“Nguva Ya Makwanga”

LOKO munhu a ri ni ku nonon’hweriwa eku heriseni ka mukhuhlwana lowu tolovelekeke, xana a nga swi kotisa ku yini ku herisa vuvabyi lebyi rharhanganeke swinene bya makwanga?

Swi vonaka onge makwanga ni vutianakanyi a swi kali swi lava ku dyondziwa—entiyisweni swi kona ku sukela evuhlangini. U nga languta tincece timbirhi leti huhwaka hi swilo swa tona swo tlangisa kutani u vona sweswo.

Makwanga eka munhu un’wana ni un’wana ma tolovelekile swinene naswona ma bihe ngopfu, kambe loko swi ta eka makwanga ya tiko kumbe matiko hinkwawo, timiliyoni ti khumbiwa hi ndlela leyi vavisaka. Hi xikombiso, teka ku xaviselana ka swidzidzirisi ka matiko hinkwawo. Magazini wa ririmi ra Xipaniya wu vula leswaku leri i bindzu lerikulu swinene ra misava—R780 ya magidi wa timiliyoni hi lembe. Timiliyoni ta vutomi ta onhiwa, naswona mafu lama nga hlayekiki lama nga si fikeriwaka hi nkarhi ma vangiwa hi ku tirhisiwa loko biha ka swidzidzirisi. I yini xihlovo lexikulu xa ku andza loku chavisaka ka ku xavisiwa ka swidzidziri? Handle ko kanakana, i makwanga.

World Press Review yi kandziyisa nsusumeto lowu wa makwanga. Yi tshaha magazini wa mahungu wa le Madrid, Cambio 16, lowu nge “i tiphesente ta 10 ku ya ka 20 ntsena ta mimpindzulo hinkwayo ya ku xavisiwa ka swidzidzirisi leti yaka eka matiko lama swi endleke. Tiphesente tin’wana ta 10 ti rhumeriwa endzhaku eka vaxavisi tanihi to aka tilaboratori, mimovha ni matlhari. . . . Leti saleke ti ya ematikweni lama xavaka ni le ka mimpindzulo ya xibalo ya fambiselo ra vuvekisi bya misava.”

Leswi swi kaneta langutelo ra leswaku ku pfumala i xivangelo xa makwanga, leswaku makwanga ko va mukhuva wa swisiwana kumbe lava tsoniwaka malunghelo. Handle ko kanakana, makwanga i ku hluleka loku hangalakeke ka munhu loku katsaka langutelo hinkwaro leri hoxeke ra vanhu, ku katsa ni lava nga riki swisiwana nikantsongo. Wun’wana wa mimfungho leyi nga tolovelekangiki ya makwanga hi leswaku byi onha swinene—hambi ku ri vanhu lava hi ntolovelo va anerisekaka hi ndzalo ya vona evuton’wini va ta kombisa makwanga loko hi xitshuketa va nyikiwa nkarhi.

Mutsari wa tinyuziphepha Meg Greenfield u phofula marito yo hlomula mbilu a ku: “Pfula phepha ra wena ra siku rin’wana ni rin’wana leri nyikiweke kutani u hlaya hi ta vaavanyisi lavakulu ni vaxupuli lava hlawulekeke ni maendzo lama kanakanisaka, ku xisa ni ku kanganyisa ni ku hundzeleta, naswona swi ni ntshikilelo lowukulu. Hambi ku ri ku amukela leswaku swin’wana swa swihehlo leswi tisiwaka a swi na xisekelo naswona swin’wana swa herisiwa, eka mina swi le rivaleni leswaku nkarhi na nkarhi vanhu va endle swilo naswona va pfumeleriwe ku papalata swilo leswi a swi nga fanelanga swi pfumeleriwile nikantsongo. . . . Leswi hi leswi hi swi voneke: hambi ku ri nkhathalelo wa hina lowukulu i ku tianerisa, makwanga.”

Xana Ma Hangalake Ku Fika Kwihi Ke?

Makwanga a hi nchumu lowuntshwa exikarhi ka vanhu, hambi leswi handle ko kanakana ma engetelekeke hikwalaho ka mintshikilelo ya vutomi bya lembe xidzana ra vu-20. Makwanga ma hangalake swinene lerova vuhleri bya The Christian Century byi nyika khume ra malembe ra va-1980 vito leri vonakaka ri fambisana ni mavito yo tanihi lama nge “Nguva Ya Nhlomulo” ya va-1950 kumbe “Khume Ra Malembe Ra Vumina” ra va-1970. Byi nyika ra va-1980 vito leri nge “Nguva Ya Makwanga”!

Namuntlha, makwanga ma nga voniwa exivandleni xin’wana ni xin’wana laha vanhu va hlanganaka kona swin’we—eswivandleni swa mintirho, eswikolweni ni laha va hlanganaka hi xitalo kona. Ma nghenise nhlohlotelo wa wona lowu onhaka emabindzwini, etipolitikini hambi ku ri enxaxamelweni wa vukhongeri bya misava.

Hakanyingi makwanga ma vanga ku onha loku nga riki enawini kumbe vukanganyisi. Hi xikombiso, The Canberra Times, yi nyika Australia xichavo lexi kanakanisaka tanihi leri nga emahlweni eka vukanganyisi bya ndzindza-khombo wa mimovha emisaveni. Law Society Journal ya le Australia yi vonaka yi seketela leswi, yi ku: “Swihehlo/tinhlamuselo ta vukanganyisi leti vuriweke hi vanhu lava endleke ndzindza-khombo ti endla leswaku tikhampani ta ndzindza-khombo ni vanhu lava endleke ndzindza-khombo lowu nga kongomangiki, va lahlekeriwa hi timiliyoni ta tidolara lembe na lembe.” Nyuziphepha leyi yi engetela leswaku “i xiphiqo lexikulu lexi hambetaka, ngopfu-ngopfu etindhawini ta ndzindza-khombo wa ndzilo, nhundzu ya hlaluko, movha ni nundzu ya le kaya.”

Kutani swa olova ku twisisa mhaka leyi ha yona vanhu vo tala va honisaka mianakanyo ya leswaku makwanga ya ta kala ma herisiwa. Phela va vona onge hi ta tshama hi ri na makwanga ni leswaku misava leyi nga hava makwanga ko va norho lowu nga kotekiki.

Makwanga Ma Ta Herisiwa

Xitiyisekiso lexi nga laha henhla lexi twalaka xi nga koteki xi nga endliwa exisekelweni xihi ke? Xi sekeriwe entiyisweni wa leswaku vutomi lebyi nga hava makwanga ana se bya fikeleriwa. Hambi loko ku fikelela loku ku nga hetisekanga, swi kombisa leswi swi nga endliwaka hi dyondzo ni nsusumeto lowu faneleke. Xihloko lexi landzelaka xi ta kombisa ndlela leyi ku nga vaka ni misava leyi nga riki na makwanga hi laha ku heleleke ha yona.