swihi leswi nga ha fanelaka ku endliwa mayelana ni ndhawu ni mavelekelo ya n’wana?

¹⁵ Xana n’wana wa wena u ta n’wi velekela exibedlhele kumbe ekaya? Nkarhi wun’wana swi nga ha endleka leswaku mi nga kali mi hlawula. Etindhawini to tala swibedlhele swi nga ha pfumaleka. Etindhawini tin’wana ku velekela n’wana ekaya swi nga ha va swi nga tolovelekanga, naswona swi nga ha vanga khombo hikwalaho ko pfumala mpfuno wa lava nga ni ntokoto, tanihi mpfuno wa sungukati. Loko swi koteka, i swinene nkarhi hinkwawo ku kamberiwa hi dokodela loko u tikile, u tiva leswaku u ta veleka hi ndlela leyi tolovelekeke kumbe leyi nonon’hwaka.

¹⁶ Xana u ta veleka n’wana wa wena hi ku titivatiwa kumbe hi ku titshunxa loku tolovelekeke? Wena ni nuna wa wena mi fanele mi endla xiboho, loko se mi kambisise mimpfuno ni makhombo ya kona. Ku titshunxa loku tolovelekeke ku nga ha katsa ni nuna eka xiendlakalo lexi xa nkoka. N’wana u hatla a vekiwa ni mana wakwe. Van’wana va kholwa leswaku leyi i mimpfuno leyi fanelaka ku tekeriwa enhlokweni, loko minkambelo yi komba leswaku ku veleka ku nge lavi tindlela to nonon’hwa. Vakambisisi van’wana va vula leswaku vana lava velekiwaka eswiyin’weni leswi rhuleke swinene swa ku veleka hi mukhuva lowu tolovelekeke va ni swiphiqo switsongo swa mintlhaveko ni swa vuvabyi bya ku nga tirhi kahle ka miri ni mianakanyo.

17-19. Xana minkambisiso yi paluxe yini hi vutlharhi bya ku veka n’wana ni mana wakwe hi ku hatlisa loko swi koteka endzhaku ka ku velekiwa?

¹⁷ Magazini lowu nge Psychology Today, nkandziyiso wa December 1977, wu ri:

“Vativi va miehleketo va swi tive hi makume ya malembe leswaku lembe ro sungula ra vutomi bya n’wana ri nga va ni nsusumeto lowukulu wa ku kula ka yena ka le ndzhaku ka le miehleketweni ni le mirini. Sweswi ku kumiwa leswaku siku ro sungula ra n’wana—kumbexana hambi ti ri timinete takwe to sungula ta 60—i ta nkoka. Vuxaka bya mintlhaveko lebyi manana a byi akaka ni n’wana, ni nkhathalelo lowu a sungulaka ku n’wi khoma ha wona, i swa nkoka ngopfu loko a velekiwile. Minkambisiso ya sweswinyana yi tlhela yi komba leswaku tiawara to sungula ti nga tirhisiwa swinene ku aka langutelo ra manana eka n’wana, ntamu wa ku tinyiketela ka yena eka n’wana, ni matimba ya yena ya ku n’wi khathalela.”

¹⁸ Loko manana a nga veleki hi ku titivatiwa, n’wana u ta va la xalamukeke, a pfula mahlo, a languta-languta, a languta xin’wana ni xin’wana lexi tshukatshukaka, a hundzulukela laha ku twakalaka marito ya vanhu, ni ku lemuka ngopfu marito lama tlakukeke ya vavasati. Ku vulavurisana hi mahlo ka manana ni n’wana ku nga sunguriwa hi ku hatlisa. Leswi swi vonaka swi ri swa nkoka, naswona eminkambisisweni yin’wana vamanana va vika leswaku loko vana va vona va va languta va titwa va ri kusuhi swinene na vona. Ku khumbana hi miri, ka manana ni n’wana loko a ha ku tswariwa swa va pfuna havambirhi.

¹⁹ Valavisisi va vula leswaku swiphiqo swa vana lava khathaleriwaka hi swivandla swa vutshunguri nkarhi wun’wana swi nga kumeka eka tiawaranyana to sungula ta ku hanya ka vona. Nkambisiso lowu endliweke eka vana lava khathaleriwaka hi ku ya hi ndlela leyi tolovelekeke ya xibedlhele ni lava hatlaka va tshamisisiwa ni vamana wa vona, wu komba leswaku endzhaku ka n’hweti vana lava velekiweke hi ndlela ya ntumbuluko va antswa. Psychology Today yi ri: “Lexi hlamarisaka, emalembeni ya ntlhanu, vana va vamanana lava tshamaka na vona ngopfu va ni ti-IQ [vumbhoni byo komba ku va ni vutlharhi] ta le henhla swinene ni ku va ni minkutlunya leyi nge mahlweni swinene eswikambelweni swa ririmi, ku tlula vana lava kurisiweke hi ku ya hi ndlela leyi tolovelekeke ya le xibedlhele.”

20. Leswaku ku endliwa swiboho swa vutlharhi etimhakeni leti, hi swihi swin’wana leswi fanelaka ku tsundzukiwa?

²⁰ Hambi swi ri tano, eka leswi hinkwaswo, swiyimo swi fanele ku kambisisiwa swinene. Hi nga honisi mhaka ya leswaku vatswari va hina vo sungula va hi siyele ndzhaka ya ku nga hetiseki. Hi ndlela leyi swi nga papalatekiki, leswi swi susa vuntumbuluko byo karhi eka “ku veleka ka ntumbuluko” namuntlha, naswona ku nga hetiseki ka hina loku hi velekiweke na kona, ku nga vanga ku nonon’hwa. (Genesa 3:16; 35:16-19; 38:27-29) Swiboho swa n’wina a swi lawuriwe hi swiyimo swa n’wina ni leswi mi swi vonaka swi ri vutlharhi eka n’wina, ku nga khathariseki leswaku swa hambana kumbe swa fambelana ni ku veleka “loku bumabumeriwaka,” loku ku nga ha vaka ku laviwa kumbe ku nga laviwi hi van’wana.

21, 22. Hi yihi mimpfuno yin’wana ya ku an’wisa?

²¹ Xana n’wana wa wena u ta n’wi mamisa? Vele ri ni mimpfuno yo tala eka wena ni n’wana. Mafi ya manana i swakudya leswi hetisekeke swa tincence. Swa olova ku ma minta, naswona ma sirhelela eka ku tluleriwa hi mavabyi, ku nga tirhi kahle ka khwiri ni ku nga hefemuli kahle. Eka masikunyana yo sungula mavele ma humesa mafi yo tiya, mafi ya xitshopana lama nga manene ngopfu-ngopfu eka tincece hikuva (1) a ma talanga mafurha naswona ma ni khabohayidireti leyitsongo naswona ma olova ku ma gayela, (2) ma tele swisivela-mavabyi ku tlula mafi lama nga ta huma endzhaku ka masikunyana, naswona (3) ma ni xichulukisi lexi pfunaka ku suselela tisele, marhimila ni nyongwa, leswi vungelelanaka emarhumbyini ya ricece loko ri nga si velekiwa.

²² Ku wundla n’wana hi vele swi pfuna manana. Swi hunguta ku huma ngati eka manana hikuva ku an’wa ka n’wana ku nyika xivelekelo matimba yo khwanyana. Nakambe ku an’wa ku nyika mavele ntamu wo humesa mafi yo tala, naswona vamanana lava a a va vilela leswaku a va nge humesi mafi lama eneleke va kuma leswaku a va ma kayiveli. Nkarhi wun’wana ku an’wisa nkarhi ni nkarhi swi tlhentlisa ku sungula ku vumbeka ka matandza ya wansati ni ndzhendzeleko wa ku va etin’hwetini, naswona hi mukhuva wolowo swi tala ku va ndlela ya ntumbuluko ya ku sivela ku tika. Vandla Ra Khensa Ra Amerika ri vula leswaku “vamanana lava mamisaka a va tali ku khomiwa hi khensa ya mavele.” Ku mamisa ku hlayisa ni xuma xa ndyangu!

KU KURISA VANA—XANA U TA WU KONGOMISA KU YINI NSEVE?

23. Hi yihi misinya ya milawu leyi ringanyetiwaka eka Pisalema 127:4, 5 mayelana ni ku letela n’wana?

²³ “Ku fana ni miseve evokweni ra nhenha, va tano vana va loyi a va kumeke a ha ri muntshwa. Wa tsaka munhu loyi nkotloto wakwe wu teleke vona!” (Pisalema 127:4, 5, An American Translation) Ku pfuna ka nseve ku titshege hi ndlela leyi wu kongomisiwaka kahle ha yona loko wu khwexuriwa evurheni. Nseve wu fanele wu kongomisiwa hi vukheta ni vutshila leswaku wu ta tlhava lexi wu kongomisiweke eka xona. Hi ku fanana, tanihi vatswari, i swa nkoka leswaku mi anakanyisisa hi vutlharhi ni ku khongela mayelana ni muxaka wa masungulo lawa mi nga ta ma endlela vana va n’wina evuton’wini. Xana loko a nga khathaleriwi hi n’wina u ta va munhu la ringaniselaka ni la vupfeke loko a kula, xana u ta xiximiwa hi van’wana ni ku va la dzunekaka eka Xikwembu?

24. (a) I xiyimo xihi xa le kaya lexi vatswari va faneleke va lwela ku xi endlela vana va vona? (b) Ha yini leswi swi ri swa nkoka?

²⁴ Ku fanele ku endliwa swiboho n’wana a nga si velekiwa, malunghana ni ku n’wi hlayisa ni ku n’wi letela. Kahle-kahle lava n’wana wa mativula a va tivaka i vatswari vakwe ntsena. Xana vatswari volavo va ta va njhani? Xana va ta tikombisa leswaku va amukele ni ku tirhisa xitsundzuxo lexi humaka eRitweni ra Xikwembu lexi nge: “Leswo bava hinkwaswo, ni ku hlundzuka hinkwako, ni ku kariha hinkwako, a swi susiwe exikarhi ka n’wina; tshikani ku holova ni ku rhuketelana, mi susa mona hinkwawo. Ematshan’wini ya sweswo, twelanani vusiwana, mi tsetselelana, mi rivalelana, tanihi leswi Xikwembu na xona xi mi rivaleleke eka Kriste”? (Vaefesa 4:31, 32) Ku nga khathariseki leswaku vutomi bya ndyangu byi njhani, byi ta vonaka eka n’wana wa ricece. Lwelani ku endla mbango wa n’wana wa n’wina wu va wo rhula ni lowu sirhelelekeke, wo tsakisa ni wo rhandzeka. N’wana la tsakeriwaka u ta tswonga timfanelo leti, naswona ti ta lulamisa mintlhaveko yakwe hi laha ku faneleke. Mintlhaveko ya n’wina u ta yi twisisa, a landzela swikombiso swa n’wina. Milawu yo tswala ya Muvumbi wa hina yi endle malunghiselelo lama hlamarisaka ya ku kula ka n’wana ekhwirini; xana a a wu ta n’wi endla njhani ehandle ka khwiri? Swo tala swi titshega hi swiyimo swa le kaya leswi mi n’wi endlelaka swona. Leswi, ku fana ni ngati ya xitekela, swi komba leswaku n’wana loyi u ta va munhu wa njhani loko a kurile. “Dyonḍisa džaha e ndleleni leyi a fanelaka ku famba ha yona; ni loko a dyuhele a nga ka a nga hambuki.”—Swivuriso 22:6.

25, 26. Ha yini swi ri leswi twakalaka leswaku vatswari va yisa nkarhi wo tala ni nyingiso eka vana va vona?

²⁵ A nga kona wanuna kumbe wansati la nga humesaka rinhi ni rin’we ra byanyi, kambe loko va ri vambirhi va nga humesa munhu un’wana, la rharhanganeke swinene, la hambaneke ni munhu wihi ni wihi emisaveni! Lowu i ntirho wo hlamarisa swinene lerova swa nonon’hwa ku pfumela leswaku vo tala namuntlha, va tsandzeka ku xiya nkoka wa vutihlamuleri lebyi fambisanaka na wona! Vanhu va byala swiluva, va swi cheleta, va swi nonisa, va swi hlakulela—leswaku va ta va ni ntanga wo saseka. Xana a hi fanelanga ku teka nkarhi lowu engetelekeke ni ku endla matshalatshala lama engetelekeke leswaku hi endla vana va saseka?

²⁶ Mpatswa lowu tekaneke wu ni mfanelo yo va ni vana. Vana va vona va ni mfanelo leyi fanaka ya ku va ni vatswari, ku nga ri vatswari hi vito kambe, va ntiyiso. Mukreste la tinyiketeleke eka Xikwembu a nga ha heta nkarhi wo tala ni matimba, a avelana vutivi bya Bibele hi xikongomelo xa ku endla mudyondzisiwa un’we, kambe a hi nkarhi hinkwawo a humelelaka. Xana vatswari va Vakreste a va fanelanga ku heta nkarhi lowu engetelekeke leswaku va ‘kurisa vana va vona hi ku va laya ni ku va dyondzisa ta Yehovha’? (Vaefesa 6:4) Loko va kurisa n’wana un’we a va nandza lonene wa Munyiki wa vutomi, Yehovha Xikwembu, xana swoleswo a swi tsakisi? Kutani, kunene ku veleka ka vona jaha kumbe nhwana yoloye ku ta kombisa leswaku va hakeriwe hi laha ku fuweke.—Swivuriso 23:24, 25.

27. Loko ku kongomisiwa ku kula ka n’wana, ha yini vumunhu bya n’wana byi fanele byi ehleketeleriwa?

²⁷ Pisalema 128:3 yi fanisa vana ni mirhi ya mitlhwari: “Nsati wa wena o fana ni vinya le’yi v̌elekaka ngopfu endlwini ya wena; v̌ana v̌a v̌anuna v̌a wena v̌a kotisa mitlhwari le’yintŝha, loko va renḍela tafula ra wena.” Mirhi yi nga yimisiwa hi tindlela to hambana hi ku yi kongomisa. Yin’wana yi endliwa leswaku yi kula yi namarhelana ni khumbi. Yin’wana yi nava ehansi. Yin’wana yi endliwa leyitsongo ni ku tsheniwa timitsu yi nga ha kuli, ku fana ni bonsai. Xiga xa khale xi kandziyisa ndlela leyi ku letela n’wana a ha ri ntsongo swi nga n’wi akaka ha yona: “Rhavi ri ololoxiwa ra ha tsakama.” Mianakanyo leyi ringaniseriweke ya laveka. Hi hala tlhelo, n’wana u lava nkongomiso leswaku a ta fambisana ni mimpimanyeto yo lulama. Kambe a swi fanelanga leswaku a languteriwa ku fambisana thwi ni makungu yo karhi lawa vatswari va ma kunguhateke mayelana ni vumunhu lebyi va lavaka a va na byona. U nge wu endli mutlhwari leswaku wu humesa makuwa. Kurisani n’wana wa n’wina hi tindlela letinene, kambe mi nga n’wi sindzisi ku famba hi ndlela leyi mi yi kunguhateke ka ha ri emahlweni, leyi yi nga ta sivela vumunhu byakwe leswaku byi vonaka ni leswaku tinyiko takwe ta ntumbuluko ti vonakala. Tinyikeni nkarhi wo tiva n’wana loyi mi n’wi velekeke. Kutani, tanihi ximudyana lexi nga siki tiyelaka, nyikani n’wana wa n’wina nkongomiso lowu nga ni matimba lama ringaneke ku n’wi sirhelela ni ku n’wi tiyisa endleleni leyinene, kambe hi vunene lebyi ringaneleke ku nga ri ku tshikilela n’wana a nga ha kuli hi laha ku faneleke.

HAKELO LEYI HUMAKA EKA YEHOVHA

28. Xana hi nga pfunekisa ku yini hi leswi Genesa 33:5, 13, 14 yi swi vulaka hi ku khathalela ka Yakobo vana vakwe?

²⁸ Yakobo wa le minkarhini ya khale u kombise nkhathalelo eka vuhlayiseki bya vana vakwe. Loko ku kunguhatiwe riendzo leri lavaka ku kahlula lokukulu, Yakobo u byele loyi a ri kunguhateke a ku: “Hosi ya nga, wa ŝi tiv̌a leŝaku ŝihlangi ŝi ṭanile, ni leŝaku nḍi talelwe tinyimpfu ni tihomu le’ti aṅwisaka; kutaku loko ŝi angwetliwa hi siku riṅwe, ŝifuwana hikwaŝo ŝi nga fa. Hosi ya nga, yi nga ranga e mahlweni ka nanḍa wa wena, mina nḍi ta sunḍasunḍa khwaṭinyana, hi ku pima mikonḍo ya ŝifuwo le’ŝi nḍi rangelaka e mahlweni, ni mikonḍo ya ŝihlangi.” Loko a hlangana ni makwavo wa yena Esawu eku sunguleni, u n’wi vutisile a ku, “I v̌a mani v̌olav̌o u nga na v̌ona la?” Yakobo u angule a ku, “I v̌ana lav̌a Šikwembu ši [katekiseke] nanḍa wa wena ha v̌ona.” (Genesa 33:5, 13, 14) Namuntlha, vatswari a va fanelanga va kombisa ku ehleketela ka tintswalo ntsena tanihi laha Yakobo a endleke ha kona, kambe a va tlhele va va languta hi laha a va languteke ha kona—tanihi nyiko leyi humaka eka Yehovha. Ee, emahlweni ko va wanuna a teka, u fanele ku ehleketisisa kahle ku vona loko a ta swi kota ku hlayisa wansati ni vana. Bibele ya laya: “Rhanga u hlela mitirho ya wena ehandle, u lunghisa hinkwaswo ensin’wini ya wena; hi kona u nga ta aka yindlu ni ndyangu.” (Swivuriso 24:27, New English Bible) Ku pfumelelana ni ndzayo leyi leyi tirhaka, wanuna u fanele a lunghiselela vukati ni vutomi bya ndyangu ka ha ri emahlweni. Kutani, hambi khwiri leri nga kunguhatiwangiki ri ta hoyozeriwa hi ntsako ku nga ri ku chaviwa tanihi ndzhwalo lowu lavaka timali.

29. Ha yini mhaka ya ku va ni vana yi fanele yi anakanyisisiwa kahle ka ha ri emahlweni?

²⁹ Kahle-kahle mhaka ya ku va ni vana yi lava ku anakanyisisiwa kahle, ku nga ri eka mativula ntsena, kambe ni le ka un’wana ni un’wana la nga tlhandlamaka. Xana vatswari va swi kuma swi va nonon’hwela ku wundla, ku hlayisa ni ku letela vana lava se va nga na vona? Kutani ku xixima Muvumbi wa vona swin’we ni nkoka wa rirhandzu swi fanele swi va susumetela ku anakanya hi ku tikhoma loku va faneleke ku ku tirhisa leswaku va hika ku ya mahlweni va andza endyangwini.

30. (a) Ha yini hi nga vulaka leswaku kahle-kahle n’wana i wa Xikwembu? (b) Leswi swi fanele swi ma khumba njhani mavonelo ya vatswari?

³⁰ Kahle-kahle, i n’wana mani? I wa n’wina, hi mianakanyo yin’wana. Kambe, hi mianakanyo yin’wanyana, n’wana i wa Mutumbuluxi. Mi nyikiwe leswaku mi n’wi hlayisa, ku kota leswi vatswari va n’wina a va nyikiwe n’wina leswaku va mi hlayisa loko ma ha ri vana. Kambe a a mi nga ri yona nhundzu ya vatswari va n’wina leyi va nga yi endlaka xin’wana ni xin’wana lexi va xi rhandzaka; hi mukhuva wolowo ni n’wana wa n’wina a hi nhundzu ya n’wina hi mianakanyo yoleyo. Vatswari a va nge swi koti ku lawula kumbe ku kongomisa nkarhi wa ku va ni khwiri, kumbe ku kula ka n’wana ekhwirini. Va nge swi koti hambi ku vona kumbe ku twisisa hi xiheri swiendlakalo swo hlamarisa leswi vaka kona. (Pisalema 139:13, 15; Eklesiasta 11:5) Loko ku nga hetiseki ko karhi ka miri ku vanga ku onhakeriwa hi khwiri kumbe ku tswala n’wana la feke, va nge swi koti ku hanyisa n’wana la feke. Xisweswo, hi ku titsongahata hi fanele hi xiya leswaku Xikwembu i Munyiki wa Vutomi eka hina hinkwerhu, naswona hinkwerhu hi va xona: “Misav̌a i ya Yehova, ni le’ŝi nga ka yona, e misav̌a ni la’v̌a akeke ka yona.”—Pisalema 24:1.

31, 32. (a) I vutihlamuleri byihi lebyi vatswari va nga na byona emahlweni ka Xikwembu? (b) Xana i yini leswi tisiwaka hi ku khathalela vutihlamuleri lebyi hi laha ku faneleke?

³¹ U ni vutihlamuleri eka vana lava u va tisaka emisaveni naswona u ta tihlamulela eka Muvumbi mayelana ni ndlela leyi u va kurisaka ha yona. U tumbuluxe misava, a kunguhata leswaku ku akiwa eka yona, ivi a haverisa vatswari va hina vo sungula hi matimba yo veleka leswaku va ta hetisisa kungu rero. Ku xandzuka ka vona eka yena ku va veke etlhelweni ra Nala la tlhontlheke mfanelo ya Xikwembu ya ku tirhisa vulawuri bya xona endyangwini wa xona wa swivumbiwa, ematilweni ni le misaveni. Hi ku letela vana va wena leswaku va kula va va vanhu lava tshembekaka eka Muvumbi wa vona, wena ni ndyangu wa wena mi nga kombisa leswaku Nala wa hemba, Yehovha Xikwembu u tiyisile. Hi laha Swivuriso 27:11 yi vulaka ha kona: “N’wana nga, tlhariha, u ṭakisa mbilu ya mina, nḍi ta kuma rito e ku hlamula la’v̌a nḍi rukanaka.”

³² Ku hetisisa ndzhwalo wa n’wina eka vana va n’wina, swin’we ni vutihlamuleri bya n’wina eka Xikwembu, swi ta endla mi titwa mi endle ntirho wa ntiyiso evuton’wini. Mi ta swi kota ku hlanganyela hi ku tlangela hi mbilu hinkwayo eka marito ya Pisalema 127:3 lama nge: ‘Mbhandzu wa khwiri i hakelo.’

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 93]

Ku tolovelana sweswi ku sivela mukhandlu wa rixaka endzhaku