Xana Buku Leyi Ya Pfumelelana Ni Sayense?
Minkarhi yin’wana vukhongeri a byi languta sayense yi ri nala. Eka malembe-xidzana lama hundzeke, vativi van’wana va ta vukwembu a va kaneta leswi swi tshuburiweke hi sayense loko va vona swi ta kavanyeta mahlamuselelo ya vona Bibele. Kambe xana sayense i nala wa Bibele hakunene?
LOKO vatsari va Bibele a va lo amukela mavonelo ya sayense lama a ma khorwiwa hi vanhu vo tala enkarhini wa vona, ingi yi ve buku ya timhaka ta sayense leti hoxeke swinene. Kambe vatsari lava a va yi seketelanga mianakanyo yo tano leyi hoxeke hi tlhelo ra sayense. Ku hambana ni sweswo, va tsale tinhlamuselo to tala leti twalaka hi tlhelo ra sayense, ni leti a ti yi kaneta hi ku kongoma mianakanyo leyi a yi pfumeriwa enkarhini wolowo.
Xana Misava Yi Ni Xivumbeko Xa Njhani?
Xivutiso xexo xi karhate vanhu hi magidi ya malembe. Eminkarhini ya khale vanhu vo tala a va kholwa leswaku misava a yi ri xiphepherhele. Hi xikombiso, Vababilona a va kholwa leswaku vuako a byi ri bokisi kumbe kamara leri tshegiweke hi misava. Vaprista va Vaveda le India a va anakanya leswaku misava a yi ri xiphepherhele naswona vanhu a va tshama etlhelo rin’we ntsena ra yona. Rixaka ra khale ra le Asia a ri teka misava yi fana ni thireyi leyikulu ya tiya.
Le ndzhaku hi lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., Pythagoras, mutivi wa filosofi wa Mugriki u te ni mianakanyo ya leswaku leswi n’weti ni dyambu swi nga swa xirhendzevutana, ni misava yi fanele yi ri ya xirhendzevutana. Aristotle (wa lembe-xidzana ra vumune B.C.E.) endzhaku u pfumelelane na yena, a hlamusela leswaku vumbhoni bya leswaku misava i ya xirhendzevutana byi tiyisiwa hi ku hlangana ka n’weti ni ndzhuti wa misava. Ndzhuti wa misava en’wetini wu va ni njhiko.
Hambiswiritano, mianakanyo ya leswaku misava i ya xiphepherhele (laha vanhu va tshamaka exiphen’wini xa yona xa le henhla ntsena) a yi nyamalalanga hi ku helela. Van’wana a va nga yi amukeli nhlamuselo leyi twisisekaka ya leswaku misava i ya xirhendzevutana—ku nga mianakanyo ya ti-antipode.a Lactantius, mulweri wa Vukreste wa lembe-xidzana ra vumune C.E., u hlekule mianakanyo leyi. U te: “Xana u kona munhu loyi a nga xiphukuphuku swonghasi lerova a kholwa leswaku ku ni vanhu lava mikondzo ya vona yi nga ehenhla ka tinhloko ta vona? . . . leswaku swimilana ni mirhi swi kula swi ya ehansi? leswaku timpfula, ni gamboko ni xihangu swi nela ehenhla?”2
Mianakanyo ya ti-antipode yi vangele vativi vo hlayanyana va ta vukwembu xiphiqo. Tidyondzo tin’wana a ti vula leswaku loko ku ri ni vanhu lava tshamaka etlhelweni lerin’wana ra misava, a swi nga ta koteka ku hlangana ni vanhu lava tiviwaka, hikwalaho ka leswi lwandle a ri aname swinene lerova swi nga koteki ku tluta eka rona kumbe hikwalaho ka xivandla xo hisa lexi rhendzeleke equator, laha swi nga kotekiki ku hundza kona. Kutani xana vanhu lava tshamaka etlhelweni lerin’wana ra misava a va ta va va huma kwihi? Hi ku pfilunganyeka, vativi van’wana va ta vukwembu va yime ni mianakanyo ya leswaku a ku na vanhu lava tshamaka etlhelweni lerin’wana ra misava, ni leswaku misava a hi ya xirhendzevutana, hilaha Lactantius a vuleke hakona!
Hambiswiritano, mianakanyo ya leswaku misava i ya xirhendzevutana yi hangalakile, kutani eku heteleleni yi amukeriwa hi vanhu vo tala. Kambe vanhu va kote ku famba-famba swinene empfhukeni leswaku va kholwa hi ku tivonela leswaku misava i ya xirhendzevutana hakunene, loko ku sungula pfhumba ra ku ya empfhukeni hi lembe-xidzana ra vu-20.b
Kutani Bibele yona yi ri yini hi mhaka leyi? Eka lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., loko ka ha toloveleke mianakanyo ya leswaku misava a yi ri xiphepherhele, malembe-xidzana yo tala emahlweni ko va vativi va filosofi va Magriki va te ni mianakanyo ya leswaku misava yi vonaka yi ri ya xirhendzevutana, ni magidi ya malembe emahlweni ko va vanhu va vona misava yi ri ya xirhendzevutana va ri empfhukeni, Esaya muprofeta wa Muheveru u vule hi ndlela yo olova swinene a ku: “Hi yena l’a ṭhameke mpfhukeni, e henhla ka širenḍev̌utana ša misav̌a.” (Esaya 40:22, xiitaliki i xerhu.) Rito ra Xiheveru leri nge chugh, leri laha ri hundzuluxeriweke ri va “širenḍev̌utana,” nakambe ri nga hundzuluxeriwa ri va “bolo.”3 Vuhundzuluxeri byin’wana bya Bibele byi ri, “bolo ya misava” (Douay Version) na “misava ya xirhendzevutana.”—Moffatt.c
Esaya mutsari wa Bibele u papalate mintsheketo leyi a yi tolovelekile hi misava. Ematshan’weni ya sweswo, u tsale nhlamuselo leyi yi nga tsekatsekisiwangiki hi swiringanyeto swa vutshuburi bya sayense.
Misava Yi Tshegiwe Hi Yini Ke?
Eminkarhini ya khale, vanhu a va pfilunganyiwa hi swivutiso swin’wana malunghana ni vuako: Xana misava yi tshegiwe hi yini? Dyambu, n’weti ni tinyeleti swi tshegiwe hi yini? A va nga tivi nchumu hi ta nkokelo wa vuako, ku nga nhlamuselo leyi sunguriweke hi Isaac Newton ivi yi humesiwa hi 1687. Mhaka ya leswaku swilo swa le tilweni kahle-kahle swi lo tiyimela empfhukeni a va nga yi tivi. Kutani tinhlamuselo ta vona hakanyingi a ti ringanyeta leswaku misava ni swilo swin’wana swa le tilweni swi tshegiwe hi swilo swa xiviri.
Hi xikombiso, dyondzo yin’wana ya khale, leyi kumbexana yi sunguriweke hi vanhu lava a va tshama exihlaleni, a yi vula leswaku misava yi rhendzeriwe hi mati naswona yi papamala ehenhla ka mati lawa. Mahindu a ma anakanya leswaku misava a yi ri ni masungulo yo talanyana lama khatakanyiweke. A yi tshegiwe hi tindlopfu ta mune, leti yimeke ehenhla ka xibodze lexikulu, lexi na xona xi yimeke ehenhla ka nyoka leyikulu, naswona nyoka leyi yi songaneke a yi papamala ematini ya vuako. Empedocles, mutivi wa filosofi wa Mugriki wa lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E., a a kholwa leswaku misava yi tshegiwe hi xihuhuri, naswona xihuhuri lexi hi xona lexi a xi vangela swilo swa le tilweni ku famba-famba.
Yin’wana ya mianakanyo leyi khorwiweke hi vanhu vo tala i ya Aristotle. Hambi leswi a a pfumela leswaku misava i ya xirhendzevutana, u arile leswaku yi nga tiyimela ntsena empfhukeni. Eka rungula rakwe leri tsariweke eka On the Heavens, loko a kaneta mianakanyo ya leswaku misava yi tshegiwe hi mati, u te: “A swi nge koteki leswaku mati, hilaha swi nga hakona hi misava, ma yima empfhukeni: ma fanele ma khomiwe hi nchumu wo karhi.”4 Kutani xana misava yi “khomiwe” hi yini? Aristotle a a dyondzisa leswaku dyambu, n’weti ni tinyeleti swi khomane ni vuhandle bya swilo swa xirhendzevutana swo tiya ni swo vonikela. Swilo leswi swa xirhendzevutana swi nghene endzeni ka swin’wana, misava—leyi nga famba-fambiki—yi ri exikarhi. Loko swilo leswi swa xirhendzevutana swi rhendzeleka endzeni ka swin’wana, swilo leswi nga endzeni ka swona—dyambu, n’weti ni tipulanete—a swi tsemakanya xibakabaka.
Nhlamuselo ya Aristotle a yi vonaka yi twala. Loko swilo swa le tilweni swi nga khomananga na nchumu swi tiya, xana a swi ta tshamisa ku yini empfhukeni? Mianakanyo ya Aristotle loyi a a xiximiwa yi tekiwe yi ri ntiyiso ku ringana malembe ya kwalomu ka 2 000. Hi ku ya hi The New Encyclopædia Britannica, eka lembe-xidzana ra vu-16 ni ra vu-17, tidyondzo ta yena “ti tlakuke ti ringana ni tidyondzo ta vukhongeri hi xiyimo” hi ku vona ka kereke.5
Loko ku endliwa theleskopu, vativi va swilo swa le mpfhukeni va sungule ku kanakana dyondzo ya Aristotle. Kambe na vona nhlamulo a va yi kumanga, ku kondza Sir Isaac Newton a hlamusela leswaku tiplanete ti lo tiyimela empfhukeni, ti hlayisiwa eminsokweni ya tona hi ntamu lowu nga voniwiki—ku nga nkokelo. Sweswo a swi nga khorwisi, kutani van’wana lava a va tirha na Newton a va pfumelanga leswaku xibakabaka a xi na nchumu lexi khomekaka.d6
Xana Bibele yona yi ri yini hi mhaka leyi? Malembe ya kwalomu ka 3 500 lama hundzeke, Bibele yi vule hi ku twisiseka swinene leswaku misava yi lenga “e henhla ka hav̌a.” (Yobo 26:7) Eka Xiheveru xo sungula, rito leri nge “hav̌a” (beli-mahʹ) leri tirhisiweke laha, hi ku kongoma ri vula “ku pfumala nchumu.”7 Contemporary English Version yi tirhisa xiga lexi nge, “exibakabakeni lexi nga riki na nchumu.”
Vanhu vo tala va le minkarhini yoleyo a va nga teki misava yi ri pulanete leyi lengaka “exibakabakeni lexi nga riki na nchumu.” Kambe mutsari wa Bibele u tsale nhlamuselo leyi twalaka hi tlhelo ra sayense, leyi na yena a nga yi kuma yi ri kona.
Bibele Ni Sayense Ya Swa Vutshunguri—Xana Swa Pfumelelana?
Sayense ya manguva lawa ya swa vutshunguri yi hi dyondzise swo tala malunghana ni ku tlulela ka mavabyi ni ku ma sivela. Swiringanyeto swa vutshunguri eka lembe-xidzana ra vu-19 swi vange ku sunguriwa ka matshungulelo ya nsivela-mavabyi—ku basa hi xikongomelo xo hunguta mavabyi. Vuyelo bya kona byi ve lebyi hlamarisaka. Ku ve ni ku hunguteka lokukulu ka mavabyi ni ku fa swi nga languteriwanga.
Hambiswiritano, madokodela ya khale a ma nga yi twisisi kahle ndlela leyi vuvabyi byi tlulelaka ha yona, naswona a va nga wu lemuki nkoka wa ku basa hi xikongomelo xo sivela vuvabyi. A swi hlamarisi leswi matshungulelo ya vona yo tala ma vonakaka ma hundzeriwe hi nkarhi namuntlha.
Rin’wana ra matsalwa ya khale swinene ya swa vutshunguri lama kumekaka i Xitheve xa Ebers, ku nga nhlengeleto wa ntivo-vutshunguri bya le Egipta, wa kwalomu ka 1550 B.C.E. Tsalwa-songwa leri ri ni vutshunguri bya kwalomu ka 700 bya vuvabyi byo hambana-hambana “ku sukela eka maphokolo yo lumiwa hi tingwenya ku fikela eka nwala wa xikunwana lowu vavaka.”8 The International Standard Bible Encyclopaedia yi ri: “Ntivo-vutshunguri bya madokodela lawa a byi ri bya ntokoto hakunene, a byi fambisana ngopfu-ngopfu ni masalamusi, naswona a byi nga fambelani nikatsongo ni sayense.”9 Byo tala bya vutshunguri lebyi a byi nga pfuni nchumu, kambe byin’wana bya byona a byi ri ni khombo swinene. Matshungulelo man’wana ya mbanga a ma bumabumela ku tota thyaka ra munhu leri pfanganisiweke ni swin’wana.10
Tsalwa leri ra vutshunguri bya le Egipta ri tsariwe hi nkarhi lowu lavaka ku va wun’we ni wa ku tsariwa ka tibuku to sungula ta Bibele, leti a ti katsa Nawu wa Muxe. Muxe, loyi a velekiweke hi 1593 B.C.E., u kulele aEgipta. (Eksoda 2:1-10) Tanihi xirho xa va yindlu ya Faro, a a “dyondzisiw[e] vutlhari hinkwabyo bya Vaegipta.” (Mintirho 7:22) A a ti toloverile “tiṅanga” ta le Egipta. (Genesa 50:1-3) Xana matshungulelo ya vona lama nga pfuniki nchumu kumbe lama nga ni khombo ma khumbe matsalwa yakwe?
Doo. Ku hambana ni sweswo, Nawu wa Muxe a wu katsa ni swinawana swa ku basa leswi a swi vekiwe khale emahlweni ko va swi tsariwa. Hi xikombiso, nawu wa masocha lama goveke a wu lava leswaku thyaka ri seleteriwa ekule ni mixaxa. (Deteronoma 23:13) Leri a ku ri goza leri humelelaka swinene ra ku sivela mavabyi. Ri pfune ku endla leswaku mati ma tshama ma tengile ni ku papalata vuvabyi bya ku chuluka lebyi vangiwaka hi tinhongana lebyi ni sweswi byi dlayaka vanhu va timiliyoni lembe na lembe ematikweni lawa swiyimo swa ku basa swi nga riki swinene eka wona.
Nawu wa Muxe a wu ri ni swinawana swin’wana swa ku basa leswi sirheleleke tiko ra Israyele eku hangalasiweni ka mavabyi lama tlulelaka. Munhu loyi a a ri ni vuvabyi lebyi tlulelaka kumbe a ehleketeleriwa ku va na byona a a tshamisiwa a ri yexe. (Levhitika 13:1-5) Tinguvu kumbe swibye leswi khumbaneke ni xiharhi lexi nga lo tifela (kumbexana xi dlayiwe hi vuvabyi) a swi fanele ku hlantswiwa swi nga si tirhisiwa kumbe swi lahliwa. (Levhitika 11:27, 28, 32, 33) Munhu wihi ni wihi loyi a khumbeke ntsumbu a a tekiwa a ri la nga tengangiki naswona a a fanele a basisiwa hi ndlela ya kona, leswi a swi katsa ku hlantswa tinguvu takwe ni ku hlamba. Hi masiku ya nkombo lawa a a tekiwa a nga basanga, a a fanele ku papalata ku khumbana ni van’wana hi miri.—Tinhlayo 19:1-13.
Nawu lowu wa ku basa wu komba vutlhari lebyi madokodela ya matiko ya le kusuhi a ma nga ri na byona enkarhini wolowo. Malembe ya magidi sayense ya vutshunguri yi nga si kuma tindlela leti vuvabyi byi hangalakaka ha tona, Bibele yi longoloxe magoza lamanene yo sivela mavabyi. A swi hlamarisi leswi Muxe a vulavuleke hi Vaisrayele hinkwavo enkarhini wakwe tanihi lava hanyaka malembe ya 70 kumbe 80 hi vukhale.e—Pisalema 90:10.
U nga ha pfumelelana na swona leswaku tinhlamuselo ta Bibele leti nga laha henhla ti pakanisile hi tlhelo ra sayense. Kambe ku ni tinhlamuselo tin’wana eBibeleni leti swi nga kotekiki ku ti tiyisekisa hi ku ya hi sayense. Xana sweswo swi endla leswaku Bibele yi kanetana ni sayense?
Ku Amukela Leswi Nga Tiyisekisiwangiki
Nhlamuselo leyi swi nga kotekiki ku yi tiyisekisa a swi vuli leswaku yi hoxile. Ku tiyisekisa ka sayense ku hikiwa hi ku tsandzeka ka munhu ku kuma vumbhoni lebyi eneleke ni ku hlamusela ntiyiso wa kona hi ndlela leyi nga yona. Kambe a swi koteki ku tiyisekisa mintiyiso yin’wana hileswi ku nga riki ni vumbhoni lebyi hlayisiweke, hileswi vumbhoni bya kona byi nga twisisekiki kumbe byi nga kumiwangiki, kumbe hileswi vuswikoti ni vutshila bya sayense byi nga fikeleliki makumu lama nga kanetekiki hi ku kayivela ka byona. Xana swi nga va swi ri tano hi tinhlamuselo tin’wana ta Bibele leti nga riki ni vumbhoni bya xiviri lebyi humaka kun’wana?
Hi xikombiso, tinhlamuselo ta Bibele ta xivandla lexi nga vonakiki laha ku tshamaka vanhu va moya ti nga ka ti nga tiyisekisiwi—kumbe ku kanetiwa—hi sayense. Ku nga vuriwa leswi fanaka hi swiendlakalo swa masingita leswi boxiweke eBibeleni. A ku na vumbhoni lebyi eneleke lebyi twisisekaka kahle bya ntivo-misava malunghana ni Ndhambi ya misava hinkwayo enkarhini wa Nowa lebyi nga endlaka leswaku vanhu van’wana va swi kholwa. (Genesa, ndzima 7) Xana hi fanele hi gimeta hi leswaku leswi a swi endlekanga? Swiendlakalo swa matimu swi nga va leswi nga twisisekiki hi ku famba ka nkarhi ni hikwalaho ka ku cinca ka swilo. Kutani swi nga endleka leswaku leswi humeleleke eka ntivo-misava hi magidi ya malembe swi va swi herise vumbhoni byo tala bya Ndhambi, a hi swona ke?
Hambiswiritano, Bibele yi ni tinhlamuselo leti swi nga kotekiki ku ti tiyisekisa kumbe ku ti kaneta hi vumbhoni bya xiviri lebyi nga kona. Kambe xana sweswo swi fanele swi hi hlamarisa ke? Bibele a hi buku ya sayense. Kambe i buku ya ntiyiso. Ana se hi kambisise vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku vatsari va yona a va ri vanhu lava tshembekaka. Naswona loko va tshuka va vulavula hi timhaka leti fambisanaka ni sayense, marito ya vona hi lama pakanisaka naswona a ma na mianakanyo ya “sayense” ya khale leyi hundzukeke mintsheketo ntsena. Xisweswo sayense a hi nala wa Bibele. Hi ni xivangelo lexi twalaka xo swi kambisisa hi mianakanyo leyi pfulekeke leswi Bibele yi swi vulaka.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a “Ti-antipode . . . i tindhawu timbirhi leti nga ematlhelweni yo hambana emisaveni. Ntila lowu nga lo thwixi, exikarhi ka tona wu hundza hi le xikarhi ka misava. Rito leri nge ti-antipode ri vula ku suka enkondzweni ku ya enkondzweni hi Xigriki. Vanhu vambirhi lava yimeke eka ti-antipode va va va tshinelelane hi le mikondzweni ya vona.”1—The World Book Encyclopedia.
b Kahle-kahle misava i xirhendzevutana lexi phatekeke; yi phatekenyana etinsikeni ta yona.
c Tlhandla-kambirhi, i nchumu wa xirhendzevutana ntsena lowu vonakaka wu fana ni bolo loko u wu languta u ri eka tlhelo rin’wana ni rin’wana. Xirhengele xa xiphepherhele hi ntolovelo xi nga vonaka xi ri ni xivumbeko xa tandza, hayi xa xirhendzevutana.
d Mianakanyo leyi a yi pfumeriwa ngopfu enkarhini wa Newton a yi ri ya leswaku vuako byi tele swihalaki—“murhu” wa vuako—naswona ku rhendzeleka ka swihalaki leswi ku endla leswaku tipulanete ti rhendzeleka.
e Hi 1900, malembe lawa munhu a a languteriwa ku hanya wona ematikweni yo tala ya le Yuropa ni le United States a ma ri ehansi ka 50. Ku sukela enkarhini wolowo, malembe lawa ma engetelekile swinene, ku nga ri hikwalaho ka nhluvuko wa swa vutshunguri ntsena eku lawuleni ka mavabyi, kambe ni hikwalaho ka swiyimo leswi antswaka swa ku basa ni swa ku hanya eka swona.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni eka tluka 21]
Nhlamuselo leyi swi nga kotekiki ku yi tiyisekisa a swi vuli leswaku yi hoxile
[Xifaniso eka tluka 18]
Magidi ya malembe emahlweni ko va vanhu va vona misava yi ri xirhendzevutana va ri empfhukeni, Bibele a yi vulavule hi “širenḍev̌utana ša misava”
[Swifaniso eka tluka 20]
Sir Isaac Newton u hlamusele leswaku tipulanete ti hlayisiwa eminsokweni ya tona hi nkokelo