“Hlawulekani . . . ”

“Kambe, leswi loyi a nga mi vitana a hlawulekeke, hlawulekani na n’wina emahanyelweni hinkwawo ya n’wina. Hikuva ku tsariwile va ku: ‘Hlawulekani, hikuva mina ndzi hlawulekile.’”—1 PETRO 1:15, 16.

1, 2. (a) I xitsundzuxo xihi lexi a xi kombisiwe eka xihuku xa muprista lonkulu, naswona xi tirhe xikongomelo xihi? (b) Ha yini xitsundzuxo xa ku hlawuleka ka Yehova xi fanela namuntlha? (c) I xitsundzuxo xihi lexi Petro a xi nyikaka malunghana ni ku hlawuleka?

“E KU kwetsima ka Yehova.” Marito lawa yo nyanyula a ya kombisiwile leswaku hinkwavo va ma vona, ya kandziyisiwile ensimbhini yo xonga ya nsuku leyi tsimbiweke eka xihuku lexi ambariwaka hi muprista lonkulu wa Israyele. (Eksoda 28:36-38) Ya tirhe tanihi xitsundzuxo lexi vangamaka xa leswaku hi laha ku hambaneke ni matiko ya vuhedeni lama nyikeleke xichavo eka swikwembu leswi nga basangiki, Israyele a ri gandzela Xikwembu lexi baseke, lexi hlawulekeke.

² Loko ana se u ri un’wana wa Timbhoni ta Yehova, xana u tlangela ndlela leyi Xikwembu lexi u xi gandzelaka xi nga lexi tengeke, lexi baseke, lexi hlawulekeke ni lexi lulameke ha yona? Xitsundzuxo xa ntiyiso wo tano wa masungulo xi nga ha vonaka xi nga ri lexi lavekaka. Hikwalaho ke, tanihi vanhu va Yehova, hi katekisiwe hi vutlhari bya “swihundla leswi enteke swa Xikwembu”—vuprofeta lebyi rharhanganeke bya Bibele, ku tirhisiwa ka misinya ya milawu ya Bibele, dyondzo ya Bibele. (1 Vakorinto 2:10; ringanisa Daniel 12:4.) Kambe ke, swi le rivaleni leswaku ku tlangela loku humaka embilwini ka ku hlawuleka ka Yehova ka kayivela eka van’wana. Ha yini? Hikuva magidi lembe na lembe ya wela eka swivumbeko swa vunghwavava. Magidi lama engetelekeke ya rhamba nhlomulo hi ku nghenela swiendlo leswi nga kusuhi ni ku tlula nawu wa Bibele. Entiyisweni, van’wana a va wu twisisi ntikelo wa marito lama nga eka 1 Petro 1:15, 16 lama nge: “Kambe, leswi loyi a nga mi vitana a hlawulekeke, hlawulekani na n’wina emahanyelweni ya n’wina hinkwawo. Hikuva ku tsariwile va ku: ‘Hlawulekani, hikuva mina ndzi hlawulekile.’”

Xikwembu Lexi Hlawulekeke, Vagandzeri Lava Hlawulekeke

3. Risimu ra Muxe ri komba yini malunghana na Yehova?

³ U nga ha ku ‘munhu la nga hetisekangiki—a hlawuleka? A swi koteki!’ Hambi swi ri tano, xiya masungulo ya xitsundzuxo xa Petro. Muapostola laha u tshahe marito lawa eku sunguleni a ma kongomisiwe eka Israyele hi ku hatlisa endzhaku ka ku Vuya hi le Egipta. Hi ku tirhisa nkutsulo lowu wa singita, Yehova u hlavuteriwe tanihi Mukutsuri, Muhetisisi wa switshembiso, “i nhenha ya matimba.” (Eksoda 3:14-17; 15:3) Eka risimu leri tlangelaka ku lovisiwa ka Vaegipta eLwandle lero Tshwuka, Muxe manuku u hlavutele mhaka yin’wana eka Yehova a ku: “I mani la fanaka na wena, Yehova, e šikari ka ŝikwembu! I mani la kwetsimaka, la tengeke ku kotisa wena?” (Eksoda 15:11) Lexi i xiendlakalo xo sungula lexi rhekhodiweke lexi eka xona ku hlawuleka ku yisiweke eka Yehova.

4. (a) Yehova hi ‘lonkulu hi ku hlawuleka’ hi ndlela yihi? (b) Xisweswo Yehova u hambana ni swikwembu swa Kanana hi ndlela yihi?

⁴ Marito ya Xiheveru na Xigriki lama hundzuluxeriweke va ku ‘ku hlawuleka’ eBibeleni ya hundzisela mianakanyo ya ku va lexi ‘vangamaka, lexintshwa, lexi phyuphyisaka, lexi nga thyakisiwangiki ni lexi baseke.’ Xisweswo Muxe u kombise Yehova tanihi la baseke hi mpimo lowukulu, la nga faneriwangiki hi ku va la nga tengangiki, la nga thyakisekiki, la nga pfumeriki ku amukela lexi thyakeke. (Habakuk 1:13) Yehova u ve la hambaneke swinene ni swikwembu swa tiko leri Vaisrayele a va ta tshama eka rona ku nga ri khale—Kanana. Mapapila lama tshuburiweke eRas Shamra, muti lowu nga eribuweni ra lwandle ra le n’walungu wa Asiriya, ya nyika xivono lexi hikiweke, kambe hambi swi ri tano xi ri lexi voningaka, xa ndhumba ya swikwembu swa Vakanana. Mapapila lawa ya hlamusela swikwembu leswi, hi ku ya hi buku ya John Gray leyi nge The Canaanites, “a swi ri ni madzolonga, vukwele, leswi rhandzaka ku tirihisela, leswi navelaka leswo biha.”

5, 6. (a) Ku gandzela swikwembu leswi thyakeke ku khumbe Vakanana hi ndlela yihi? (b) Ku gandzela Xikwembu lexi hlawulekeke ku va khumbe njhani Vaisrayele?

⁵ Hi laha ku vhumbekaka, ndhavuko wa Vakanana wu kombise swikwembu swa vusopfa leswi a va swi gandzela. The Religion of the People of Israel ya hlamusela: “Mintirho yo tekelela swikwembu swa hava a yi langutiwa tanihi ku gandzela xikwembu. . . . Astarte [xikwembu xa xisati xa rimbewu] a xi ri ni nhlayo ya vatirheli va vavanuna ni vavasati lava a va hlamuseriwa tanihi vanhu lava tinyiketeke . . . va tinyiketele entirhweni wa xona wa vunghwavava.” Mudyondzi William F. Albright wa engetela a ku: “Hambi swi ri tano, lexi nyanyaka ku biha, vugandzeri bya vona lebyi talelaka eka rimbewu byi fanele byi mbombomele ku tlula mpimo eku onhakeni ka mahanyelo.” Vugandzeri bya ‘swifaniso leswi hlawulekeke’ swa rimbewu ra xinuna, ku gandzela hi vana, vungoma, nyanyuko, ku tekana ka maxaka, vusodoma ni ku etlela ni swihari—hinkwaswo leswi swi ve ‘ndlela ya tiko’ eKanana.—Eksoda 34:13; Levitika 18:2-25; Deuteronoma 18:9-12.

⁶ Yehova, hi tlhelo rin’wana, hi ‘lonkulu hi ku hlawuleka.’ A nga ka a nga ya pfumeleli manyala yo tano eka vagandzeri vakwe. (Psalma 15) Kutani ke, hi laha ku hambaneke ni swikwembu leswi thyakisaka swa Vakanana, Yehova u tlakuse vanhu vakwe. Loko a vula marito lawa Petro a a ta ma tshaha endzhakunyana, Yehova hi ku phindha-phindha u lerisile a ku: “Hlawulekani hikuv̌a nḍi hlawulekile, mina Yehova, Šikwembu ša ṅwina.”—Levitika 11:44; 19:2; 20:26.

‘Nawu Wu Hlawulekile, Wu Lulamile Naswona Hi Lowunene’

7, 8. (a) Vaisrayele a va ta ‘tikombisa va hlawulekile’ hi ndlela yihi? (b) Hambanisa Nawu wa Yehova ni Nawu wa le Babilona wa Hammurabi.

⁷ ‘Ku tikombisa va ri lava hlawulekeke’ a swi vulanga ku hetiseka kumbe ku amukela moya wa ntwelo-vusiwana wo hemba; ku vule ku tshembeka eka nawu lowukulu lowu nyikiweke Israyele hi ku tirhisa Muxe. (Eksoda 19:5, 6) Hi laha ku hambaneke ni nawu wun’wana wa tiko, Nawu wa Xikwembu a wu ta hlamuseriwa tanihi lowu ‘a wu hlawulekile, wu lulamile naswona wu ri lowunene.’—Varhoma 7:12.

⁸ I ntiyiso, Nawu wa Babilona wa Hammurabi, lowu ku vuriwaka leswaku wu rhangele Nawu wa Muxe, wu hlanganise nxaxamelo lowu fanaka wa timhaka. Yin’wana ya milawu ya wona, yo fana ni nawu wa ‘tihlo hi tihlo,’ kumbe ku tirihisela, ya fana ni Milawu ya Muxe. Xisweswo vaxopaxopi va swihoxo va vula leswaku Muxe u lombe milawu yakwe eka nawu wa Hammurabi. Hambi swi ri tano, nawu wa Hammurabi a wu endlanga nchumu handle ko dzunisa Hammurabi ni ku hetisisa timhaka takwe ta politiki. Nawu wa Xikwembu wu nyikeriwe Israyele ‘ku va endlela leswinene minkarhi hinkwayo, leswaku va ta hambeta va hanya.’ (Deuteronoma 6:24) Nakambe ku hava vumbhoni bya leswaku nawu wa Hammurabi wu tshama wu boha swinene eBabilona, wu tirha swin’wana handle ko va “mpfuno wa le nawini eka vanhu lava lavaka xitsundzuxo.” (The New Encyclopædia Britannica, nkandziyiso wa 1985, Vholumo 21, tluka 921) Hambi swi ri tano, Nawu wa Muxe a wu boha naswona wu hetisise swigwevo swo pfumala vutshembeki. Eku heteleleni, nawu wa Hammurabi wu kandziyisa ndlela yo tirhisana ni vadyohi; i 5 ntsena eka milawu ya wona ya 280 leyi nga minsivelo leyi kongomeke. Hambi swi ri tano, nsusumeto wa Nawu wa Xikwembu a wu ri wo sivela, hayi ku xupula, vabihi.

9. I nsusumeto wihi lowu Nawu wa Muxe wu veke na wona evuton’wini bya Vayuda?

⁹ Hi mhaka ya leswi a wu ‘hlawulekile, wu lulamile naswona wu ri wunene,’ Nawu wa Muxe wu ve ni nsusumeto wa matimba ehenhla ka vutomi bya munhu hi xiyexe bya Vayuda. Wu kongomise vugandzeri bya vona, wu lunghiselele Tisavata ta ku tshika ku tirha, wu lawule xivumbeko xa tiko xa ikhonomi, wu xaxamete swilaveko swin’wana malunghana ni swiambalo, naswona wu nyike vukongomisi lebyi pfunaka etimhakeni ta swakudya, ntirho wa rimbewu ni mikhuva ya mahanyelo lamanene. Hambi yi ri mintirho leyi tolovelekeke ya miri yi ve ehansi ka nkambisiso wa Nawu wa Muxe.

‘Nawu Wa Yehova Wu Basile’

10. (a) Ha yini Nawu wu khathalele swivandla swo tala swa vutomi? (b) Nawu wu kurise ku basa ka miri ni rihanyo lerinene hi ndlela yihi? (Katsa ni nhlamuselo.)

¹⁰ Milawu yo tano leyi xaxametiweke leyi hlanganisaka ku hanya ka siku na siku a yi ri na xikongomelo lexi tlakukeke: ku basisa Vaisrayele—emirini, emoyeni, emianakanyweni ni le mahanyelweni. Hi xikombiso, milawu leyi lavaka leswaku va hlamba, va celela thyaka ra vona, va pfaleriwa hikwalaho ka vuvabyi lebyi tlulelaka, kutani va papalata swakudya swo karhi leswi hinkwaswo swi kuriseke ku basa ka rihanyo ni ka miri.a—Eksoda 30:18-20; Levitika, ndzima 11; 13:4, 5, 21, 26; 15:16-18, 21-23; Deuteronoma 23:12-14.

11. A swi vula yini ku va lava thyakeke hi ntolovelo?

¹¹ Kambe ke, rihanyo lerinene ni mbasiso entiyisweni a swi ri swa vumbirhi eku baseni ka moya. Hi yona mhaka leyi munhu loyi kumbexana a dyeke swin’wana swa swakudya leswi siveriwaka, a veke ni vuxaka bya rimbewu, kumbe a khumbeke ntsumbu wa mufi nakambe a a vuriwa la nga basangiki hi ndlela leyi tolovelekeke. (Levitika, tindzima 11, 15; Tinhlayo, ndzima 19) Munhu wo tano la thyakeke xisweswo a a siveriwa ku hlanganyela evugandzerini—etimhakeni tin’wana ehansi ka ku vaviseka ka rifu! (Levitika 15:31; 22:3-8) Kambe xana minsivelo yo tano a yi ri ni ku yelana kwihi ni ku basa ka moya?

12. Milawu ya ku tenga loku tolovelekeke yi ku kurise njhani ku basa ka moya?

¹² Vugandzeri bya vuhedeni a byi kombisiwa hi vunghwavava, vugandzeri bya lava feke ni vusopfa. Kambe The International Standard Bible Encyclopedia ya kombisa: “Ku hava xiendlo xa rimbewu lexi a xi pfumeleriwa tanihi xitirho xo gandzela Yahweh. Hikwalaho ke, ntirho wo tano hinkwawo emhakeni leyi, wu nyikeriwe munhu la nga basangiki . . . Le Israyele vafi va amukele ku xiximiwa ka vona loku faneleke, kambe ku hava ndlela ni yin’we leyi a va nyikiwa xichavo lexi nga fanelangiki naswona a va kalanga va gandzeriwa . . . Xinakulobye xin’wana emintirhweni ya vaakelani va vahedeni, lexi a xi ta katsa nkhuvo, a xi nga koteki eka Muisrayele, hikuva swakudya swa vona a swi nga basanga.” Swileriso swa Nawu xisweswo swi vumbe “rirhangu” ro hambanisa eka swilo leswi thyakeke swa vukhongeri.—Vaefesa 2:14.

13. Nawu wu kurise ku basa ka mianakanyo hi ndlela yihi?

¹³ Nakambe Nawu wu hetisise ku basa ka mianakanyo ya Vaisrayele. Hi xikombiso, swileriso swa wona ehenhleni ka vuxaka bya vukati, swi tirhe ku kurisa mianakanyo ya munhu. (Levitika 15:16-33) Vaisrayele va dyondze ku tikhoma etimhakeni ta rimbewu, va nga wu amukeli nyanyuko lowu nga lawuriwiki ku fana ni Vakanana. Nawu wu tlhele wu dyondzisa vanamarheli va wona ku lawula mintlhaveko ni ku navela ka vona, wu sola ku anakanya ka makwanga.—Eksoda 20:17.

14. Nawu wa Xikwembu a wu ri lowu hlawulekeke malunghana ni ku kurisa ku basa ka mahanyelo hi ndlela yihi?

¹⁴ Hambi swi ri tano, lexi xiyekaka ngopfu eka hinkwaswo, a ku ri ku kandziyisa ka Nawu ka ku basa ka mahanyelo. I ntiyiso, nawu wa Hammurabi na wona wu sole swihoxo swo tano swo fana ni vuoswi. Hambi swi ri tano, xihloko lexi nga eka The Biblical Archaelogist xi te: “Hi laha ku hambaneke ni Vababilona ni Vaasiriya lava languteke vuoswi tanihi vugevenga byo lwisana ni malunghelo lama nga enawini ya wanuna ntsena, nawu wa Testamente ya Khale wu xiya vuoswi byi ri lebyi na byona byi nga nandzu lowukulu wo lwisana ni mahanyelo lamanene.”

15. (a) Kombisa ndlela leyi Muisrayele a nga ha vaka a endle matshalatshala lama xiyekaka leswaku a tshama a basile ha yona. (b) Vaisrayele va pfunekise ku yini ematshalatshaleni yo tano?

¹⁵ Manuku ke, marito ya mupisalema i ya ntiyiso swonghasi: “Ku lerisa ka Yehova ku basile, ku hanyanyisa mahlo.” (Psalma 19:8) Hi laha ku amukelekaka, minkarhi yin’wana ku tshama u basile ku lave matshalatshala lama xiyekaka. Vamanana lavantshwa, mavhiki ntsena endzhaku ka ku velekiwa ka vana va vona, va boheke ku ya eYerusalema leswaku va ya basisiwa. (Levitika 12:1-8; Luka 2:22-24) Vavanuna ni vavasati a va laveka leswaku va tibasisa hi mfanelo endzhaku ka vuxaka bya vukati, kun’we ni le ka swiyimo swin’wana leswi yelanaka na swona. (Levitika 15:16, 18; Deuteronoma 23:9-14; 2 Samuel 11:11-13) Loko va landzele Nawu hi rixaladza ivi va tshama va basile, a va ta ‘tipfuna’—enyameni, emianakanyweni, emahanyelweni ni le moyeni. (Esaya 48:17) Nakambe, ntikelo ni vuento bya ku tshama va basile a swi ta kandziyisiwa eka vona hi laha ku heleleke. Lexi antswaka ngopfu, matshalatshala yo tano lamanene yo hlayisa ku hlawuleka a ya ta va kumela ku amukeriwa hi Xikwembu.

Ku Basa eMisaveni Leyi Thyakeke

16, 17. (a) Vakriste namuntlha va fanele ku va lava baseke ku fikela kwihi? (b) Ha yini ku tshama u basile swi nonon’hwa namuntlha? (c) Vanhu lava dumeke va hlulekise ku yini ku va swikombiso-nkulu?

¹⁶ Sweswi hi nga tlangela marito ya Petro eka Vakriste hi laha ku antswaka: “Tanihi vana lava nga ni ku yingisa, mi nga landzi ku navela ka n’wina loko biha loku a mi ri na kona mi nga si tiva nchumu. Kambe, leswi loyi a nga mi vitana a hlawulekeke, hlawulekani na n’wina emahanyelweni hinkwawo ya n’wina. Hikuva ku tsariwile va ku: ‘Hlawulekani, hikuva mina ndzi hlawulekile.’”—1 Petro 1:14-16.

¹⁷ Hi laha ku amukelekaka, leswi a swi olovi. Hinkwako laha hi langutaka kona, hi vona vanhu va endla vukanganyisi, ku pfumala vutshembeki, rigangugangu. The New York Times yi vikile: “Maamerika hi xitalo ya hlawula ku hanya kun’we ya nga si tekana.” Hambi va ri vanhu lava dumeke va veka swikombiso leswi nga nyawuriki. Van’wana va vanhu lava dumeke swinene emisaveni namuntlha eswivandleni swa mintlangu, tipolitiki ni ku tirivatisa va endla manyala erivaleni. “Swi khomisa gome hi ndlela yo chavisa,” ku vilele muhlaleri wa mintlangu, “ku tshemba munhu tanihi xikombiso-nkulu ivi u endla leswaku van’wana va khomisiwa tingana.” Xiphiqo hi xihi? Vatlangi vo hlayanyana lava dumeke va boxe ku tirhisiwa loko biha ka swidzidzirisi. I kangani laha hakanyingi vanhu lava langutiwaka tanihi lava tlakukeke va hanyaka vutomi lebyi nga basangiki, ina, hambi byi ri lebyi thyakeke, tanihi vaoswi, timbhisa, vasodoma, vasodoma va xisati, makhamba, vaxisi ni vatirhisi va swidzidzirisi! Va nga ha vonaka va basile emirini, kambe milomu ya vona yi tele hi ririmi leri thyakisaka, leri nga nyawuriki. Va nga ha tsakela ni ku vungunya mikhuva leyinene erivaleni, va tinyungubyisa hi mintirho ya vona ya vunghwavava.

18. Vo tala lava hanyaka vutomi lebyi thyakeke ‘va tshovela leswi va swi byaleke’ hi ndlela yihi?

¹⁸ Kambe ke, marito ya Bibele a ma bakanyeriwi etlhelo hi ku olova: “Xikwembu a xi vungunyiwi; [“Ku hava ku tinwaya nhompfu eka Xikwembu.”—Byington] Xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, u ta tshovela xona; loyi a byalelaka swa ntumbuluko wa yena wa nyama, u ta tshovela leswo bola leswi humaka eka ntumbuluko wa yena wa nyama.” (Vagalatiya 6:7, 8) Hakanyingi mahanyelo layo biha ya vanga vuvabyi, kumbe hambi ku ri rifu ra xihatla leri humaka eka vuvabyi byo fana ni thusula, vuvabyi bya tingana na AIDS, ku boxa lebyi hlawulekeke. Ku pfumala ku ringanisela emianakanyweni ni le mintlhavekweni, gome na hambi ku ri kona ku tihinga minkarhi yin’wana na swona i vuyelo bya mahanyelo ya mpfangano wa rimbewu. Kutani hambi leswi lava va hlanganyelaka emintirhweni ya vunghwavava va nga ha hlekaka lava va ringetaka ku tihlayisa va basile hi ku delela, ku hleka ka yima loko vasandzi va sungula ku ‘tshovela leswi va swi byaleke.’—Ringanisa Varhoma 1:24-27.

19, 20. Vafundhisi va Vujagana va tikombise va ri lava thyakisiweke hi tlhelo ra vukhongeri ni mahanyelo hi ndlela yihi?

¹⁹ Nakambe hi hanya emisaveni leyi thyakisiweke hi tlhelo ra vukhongeri. Vafundhisi va nga ha ambala swiambalo swo xonga, leswi baseke, kambe va dyondzisa mikhuva ni tidyondzo leti nga tengangiki ta Vubabilona, to fana ni ku gandzela swikwembu swa hava, Vunharhu-un’we, ndzilo wa tihele, ku ka moya wa munhu wu nga fi ni phagatori. Va fana ni varhangeri va vukhongeri lava Yesu a nga te ha vona: “Mi ni khombo n’wina vatsari ni Vafarisi, vakanganyisi, hikuva mi fana ni masirha lama basisiweke, lama vonakaka ma sasekile ehandle, kasi endzeni ku tele marhambu ya vafi ni hinkwaswo leswa thyaka. Hi mukhuva wolowo vanhu va mi vona mi ri lavo lulama ehandle, kasi endzeni, mi tele ku kanganyisa ni ku homboloka.”—Matewu 23:27, 28.

²⁰ Vafundhisi va amukela ni thyaka entlhambini wa vona. Vanhu lava va tivekaka va ri ni vunghwavava ni ku thyaka—vaendli va vumbhisa, vuoswi, vusodoma—va pfumeleriwa va tshama va ri exiyin’weni lexinene. Eyinhleni leyi, Newsweek ya vika: “Mutivi wa miehleketo Richard Sipe wa le Maryland, khale ka muprista, u hetelela hi leswaku kwalomu ka 20 wa tiphesente ta vaprista va Khatoliki va le U.S. va 57 000 i vasodoma . . . Vativi van’wana va vutshunguri bya miri va anakanya leswaku nhlayo ya ntiyiso namuntlha yi nga ha va ekusuhi ni 40 wa tiphesente.” Mufundhisi wa Khatoliki John J. McNeill (musodoma la pfumeleke) u yimelela vusodoma erivaleni: “Rirhandzu exikarhi ka vasodoma vambirhi va xisati kumbe vasodoma vambirhi va xinuna, lava amukelaka leswaku i rirhandzu leri vumbiweke ra vanhu, a hi xidyoho naswona a swi susi varhandzani ekungwini ra Xikwembu, kambe ri nga va rirhandzu leri hlawulekeke.”—The Christian Century.

21. Xitsundzuxo lexi nge “E ku kwetsima ka Yehova” xi fanerisa ku yini eka hina namuntlha?

²¹ Xitsundzuxo lexi kombisiweke eka xihuku xa muprista lonkulu xisweswo xi fanela swinene ku tlula rini na rini: “E ku kwetsima ka Yehova.” (Eksoda 28:36) Ina, Yehova u lava ni ku kombela leswaku hi tshama hi basile etimhakeni hinkwato! Kambe xana munhu a nga swi endlisa ku yini sweswo? Hi swihi swivandla leswi nga lavaka mianakanyo yo karhi? Xihloko lexi landzelaka xi ta kanela hi swivutiso leswi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

Swivutiso Swa Mpfuxeto

◻ Yehova hi ‘lonkulu hi ku hlawuleka’ hi ndlela yihi, naswona leswi swi vula yini eka vagandzeri vakwe?

◻ Nawu wa Muxe a wu hambanisa ku yini ni milawu ya matiko laman’wana hinkwawo?

◻ Nawu wa Muxe wu kurisa ku basa ka miri, ka moya, ka mianakanyo ni ka mahanyelo hi ndlela yihi?

◻ Vo tala lava hanyaka vutomi lebyi thyakeke ‘va tshovela leswi va swi byaleke’ hi ndlela yihi?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Vukhongeri bya swikwembu leswi thyakeke byi yise eku thyakisiweni ka Vakanana hi voxe

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the British Museum, London

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Nawu wa Hammurabi wu tise ku hleleka eka vulawuri ni hosi leyi kwetsimisiweke, kambe a wu tisanga ku hlawuleka eka Vababilona

[Xihlovo Xa Kona]

Louvre Museum, Paris