Khezariya Ni Vakriste Vo Sungula

MUTI wa khale wa le ribuweni ra lwandle wa Khezariya, lowu sunguriweke hi Heroda Lonkulu emahlweninyana ka ku tswariwa ka Yesu Kriste, wu ve ndhawu ya switshuburiwa swa vayimburi swo hlayanyana swa sweswinyana. “Norho Wa Hosi Heroda,” nkombiso wa swikumiwa leswi, sweswi wu le Amerika Dzonga.a

Heroda a a lava ku rhandziwa hi mufumi wa Rhoma Khezari Awugusto. Xisweswo, u thye muti wolowo ku Khezariya (leswi vulaka ku, “I wa Khezari”) ni hlaluko ra wona ku Sebastos (vito ra Xigriki leri vulaka ku “Awugusto”). Vatirhi va Heroda va ake hlaluko leri hlamarisaka ro ringana kwalomu ka swikepe swa dzana, naswona va ake tempele leyikulu yi ri na xifaniso lexikulu xa vugandzeri bya mufumi.

Vulawuri Bya Rhoma

Khezariya wu ve vuako bya le nawini bya vatirhela-mfumo va Rhoma—vavanuna lava a va lawula Yudiya. Khezariya a wu ri xivindzi xa ntirho wa politiki ni wa nyimpi wa Rhoma. A ku ri kwalaho laha mutirhela-mfumo wa nyimpi Korneliyo ni “maxaka ya yena ni vanghana va yena” lava nga riki Vayuda va veke vo sungula lava nga yimbangiki ku amukela Vukriste kona. (Mintirho, ndzima 10) Muevangeli Filipi u yile eKhezariya; muapostola Petro u endle hi laha ku fanaka. Swikepe swin’wana leswi muapostola Pawulo a swi tirhiseke emaendzweni ya yena ya vurhumiwa a swi yima ehlalukweni ra Khezariya. Naswona kwalomu ka lembe ra 56 C.E., Pawulo na Luka va tshame ekaya ra Filipi, loyi kahle-kahle a a ake kwalaho ni loyi vana va yena va mune va vanhwanyana na vona va tirheleke Xikwembu.—Mintirho 8:40; 12:18, 19; 18:21, 22; 21:8, 9.

A ku ri eKhezariya laha Pawulo a yisiweke kona ku humelela emahlweni ka Felikisi mufumi wa Rhoma. Kwalaho Pawulo u tlhele a vula marito ya yena lama dumeke eka Festo a ku: “Ndzi kombela ku avanyisiwa hi Khezari!”—Mintirho, tindzima 23-26.

Nkombiso

Loko u nghena enkombisweni lowu, u langutana ni xifaniso xa Tyche, xikwembu xa xisati xa Khezariya. Vito ra xona ri vula ku “Nkateko.” Hambi swi ri tano, Vakriste kwalaho a va tshembela eka Yehova, Xikwembu xa ntiyiso hayi eka xikwembu xa xisati xa nkateko. Nakambe a va ri na ripfumelo eka Yesu Kriste, loyi Hosi Heroda a ringeteke ku n’wi dlaya.

Emakamareni mambirhi lama landzelaka, u vona ndlela leyi vayimburi va yimbuleke swilo leswi kumekeke eKhezariya ha yona ni ndlela leyi hlaluko ri akiweke ha yona. Kutani ke, ekamareni ra vumune, u vona kopi ya swin’wana swa swikumiwa-nkulu eKhezariya. Tsalwa leri hi rona ntsena leri tiviwaka ra mufumi wa Rhoma loyi Yesu Kriste a yisiweke emahlweni ka yena. Tsalwa leri ri hlayeka hi ndlela leyi: “Pontiyo Pilato, ndhuna-nkulu ya Yudiya.”

Nakambe ekamareni leri ku ni tikhoyini timbirhi letintsongo leti endliweke hi koporo ni thini leti ti tsakisaka swinene. Yo sungula (exineneni) yi ni marito lama nge: “Lembe ra vumbirhi ra ntshuxeko wa Siyoni.” Eka ya vumbirhi ku ni marito lama nge: “Lembe ra vumune eku kutsuriweni ka Siyoni.” Swichudeni swi ri tikhoyini leti i ta 67 C.E. na 69 C.E. “Ntshunxeko” lowu ku kombeteriwaka eka wona a ku ri nkarhi lowu Vayuda va fumeke Yerusalema, endzhaku ka loko Cestius Gallus a tshike ku hlasela ka yena mavuthu ya Rhoma hi lembe ra 66 C.E.

Ku tshika koloko ku endle ku baleka eYerusalema ku koteka. Vanhu lava pfumeleke eka Yesu va balekile, hikuva hi ku kongoma u te: “Kutaku loko mi vona muti wa Yerusalema wu rhendzeriwile hi tinyimpi, tivani leswaku ku hangalasiwa ka wona ku kusuhi. Hi nkarhi wolowo, lava nge Yudiya, a va tsutsumele tintshaveni; lava nge mutini, a va hume ka wona; kutani lava nge handle etikweni, va nga tshuki va nghena emutini.” (Luka 21:20, 21) Kahle-kahle, vaendli va tikhoyini leti ta “ku hlula” a va ri ni mianakanyo yintsongo ya ku lovisiwa loku va rindzeleke!

Hi lembe ra 70 C.E., vuthu ra Rhoma ri vuyile, ri hlula Yerusalema kutani ri mbundzumuxa tempele. Hi ku ya hi Josephus, va dlaye vanhu vo tlula miliyoni lava a va hlengeletanele Paseka emutini. Titus ndhuna ya Rhoma u tlangele ku hlula loku—ni siku ra ku tswariwa ka makwavo wa yena Domitian—hi mintlangu endlwini ya mintlangu eKhezariya. Kwalaho vabohiwa va 2 500 va hoxiwe eka swiharhi swa nhova, va hisiwa kumbe va dlayiwa hi mintlangu ya ku lwa.

Kamara leri landzelaka ra nkombiso ri khome xifaniso xa Artemis xikwembu xa xisati xa ku veleka lexi endliweke mavele yo tala xa Efesa. Lexi i xikwembu lexi fanaka xa Efesa lexi vagandzeri va xona a va endle mpfilumpfilu aEfesa loko ku chumayela ka Pawulo ku vangele vo tala ku tshika vugandzeri lebyi nyenyetsaka bya xifaniso ivi va landzela Yesu Kriste.—Mintirho 19:23-41.

Nkombiso wa swirhengele swa swibye swa vumba leswi petlukeke wu kombisa mbango wa ku famba ka lembe xidzana ro sungula hi laha wu kombisiweke ha kona eMatsalweni. Endlwini yin’we ntsena yo hlayisela swibye ya khale, swiphemu swa swibye swa vumba swi kumiwe etindhawini ta le kule swinene to tanihi Yugoslavia, Italy, Spain kumbexana ni le Afrika N’walungu. Hi ku famba-famba ko tano ko leha, swa olova ku twisisa leswaku vaendzi vo huma etindhawini ta le kule ta Mfumo wa Rhoma va nga ha va va ve kona eYerusalema hi Pentekosta ya 33 C.E. Kwalaho, vo tala va twe mahungu lamanene hi ririmi ra vona vini, va va vapfumeri naswona va khuvuriwa. Kumbexana, van’wana va fambe ni mahungu lamanene ematikweni ya vona vini hi swikepe ku suka eKhezariya.—Mintirho, ndzima 2.

Ekamareni leri landzelaka, ribye ro basa lerikulu ra xivumbeko xa rekthengula ri seketela swipetlu swa maribye ya mavula ya lembe xidzana ra vunharhu kumbe ra vumune. Eku sunguleni a yi longoloxe mintlawa ya 24, kumbe vurunguri, bya mindyangu ya vuprista hi nongonoko lowu yi tirheke ha yona etempeleni ya le Yerusalema. Tempele leyi yi tshame yi ri marhumbi hi malembe ya dzana, kambe Vayuda a va tiyiseka leswaku ku nga ri khale yi ta kondleteriwa. Hi malembe xidzana endzhakunyana a va ha khongela leswaku Xikwembu xi ta kondletela mindyangu ya vuprista esikwini ra vona. Kambe tempele a yi kondleteriwanga. Yesu u vhumbe ku lovisiwa ka yona. Naswona emahlweni ka ku mbundzumuxiwa ka yona, muapostola Pawulo, Muyuda ni khale ka Mufarisi, u boxile leswaku Xikwembu xi sive tempele yoleyo hi xin’wana lexi antswaka—hi tempele leyikulu swinene ya moya, leyi muako lowu endliweke hi mavoko eYerusalema a wu fanekisela kumbe ku yimela yona ntsena.—Matewu 23:37-24:2; Vaheveru, tindzima 8, 9.

Malembe xidzana ma hundzile ni vahluri va tile va tlhela va hundza. Marhumbi ya Khezariya eku heteleleni ma nghene ehansi ka sava ni lwandle. Kwalaho ma rindzele vayimburi va manguva lawa, lava vuyimburi bya vona byi hi pfuneke ku twisisa ku antswa mayelana ni vutomi eminkarhini ya khale na hi swilo swin’wana leswi hi swi hlayaka eRitweni ra Xikwembu, ku nga Bibele.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Tyche, xikwembu xa xisati xa Khezariya xa “nkateko”

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 23]

Courtesy of the Natural History Museum of Los Angeles County

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 24]

Aaron Levin

Ya Timuyiziyama Ya Israyele; swifaniso swo huma emuyiziyama wa Israyele, Yerusalema

Courtesy of the Natural History Museum of Los Angeles County