Grikiya Na Rhoma Ma Chele Vayuda Moya Wo Biha

KU KULA ka Mfumo wa Grikiya ku sungule etintshaveni ta Makedoniya. Hi kona laha Alekzanda loko a ri ni malembe ya va-20 a sunguleke ku hlula a kongome evuxeni. Hi 334 B.C.E., u kongomise vuthu ra yena eHellespont (Dardanelles), lowu hambanisaka Yuropa na Asiya. Magriki lama nga ehansi ka Alekzanda ma sungule ku hlula hi ku landzelelana hi rivilo ro kota ra “yingwe.” (Dn 7:6) Alekzanda u hlule Vaperesiya ekusuhi na Troy, etimbaleni ta Nambu wa Granicus kutani a va hlula hi ku helela eIsusi.

Magriki ma hlasele Siriya na Fenikiya, ma hlula Tiri endzhaku ko lwa tin’hweti ta nkombo. (Ezk 26:4, 12) Alekzanda u hlule Gaza a siya Yerusalema. (Zk 9:5) Loko a fike aEgipta u simeke muti wa Aleksandriya lowu veke xivindzi xa swikolo swo hambana-hambana. Loko a tlhela a tsemakanya Tiko leri Tshembisiweke, u hlule Vaperesiya nakambe, eGawugamela ekusuhi ni marhumbi ya Ninivha.

Alekzanda u kongome en’walungwini leswaku a ya hlula Babilona, Xuxani (Susa) na Persepolisi—xivindzi xa tihofisi ta vulawuri bya Peresiya. Kutani a tsemakanya tiko ra Peresiya, a ya eNambyeni wa Indasi laha namuntlha ku nga Pakistan. Hi malembe ya nhungu ntsena, Alekzanda se a a lawula misava hinkwayo. Kambe hi 323 B.C.E., loko a ri ni malembe ya 32, u dlayiwe hi dari eBabilona.—Dn 8:8.

Nkucetelo wa Magriki a wu ri wukulu swinene eTikweni leri Tshembisiweke. Khale ka masocha man’wana ya vuthu ra Alekzanda a ma tshama endhawini leyi. Hi lembe-xidzana ro sungula, a ku ri ni ntwanano wa miti leyi vulavulaka Xigriki (Dekapolisi). (Mt 4:25; Mr 7:31) Matsalwa ya Xiheveru a ma kumeka hi Xigriki. Ririmi leri tolovelekeke leri tirhisiweke ku hangalasa tidyondzo ta Vukreste a ku ri Xikoine (ku nga Xigriki lexi tolovelekeke).

Mfumo Wa Rhoma

Xana a ku humelela yini evupela-dyambu? Muti wa Rhoma—lowu eku sunguleni a wu vumbiwa hi ntlawa wa swimitana leswi nga eNambyeni wa Tiberi—wu sungule ku duma. Eku heteleleni, mavuthu lama tiyeke ya le Rhoma ni ku tiya ka mfumo wa wona hi tlhelo ra tipolitiki swi endle leswaku wu kota ku hlula tindhawu leti a ti lawuriwa hi tindhuna ta mune ta Alekzanda. Hi va-30 B.C.E., a swi ri erivaleni leswaku Mfumo wa Rhoma hi wona wu lawulaka, kutani ‘xivandzana lexi chavisaka’ lexi Daniyele a xi voneke exivonweni se a xi vonakala.—Dn 7:7.

Mfumo wa Rhoma a wu fuma ku sukela eBritain ku ya fika eAfrika N’walungu, wu sukela eLwandle ra Atlantic ku ya eNsonga-nkulu wa Peresiya. Hikwalaho ka leswi mfumo a wu rhendzela lwandle ra Mediteraniya, Varhoma a va ri vitana Mare Nostrum (Lwandle ra Hina).

Tiko ra Rhoma ri tlhele ri kucetela Vayuda, lava tiko ra vona a ri lawuriwa hi Mfumo wa Rhoma. (Mt 8:5-13; Min 10:1, 2) Yesu u khuvuriwe a tlhela a fa hi nkarhi wa ku fuma ka Hosi Tiberiyo. Vafumi van’wana va Varhoma va xanise Vakreste hi tihanyi kambe a va byi hlulanga vugandzeri bya ntiyiso. Endzhaku ka malembe-xidzana ya 13, mfumo wolowo wu sungule ku hlaseriwa hi Majarimani hi tlhelo ra le n’walungwini kasi evuxeni wu hlaseriwe hi vatsendzeleki lava hlaselaka.

[Mepe lowu nga eka tluka 26]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mfumo Wa Grikiya

Alekzanda u tlhandlamiwe hi tindhuna takwe ta mune

▪ Cassander

▫ Lysimachus

○ Ptolemy wo Sungula

• Seleucus wo Sungula

A2 ▪ GRIKIYA

A2 ▪ Atena

A2 ▪ AKAYA

A3 ○ Kirena

A3 ○ LIBIYA

B2 ▫ Bizantiyamu

B3 ○ KIPRA

B4 ○ No-amoni (Tebesi)

C3 Palimira (Tadimora)

C3 ○ Gerasa

C3 ○ Filadelfiya

C3 ○ Yerusalema

C3 ○ Seyene

G2 • Aleksandriya Marijiyana

Gondzo Ra Alekzanda

A2 ▪ MAKEDONIYA

A2 ▪ Pela

A2 ▫ TERESI

B2 ▫ Troyi

B2 ▫ Sarda

B2 ▫ Efesa

B2 ▫ Godiyamu

C2 ▫ Ankara

C3 • Tarso

C3 • Isusi

C3 • Antiyoka (wa Siriya)

C3 ○ Tiri

C4 ○ Gaza

B4 ○ EGIPTA

B4 ○ Memfisi

B4 ○ Alekzandriya

A4 ○ Xihlovo xa Siwa

B4 ○ Memfisi

C4 ○ Gaza

C3 ○ Tiri

C3 ○ Damaska

C3 • Alepo

D3 • Nisibisi

D3 • Gawugamela

D3 • Babilona

E3 • Xuxani

E4 • PERESIYA

E4 • Persepoli

E4 • Pasagadayi

E3 • MEDA

E3 • Ekibatana

E3 • Rhagayi

E3 • Hekatompilo

F3 • PARTIYA

G3 • ARIYA

G3 • Aleksandriya Ariyoni

G3 • Aleksandriya Profuthasiya

F4 • DRANJIYANA

G4 • ARAKOSIYA

G4 • Aleksandriya Arakosiyoramu

H3 • Kabulu

G3 • Drapasika

H3 • Aleksandriya Okiziyana

G3 • Drapasika

G3 • BAKTIRIYA

G3 • Baktra

G2 • Debente

G2 • SOGIDIYANA

G2 • Marakhanda

G2 • Bukhara

G2 • Marakhanda

H2 • Aleksandriya Eskheti

G2 • Marakhanda

G2 • Debente

G3 • Baktra

G3 • BAKTIRIYA

G3 • Drapasika

H3 • Kabulu

H3 • Takzila

H5 • INDIYA

H4 • Aleksandriya

G4 • GEDROSIYA

F4 • Pura

E4 • PERESIYA

F4 • Aleksandriya

F4 • KHARIMANIYA

E4 • Pasagadayi

E4 • Persepoli

E3 • Xuxani

D3 • Babilona

[Tindhawu tin’wana]

A3 KRETA

D4 ARABIYA

[Bodies of water]

B3 Lwandle ra Mediteraniya

C5 Lwandle ro Tshwuka

E4 Nsonga-nkulu wa Peresiya

G5 Lwandle ra Arabiya

[Rivers]

B4 Nayili

D3 Yufrata

D3 Tigri

G4 Indasi

[Mepe lowu nga eka tluka 27]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mfumo Wa Rhoma

A1 BRITAIN

A3 SPANIYA

B1 JEMANIYA

B2 GAWULU

B2 ITALIYA

B2 Rhoma

B3 Khateji

C2 ILIRIYA

C3 GRIKIYA

C3 Aktiyamu

C3 Kirena

D2 Bizantiyamu (Constantinople)

D3 ASIA MINOR

D3 Efesa

D3 Alepo

D3 Antiyoka (wa Siriya)

D3 Damaska

D3 Gerasa (Yaraxi)

D3 Yerusalema

D3 Aleksandriya

D4 EGIPTA

[Bodies of water]

A2 Lwandle ra Atlantic

C3 Lwandle ra Mediteraniya

D2 Lwandle ra Ntima

D4 Lwandle ro Tshwuka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Loko Ptolemy wa Vumbirhi a hete ku aka muti wa Rhaba u wu thye Filadelfiya. Ku lo sala marhumbi ya yindlu leyikulu ya mintlangu ya le Rhoma

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Dekapolisi muti wa Gerasa (Yaraxi)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Magondzo ya le Rhoma, yo fana ni leri, leri nga ekusuhi na Alepo, a ma fika eYuropa, Afrika N’walungu ni le Middle East. Vakreste va fambe hi magondzo lawa va chumayela ntiyiso wa Bibele