Xana Ku Rhula Ka Misava Ku Le Vugima-musi?
EMATIN’WINI hinkwawo, a ku si tshama ku pfumaleka makungu ya ku rhula ni swihlambanyiso swo hambana-hambana swa ku rhula. Kambe lexi vavisaka, swi vonaka ku ri ni tinyimpi to tala leti endlaka leswi swi va swa hava. Mayelana ni mintwanano ni swihlambanyo swa ku rhula, vanhu vo tala va dyondze ku ka va nga veki ntshembo lowukulu eka swona.
Hambi swi ri tano, hi malembe ma nga ri mangani lama hundzeke, vaxiyi vo tala ni vakambisisi va mahungu va sungule ku vona leswaku xin’wana lexi hambaneke xa humelela. Va vona onge, ku nga khathariseki swiphiqo leswi nga kona, lowu ku nga va ku ri nkarhi lowu vekeriweke ku rhula ka misava. “Ntshembo wo herisa madzolonga hi ku rhula wu tiyisiwe hi laha ku antswaka ku tlula rihi na rihi ku sukela loko ku hele Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava,” ku vule Stockholm International Peace Institute. Munyiki wa mahungu la dumeke hikwalaho ka swiendlakalo leswi fambaka hi xihatla eYuropa Vuxa u susumeteriwe ku vula a ku: “Ku rhula emisaveni ku vonaka ku koteka swinene ku tlula nkarhi wihi na wihi hi mpfhuka ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hambi ku ri magazini lowu nge The Bulletin of Atomic Scientists wu kombise mianakanyo leyi. Hi 1988 wu hundzuluxe wachi ya wona leyi dumeke ya siku ra ndzoviso ku suka eka timinete tinharhu ku ya exikarhi ka vusiku yi ya eka ntsevu wa timinete ku ya exikarhi ka vusiku, kutani hi April 1990 yi tlheriseriwa nakambe endzhaku ku ya ka khume ra timinete ku ya exikarhi ka vusiku.
Hinkwaswo leswi swi vumbe ku langutela lokukulu ni ntshembo loko ku nga si tlhelela nyimpi ya le Middle East. Kambe ku ta fika ni sweswi va vulavula hi Nyimpi ya Vusukumbele ni ku phikizana hi ku endla matlhari exikarhi ka mimfumo leyikulu tanihi leswi nga hela. Van’wana a a va pimanyeta leswi ku nga ta endliwa swona hi mali hinkwayo leyi mimfumo yi nga ta yi hlayisa loko ku hungutiwa mali leyi tirhiseriwaka nyimpi. Xana ku nga ha va ku ri leswaku nkarhi wa ku rhula ka ntiyiso wu fikile hakunene? Xana matiko entiyisweni ma dyondza ‘ku fula swikomu hi mabanga ya vona ni ku fula masikiri hi matlhari ya vona’? (Esaya 2:4) Xana mintiyiso yi kombisa yini?
Tinyimpi Leti Rivariweke
“Ku hela ka nyimpi ya vusukumbele ni ku twanana lokuntshwa exikarhi ka Vuxa ni Vupela-dyambu swi ringe vo tala ku tshemba leswaku ku rhula i mhaka ya siku na siku,” ku xiya The Economist ya le London. “A swi tano. Hambi loko yi ntshunxeke eka xihlovo xin’we lexikulu xa ku hambana, misava ya ha ri na swo tala leswintsongo.” Hi yihi minkwetlembetano, kumbe tinyimpi leti “letintsongo”?
Lentz Peace Research Laboratory, nhlangano lowu ntshunxekeke wa vulavisisi eUnited States, wu vika leswaku ku sukela hi September 1990, kwalomu ka 15 wa tinyimpi a ti lwiwa emisaveni hinkwayo. Leswi a swi katsi ku tekiwa ka Kuwait hi Iraq, tanihi leswi xiviko xi hlayeke ntsena tinyimpi leti ku nga fa kwalomu ka gidi ra vanhu hi lembe ku fikela enkarhini wolowo. Tin’wana ta tinyimpi leti a ti ri karhi ti ya emahlweni hi malembe ya 20 kumbe ku tlula. Hinkwato ti teke vutomi byo ringana 2 900 000, naswona vo tala va lava a ku ri vaaka-tiko. Nhlayo leyi a yi va katsi lava nga fa etinyimpini to chavisa swinene leti nga hela elembeni leri nga hundza, tanihi ta le Uganda, Afghanistan, na Iran-Iraq.
Kwalomu ka timiliyoni tinharhu ta vanhu ti dlayiwile loko ku vuriwa leswaku misava yi rhurile! Sweswo hi swoxe swa vava. Hambi swi ri tano, lexi vavisaka ngopfu hi leswaku ku na tinyimpi to tala leti yaka emahlweni ti nga xiyiwi hi ku helela—naswona ti nga ririwi—hi misava hinkwayo. Hi leti nga vuriwaka tinyimpi leti rivariweke, tanihi leswi to tala ta tona—ku wutliwa ka mimfumo, tinyimpi ta xin’wana-manana, minhlungo—ti lwiwaka eka rin’wana ra matiko lama nga hluvukangiki ngopfu. Eka vanhu vo tala ematikweni yo fuwa, ya swa vumaki, vanhu va hafu ya miliyoni lava dlayiweke eSudan, kumbe nharhu xa miliyoni lava dlayiweke eAngola, va vonaka va nga vulanga nchumu eka vona. Entiyisweni, ku na lava vulaka leswaku misava yi le nkarhini wa ku rhula lowu nga si tshamaka wu va kona hi mpfhuka ku hela Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava hikuva a a ku nga na nyimpi exikarhi ka matiko lama hluvukeke naswona, ku nga khathariseki ku hambana lokukulu ni ku endla matlhari, mimfumo leyikulu a a yi nga si hlaselana.
Xana Ku Na Ntshembo Wa Ku Rhula?
Loko ku rhula swi vula ntsena ku pfumaleka ka nyimpi ya nyutliya emisaveni hinkwayo, kutani ke, kumbexana un’wana a nga ha vula leswaku matiko ya misava ana se ma humelela eka matshalatshala ya wona ya ku rhula. Xiga lexi nge Ndzoviso Lowu Tiyeke Lowu Katsaka Hinkwerhu hi xona lexi nga khoma mimfumo leyikulu ku fikela sweswi. Kambe xana swoleswo i ku rhula ka ntiyiso? Swi nga endlekisa ku yini, loko vanhu va hanya hi ku chava ndzoviso wa xitshuketa, lowu heleleke? Hi nga vulavurisa ku yini hi ku rhula, loko emisaveni hinkwayo, vutomi bya vanhu vo tala byi ri karhi byi herisiwa, ku hanya ka vona ku onhiwa, ku langutela ka vona ka vutomi lebyinene ku herisiwa hi tinyimpi, letikulu ni letintsongo?
Muwini wa sagwadi ra Nobel, Elie Wiesel, u tshame a tsala a ku: “Ku sukela khale, vanhu a a va ri karhi va vulavula hi ku rhula kambe va nga ku fikeleli. Xana hi pfumala ntokoto lowu aneleke? Hambi leswi hi vulavulaka hi ku rhula, hi nghenela nyimpi. Minkarhi yin’wana hi nghenela nyimpi hi vito ra ku rhula. . . . Nyimpi yi nga ha va yi ri xiphemu lexikulu ngopfu xa matimu lerova xi nga ka xi nga susiwi—hi ku helela.”
Nakambe sweswinyana, nyimpi ya le Middle East yi tlhele yi herisa ntshembo wolowo wa ku rhula. Xana swi nga ha endleka leswaku vanhu a a va languta eka xihlovo lexi hoxeke leswaku va kuma ku rhula?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]
“Rixaka leri ra vanhu emisaveni, ri nga ha vona ku fika ka nkarhi lowu nga ha tlheriselekiki endzhaku wa ku rhula ematin’wini ya nhluvuko.”—Presidente Mikhail Gorbachev wa le Soviet, enhlengeletanwini ya vaholobye eWashington, D.C., U.S.A., hi May 1990
[Xihlovo Xa Kona]
UPI/Bettmann Newsphotos
[Swifaniso leswi nga eka tluka 4]
“Misava leyintshwa ya ntshunxeko yi le mahlweni ka hina . . . , misava leyi ku rhula ku khomelelaka, laha bindzu ri nga ta pfumala xisandzu ni laha xin’wana ni xin’wana lexi vonakaka xi koteka xi nga ta koteka.”—Presidente George Bush wa U.S., enhlengeletanwini ya vaholobye ya misava ya ikhonomi eHouston, Texas, U.S.A., hi July 1990
[Xihlovo Xa Kona]
UPI/Bettmann Newsphotos
“Makhumbi lama nga tshama ma pfalela vanhu ni mianakanyo ma mbindzimuka. Valungu va ku vona laha va yaka kona. Va hlawula ntshunxeko. Va hlawula ntshunxeko wa ikhonomi. Va hlawula ku rhula.”—Xihlambanyiso xa NATO enhlengeletanwini ya vaholobye eLondon, Nghilandi, hi July 1990
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]
Xifaniso xa xifunengento: Xifaniso xa U.S. Naval Observatory (tinyeleti); Xifaniso xa NASA (misava)